InfoHub Logo

Topyraq týraly túsinik. Tabıǵı sebep — sharttardyń áserinen, sondaı-aq adamnyń óndiristik áreketinen paıda bolǵan qunarlyqqa ıe jáne ósimdiktiń ónimin qalyptastyra alatyn, jer sharynyń qurǵaq bóliginiń ústińgi qabatyn topyraq dep ataıdy. Topyraqqa ǵana tán qasıet qunarlylyqqa baılanysty. Sondyqtan topyraq pen qunarlylyq egiz.

Qunarlylyq — topyraqtyń múmkin ónimdi qalyptastyrý úshin ósimdikti búkil tirshilik merziminde qajetti qorektik zattarmen, sýmen jáne basqa da tirshilik sebep-sharttarymen qamtamasyz etý qabileti. Taý jynysynyń topyraqqa aınalýy qabysa jáne bir mezgilde júretin eki -mújilý jáne topyraq túzilý úrdisteriniń nátıjesinde júredi.

Fızıkalyq mújilý — bul taý jynystary men mıneraldyń hımıalyq quramy ózgermeı mehanıkalyq maıdalanýy, úgilýi. Mundaı mújilýdiń faktorlarynyń biri bolyp temperatýranyń aýytqýy sanalady. Taý jynystaryn qurastyratyn mıneraldardyń tústeri ár túrli bolady. Sondyqtan qara tústi mıneraldardyń kólemi qyzdyrǵan kezde, ashyq tústi mıneraldarǵa qaraǵanda kóbirek ulǵaıady. Salqyndatqan kezde olardyń kólemi osy qezekpen kishireıedi. Nátıjesinde taý jynysynda ár túrli baǵyttaǵy jaryqshalar paıda bolady. Buǵan taǵy da, mıneraldyń kólemdik jáne uzyndyq keńeıý koefısıentteriniń ár túrliligi de yqpal jasaıdy.

Klımat

Klımattyń topyrań túzilý úrdisine áseri aıtarlyqtaı. Bıologıalyq jáne topyraq túzilý prosesteri úshin qýattyń basty kózi — kún sáýlesi, al ylǵal kózi atmosferalyq jaýyn-shashyn bolyp tabylady. Topyraq qalyptasýyna basty róldi termıalyq tártip, jaýyn-shashynnyń túsý qarqyndylyǵy, jeldiń soǵý tártibi jáne kún sáýlesi qarqyndylyǵy atqarady. Klımattyń osy elementteri topyraqta ótetin bıologıalyq, hımıalyq jáne fızıkalyq prosesterge áser etedi. Klımat topyraq túzilý úrdisine tikeleı jáne janama áser etedi. Onyń tikeleı áseri ylǵaldanýmen, salqyndaýmen, qyzýmen jáne t.b., al janamasy klımat elementteriniń ósimdik jáne janýarlar álemine áserimen baıla-nysty. Ol áserler ósimdikter, qara shirindiniń jınalý qarqyndylyǵyn jáne organıkalyq zattardyń mıneraldaný sıpatyn anyqtaıdy. Klımat jerdiń /orynnyń/ jaǵrapıalyq endigine baı-lanysty ózgeredi. Naqty bir jerge tán topyraq jaǵdaıynyń qalyptasýy osyǵan baılanysty. Topyraq túzýshi jynystar. Mújilýge úshyraǵan, geologıalyń paıda bolǵan taý jynystary topyraq túzýshi nemese analyq jynystar bolyp tabylady. Shyǵý tegi boıynsha taý jynystarynyń barlyǵy magmalyq, shógindi jáne metamorfozalyq bolyp bólinedi.

Magmalyq taý jynystary balqyǵan sılıkatty massa — magma sýyǵanda paıda bolǵan. Olarǵa granıt, bazalt, sınıt, andezıt jáne t.b. jatady.

Shógindi jynystar magmalyq jáne metamorfalyq jynystardyń buzylýynyń nátıjesinde, sondaı-aq túrli aǵzalardyń shógindisinen paıda bolǵan. Olar qumnan, sazdan, sazdaqtan, ák tastan, lessten, gıpsten turady. Metamorfalyq jynystar /mármár, kvarsıtter, taqta tas, t. b. / jer qoınaýynda, joǵary temperatýra men qatty qysymda shógindi jáne magmalyq jynystardyń ózgerýiniń nátıjesinde paıda bolǵan. Qazirgi kezdegi topyraqtar — damyǵan topyraq túzýshi jynystardyń eń kóp taraǵan túri — borpaq shógindi jynystar. Analyq jynystar óziniń quramy jáne qasıetteri boıynsha ór túrli bolady da, agronomıalyq quny jaǵynan aıyrmashylyǵy ár túrli topyraqtyń paıda bolýyna ákeledi.

Jer bederi

Topyrań jamylǵysynyń qalyptasýynda jáne damýynda bederdiń mańyzy zor jáne ár qıly. Betkeılerdiń kúngeıligi /ekspozısıasy/ jáne kólbeýliligine /tiktigi/ baılanysty kún sáýlesi men jaýyn-shashynnyń túsýi /aı saıyn/ sý, jylý, qorektik, totyǵý totyqsyzdaný jáne túz rejımine áser etedi.

Jer bederiniń úsh pishin tobyn ajyratady: makrobederli, mezobederli jáne mıkrobederli. Makrobederli dep úlken aýmaqtyń jalpy keıpin anyqtaıtyn jáne tektonıkalyq úrdisteriniń nátıjesi bolyp sanalatyn, onyń eń iri pishinderin — qyrattardy, taý júıelerin, ústirtterdi; paıda bolǵan ortasha shamadaǵy beder pishinderin — ńyrattardy, taý júıelerin, ústirtterdi, shatńaldardy aıtady.

Mezobeder — ekzogendik úrdisterdiń nátıjesinde paıda bolǵan ortasha shamadaǵy beder pishinderi — tóbeler, saılar, ańǵarlar, tabaldyryqtar.

Mıkrobeder dep salystyrmaly bıiktigi bir metrdiń ór jaq ber jaǵynda bolatyn shamaly aýdandy alyp jatatyn bederdiń usaq pishinderin aıtady. Buǵan shógý qúbylysynyń saldarynan tegis jerlerde paıda bolǵan tómpeshikter, oıpańdar, oıystar jatady. Bul pishinder qurǵaq dala aımaǵyna tán.

Beder elementterine baılanysty ósimdik tirshiligindegi aıyrmashylyqtar ár túrli ósimdikterdiń qonystanýyna jáne damýyna, sońynda ár túrli topyrańtyń paıda bolýyna yqpal jasaıdy. Kúldený, aıtaıyq, tegis, jaqsy shaıylatyn úleskilerde kúshtirek júredi. Taýly aýdandarda bedermen, tik aımaqtyń jáne birdeı bıiktikte kúngeılenýine qaraı, ár túrli topyrańtardyń qalyptasýyna baılanysty. Mıkrobeder topyraq jamylǵysynyń keshendiligin anyqtaıdy.

Geologıalyq jasy

Topyraq túzilý úrdisi toqtamaı, árqashan júrip jatady. Sondyqtan topyraqtyń qalyptasýynda jáne damýynda ýańyttyń mańyzy óte zor. Topyraqtyń absolútti jáne salystyrmaly jasyn ajyratady. Topyraq tizilýden búgingi kúnge deıin ótken ýaqyt — absolútti jas. Belgili bir jer muz jamylǵysynan neǵurlym erterek bosasa jáne analyq jynys qanshalyqty erterek topyraq túzý ózgerisine úshyrasa, soǵurlym topyraqtyń jasy da kóbirek bolady. Jasy eń úlken topyraq tropıkalyq aýmaqta, eń jas topyraq týndra aımaǵynda ornalasqan.
Biraq muzdan bir mezgilde bosaǵan bir aýmaqtyń ishinde absolúttik jasy birdeı, damý satysy ár túrli topyraqtar bolýy múmkin. Bul topyraq túzýshi jynystardyń bir tekti bolmaǵandyǵymen, jer bederimen jáne keıbir jergilikti jaǵdaılarmen túsindiriledi.

Bir aımaqtaǵy absolúttik jasy birdeı topyraqtardyń damý satysyndaǵy aıyrmashylyńty topyraqtyń salystyrmaly jasy deıdi. Ol topyrań túzilý úrdisiniń jyldamdyǵyn, topyraq damý satysynyń biriniń ekinshisimen almasý jedeldigin sıpattaıdy. Adamnyń óndiristik áreketi. Topyraqtyń damýyna tabıǵı faktorlarmen birge adam da óndiristik áreketimen úlken áser etedi. Adamnyń topyraqqa áser etý tásili ár qıly. Mehanıkalyq óńdeý, shóp sebý, tanapty qorǵaýǵa orman alqaptaryn jasaý, jaqsartýshy /melıoratıvtik/ sharalar adamnyń topyraqqa áser etetin áreketteriniń bir bóligi ǵana. Adamnyń óndiristik óreketiniń nátıjesinde tabıǵı topyrań túzý úrdisi kúrt ózgeredi: tabıǵı ósimdikter mádenı ósimdikter egistigimen aýystyrylady, keıbir qolaısyz hımıalyq jáne fızıkalyq ńasıetter óktas taý nemese gıpsteýmen joıylady, qorektik elementteri jáne qara shirindisi az topyraqtarǵa tyńaıtqysh, sıderasıa qoldanylady, topyraqtyń sý, aýa jáne jylý erejeleri rettelinedi. Biraq adamnyń rettelinbegen, baqylaýsyz, júıesiz jáne qarapaıym /jabaıy/ óndiristik áreketi topyraq qúnarlyǵyna keıin túzete almaıtyn úlken zıan keltirýi múmkin.

Topyraqtyń quramy jáne qasıetteri

Topyraq — qatty, suıyq jáne gaz tárizdi kezeńderden turatyn tabıǵı qurylym.

---