InfoHub Logo

Aramshópter týraly túsinik, olardyń zıany

Aramshópter dep mádenı ósimdikterdiń egistikterinde ósetin, olardyń óniminiń mólsherin tómendetip, sapasyn nasharlatatyn ósimdikterdi ataıdy. Mádenı daqyldardyń egisinde basqa mádenı daqyldar kezdesse, ony lastaýshy ósimdikter dep ataıdy. Mádenı ósimdikterge qaraǵanda aramshópter tez damyp, ylǵaldy jáne qorektik zattardy áldeqaıda kóp jumsaıdy. Joǵary qabatta ósetin aramshópter mádenı ósimdikterdi kóleńkelep, olardyń japyraǵynda júretin fotosıntez úrdisin baıaýlatady, aýyl sharýashylyq mashınalardyń jumysyn nasharlatyp, olardyń synyp qalýyna sebep bolady. Aramshópterdiń tuqymdary astyq dánderiniń ylǵaldylyǵyn kóterip, olardyń qyzýyna jáne búlinip ketýine jaǵdaı týǵyzady. Aramshópter aýyl sharýashylyq daqyldarynyń zıankesteri men aýrýlarynyń tirshilik etetin jáne olardyń taraıtyn orny bolyp tabylady. Keıbir aramshópterdiń jemisteri men tuqymdary ónimniń sapasyn tómendetedi. Ashshy jýsan astyqqa jaǵymsyz ıis berse, , qyzdyrma úıbıdaıyq, qara meńdýana aralasqan dán ýly bolady. Kóptegen aramshópterdiń gúl tozańdary adamdardyń alergıa aýrýlaryn qozdyrady. Mysaly, ashshy jýsan men jýsan japyraqtary aramshóptiń tozańdary bezgek aýrýyn qozdyrady. Oshaǵan, qara suly ózderiniń tikenekteri men qylqandary arqyly malǵa jabysyp, zaqymdaıdy, olardan alynatyn ónimderdi kemitedi, ásirese jún sapasyn tómendetedi.

Aramshópterdiń bıologıalyq erkshelikteri

1. Aramshópterdiń ósimtaldyǵy óte joǵary. Akademık A.I.Malsevtiń derekteri boıynsha kókpektiń bir ósimdigi 100 myńǵa deıin, gúltáji 500 myńǵa deıin, sarybas qýraı 730 myńǵa deıin tuqym shashady.

2. Aramshópterdiń tuqymdarynyń birden qaýlap ónbeýi jáne birkelki pispeýi: máselen, kádimgi qara suly men aq alabutanyń tuqymdarynyń óngishtigi 3 jylǵa deıin saqtalady. Sebebi, olardyń tuqymdarynyń birden bir jyldan keıin, eki jyldan keıin ónetin 3 túriniń (polımorfızm) bolýyna baılanysty.

3. Kóptegen aramshópterdiń tuqymdarynyń sol aımaqta taralýǵa múmkindik týǵyzatyn qurylymdary bolady. Mysaly, aramshópterdiń tuqymy ózderiniń tikenekteri, qyltyqtarynyń kómegimen taralady, (qalýender, baqbaq ushpa uryqtary, kádimgi káriqyzdyń,oshaǵannyń ilgishteri bolady). Jeldiń áserinen tamyrynan úzilip, tanaptarda dóńgelep bara jatqan qańbaq tuqymdaryn jerge shashady.

4. Keıbir aramshópterdiń tuqymdary topyryqta birneshe jyl óngishtikterin saqtaıdy: qara sulýy, aq alabuta, dalalyq ıarýtka 5-7 jyl, kádimgi jumyrshaq, dymqyl juldyzshóp 30 jyl, buıra qymyzdyq 50 jylǵa deıin.

5. Kóp jyldyq aramshópter vegetatıvtik jolmen kóbeıedi: atpatamyrly (dala shyrmaýyǵy, qalýender), tamyrsabaqty (jataǵan bıdaıyq) ósimdikter.

6. Kóptegen aramshópter aýa raıynyń qolaısyz jaǵdaıyna aýyl sharýashylyǵy daqyldaryna qaraǵanda tózimdirek keledi.

Aramshópterdi jikteý jáne olardyń keń taraǵan túrleri. Qazaqstanda 300-ge jýyq aramshóp túrleri kezdesedi.

Aramshópterdi jikteý negizine birneshe belgileri alynǵan: ósimdikterdiń qorektený ádisi, tirshilik uzaqtylyǵy, kóbeıý tásili. Qorektený tásili boıynsha toǵyshar, jartylaı toǵyshar jáne toǵyshar emes aramshópterdi ajyratady. Tirshiliginiń uzaqtyǵy boıynsha 2 topqa bólinedi: birjyldyqtar, kópjyldyqtar. Birjyldyqtar tirshilik úrdisi 1 jyldan 2 jylǵa deıin sozylady. Olardyń óskinderiniń paıda bolýy jáne ósip damý kezeńderiniń uzaqtyǵyna qaraı bular efemerler, jazdyń erte, jazdyq kesh, qystaýshylar, kúzdik jáne eki jyldyqtar dep bólinedi.

EFEMERLERGE ósý damý kezeńderi óte qysqa (1,5-2 aı) ósimdikter jatady. Bir maýsymda olar birneshe urpaq bere alady (juldyzshóp, ý taspa, seppe kóknár). Jazdyq erte aramshópter kóktemde erte kókteıdi jáne jınaǵannan keıin nemese solarmen bir mezgilde pisip jetiledi. Osy toptyń ishindegi eń zıandysy — qara suly. Budan basqa ókilderi aq alabuta, kenep shóp, qara qumyq, jabaıy shomyr, dala qyshasy. Jazdyq kesh pisetinder topyraq ábden jylyǵan (10-12°S) kezde kókteıdi. Mádenı daqyldarmen bir mezgilde pisip jetiledi. Negizgi ókilderi — kádimgi gúltáji, aram kenepshóp, mysyq quıryq, ıtqonaq, t.b. Qystaıyn aramshópter. Bulardyń damýy jazdyq, sondaı-aq kúzdik túrde óte alady, kóktemgi óskinderi jazdyq sıaqty damıdy, ıaǵnı kúzde jemis beredi, sosyn solady. Kesh shyqqan óskinderi kez kelgen kezeńinde qystap shyǵady da, kelesi jyly ósip-damýyn jalǵastyrady.

Kúzdik aramshópter

Olar ózderiniń damýy úshin qysqy maýsymnyń tómengi temperatýrasyn qajet etedi. Óskinderiniń paıda bolý merzimine qaramaı, ósimdikteri qystap shyǵady da, kelesi jyldyń jazynda ǵana jemis beredi. Kúzdik mádenı daqyldarmen birge ósedi jáne tuqymdary bir mezgilde pisip jetiledi. Ókilderi: qara bıdaı arpabasy, dalalyq arpabas.

Eki jyldyq aramshópter

Ózderiniń damý tirshiligin eki jyldyń ishinde aıaqtaıtyn ósimdikter. Birinshi jyly tamyr júıesi men degelek japyraqtary qalyptasady. Bul toptyń ókilderi — qara meńdýana, aq jáne sary túıe jońyshqa, kádimgi káriqyz, t.b.

Kóp jyldyq aramshópter

Olar birneshe jyl ósedi, qysta topyraq betindegi músheleri ǵana óledi, al tamyry qystap shyǵady da kelesi jyly ósýin jalǵastyrady. Kóp jyldyq aramshópterdi tamyr júıesine qaraı mynadaı toptarǵa bóledi: atpatamyrly aramshópter, kóbinese tamyr atpalary dep atalady. Olar tuqymdary arqyly jáne tamyr óskinderimen kóbeıe alady. Negizgi ókilderi — dalalyq shyrmaýyq, egistik qalýen, jataǵan ý kekire, kádimgi sıakók, talshyqty súttigen, t.b.

Kindiktamyrly aramshópter

Negizgi kindik tamyry bar ósimdikter. Bul topqa kádimgi baqbaq, ashshy jýsan, buıra qymyzdyq, t.b. jatady.

Tamyr júıesi shashaqty aramshópter. Bul bıologıalyq toptyń ókilderiniń tamyr júıesi shashaqty bolady jáne arnaýly vegetatıvtik kóbeıý músheleri bolmaıdy. Bularǵa úlken baqajapyraq, kúıdirgi sarǵaldaq jatady.

Badanaly jáne túınekti aramshópter. Olardyń negizgi kóbeıý músheleri túınekter men badanalar (bas jýa, baqshalyq jýa, túınekti áıken, túınekti árem, batpaq qaıyzǵaqshóp, t.b.)

Tamyrsabaqty (kógen tamyrly) aramshópter. Negizinen tamyr sabaqtarymen vegatıvtik jolmen kóbeıedi (kógentamyrly bıdaıyq, butaqty bıdaıyq, qumaı, qarashaǵyr).

Keıbir aramshópter ýly bolady, adamdar men maldarǵa úlken qaýip týǵyzady, ásirese janýarlarǵa kóp qaýip týǵyzady. Sebebi olar jemshóppen birge túsýi múmkin. Ósimdik túgeldeı (meńdýana, sasyq mendýana) tuqymdary (aram shytyrmaq, sarybas qýraı) ýly bolyp keledi. Ýly aramshópterdiń qataryna kádimgi qaramyqshy qyzdyrma ý bıdaıyq, jataǵan ý kekire, sarǵaldaq, qara meńdýana, jýsan japyraqty oıranshóp, t.b. jatady.

Karantındi aramshópter

Aramshópterdiń bul túrleriniń taralý múmkindikterin shekteıtin erekshe sharalar qoldanylady. Karantındi aramshópterdiń qataryna aramsaıaýdyń barlyq túrleri, jataǵan ý kekire, jýsanjapyraqty oıranshóp, úshtarmaq oıranshóp, t.b. jatady.

Eginniń, topyraqtyń, ónimniń aramshóptermen lastanýyn esepteý ádisteri

Tanaptardaǵy aramshópterdi esepke alýdyń tórt tásili bolady: kózben shamalaý, sandyq, sandyq-salmaqtyq jáne qashyqtan nemese joǵarydan shamalap anyqtaý ádisteri. Onda ushaqtan, tik ushaqtan vıdeojazý nemese ǵaryshtan egister túsiriledi de, daıyndalǵan jadyǵattar jerde óńdeledi. Tanaptardyń lastanýyn tekserý úshin egistikti bir nemese eki dıagonaly boıynsha ótý kerek. Tanapty tekserip shyqqannan jáne lastaný jónindegi tolyq túsinik qalyptasqannan keıin, A.I.Malsev usynǵan 4 baldyq júıemen búkil tanaptyń lastanýyn anyqtaıdy. Tanaptyń lastanýyn sanaý ádi simen anyqtaý úshin onyń uzyn qıǵashy boıynsha júrip otyryp, birdeı qashyqtyqtan soń aýmaǵy 0,25 sharshy metr (50h50sm) esepteý kásekti salyp esepteý júrgizedi.

Aýdany 100 gektardan artyq tanaptarda 20 qaıtalanymmen esepteý júrgiziledi. Ol úshin kásektiń ishindegi aramshópterdiń ártúrin bólek sanap eseptep dápterge jazady. Anyqtaýshyǵa belgisiz aramshópterdi bólek kórsetedi. Lastaný deńgeıi myna shkalamen anyqtalady: 1 bal 5 aramshópke deıin; 2 bal 5-ten 15-ke deıin, 3 bal 16-dan 50-ge deıin; 4 bal 51-den 100-ge jáne 5bal 100-den joǵary. Tanaptardyń lastanýyn sanaý jáne salmaǵyn ólsheý ádisi arqyly anyqtaǵanda aramshópterdi tek sanap qoımaıdy, olardyń jáne mádenı daqyldardyń dymqyl jáne qurǵaq aýa massasyn ólsheıdi. Bul ádis agrotehnıkalyq zertteýlerde, tanaptardyń lastaný deńgeıin ǵana anyqtap qoımaı, aramshópterdiń zıandylyǵyn anyqtaý kerek bolǵanda qoldanylady.

Topyraqtyń aramshópterdiń tuqymdarymen lastanýyn anyqtaý kóp eńbek etýdi, arnaıy quraldardy jáne kóp ýaqytty qajetsinedi. Alaıda, tanaptardyń jyrtylatyn qabatyndaǵy aramshóp tuqymdarynyń mólsherin bilý, olardyń ómirsheńdigin saqtaý múmkindigin eskere otyryp, tanaptardyń lastanýyn birneshe jylǵa boljaýǵa bolady. A.V.Fılonovtyń derekteri boıynsha topyraqtyń jyrtylatyn qabatynyń aramshópterdiń tuqymdarymen lastanýyn baǵalaýdy tómendegi shkala boıynsha júrgizedi: 1 bal — nashar, gektaryna 10 mln danadan az; 2 bal — ortasha, 10-50 mln dana/ga; 3 bal -kúshti, gektaryna 50 mln danadan kóp.

Topyraqtyń aramshóptermen lastaný kartasyn jasaý, onyń mańyzy

Esepteýdiń nátıjesinde tanaptardyń lastaný kartasyn jasaıdy. Ár kartada aramshópterdiń bıologıalyq toptaryn jáne túrlerin kórsetedi. Kartada ár tanaptyń aýmaǵynda oń jaq shetine tańaý biriniń ishinde biri dıametrleri 2 jáne 4 sm eki sheńber syzady. Kishkene sheńberdiń ortasynda ár sharshy metrdegi aramshópterdiń sany, balmen berilgen lastaný deńgeıi, al syzyqtyń as tynda anyqtaý júrgizilgen jyl kórsetiledi. Syrtqy jáne ishki sheńberlerdiń arasy tanapta kezdesken aramshópterdiń túrlerine baılanysty bólikterge (sektorlarǵa) bólingen. Bólikterdiń aýdany tıisti toptaǵy aramshópterdiń sanyna sáıkes keledi. Ár sektor paıdalanǵan shartty belgilerge sáıkes boıalady nemese syzyqshalarmen belgilenedi, sonan keıin eń zıandy jáne jıi kezdesetin aramshópterdiń qysqartylǵan ataýy jáne sany kersetiledi. Ár bıologıalyq topty belgileý úshin shartty tústerdi nemese syzyqtardy paıdalanady. Aramshópterdiń negizgi túrlerin bas áriptermen, al olardyń sandaryn sanmen belgileıdi. Birneshe bıologıalyq toptar bolsa, búkil tanaptyń tústerin nemese syzyqshalaryn basym toptyń belgisimen belgileıdi. Tanaptardyń lastaný kartasy negizinde aramshóptermen kúrestiń keshendi jospary jasalady. Tanaptardyń ár túrli bıologıalyq toptarmen lastaný deńgeıine qaraı, gerbısıdter paıdalanylatyn jerdiń aýdany, qajetti gerbısıdtiń mólsheri, olardy shashatyn arnaıy mashınalardyń sany anyqtalady. Agrotehnıkalyq kúres sharalarynyń kólemi belgilenip, tehnologıalyq kartalar jasalady, jumsalatyn qarjynyń mólsheri jáne múmkin bolatyn ekonomıkalyq tıimdilik anyqtalady.

Aramshóptermen kúresý sharalary. Ekonomıkalyq tıimdiligi

Aramshópterge qarsy aldyn ala kúresý sharalary, agrotehnıkalyq, hımıalyq jáne bıologıalyq kúres sharalary qarastyrylǵan. Aldyn alý sharalarynyń negizgi mindeti — aramshópterdiń tuqymdarymen vegetatıvtik kóbeıý músheleriniń taralýyn boldyrmaý. Ol úshin óńdelmeıtin jerlerdegi aramshópterdiń tuqym shashýyna jol bermeý kerek. Ol úshin tuqymdardy arnaıy tuqym tazalaǵysh mashınalardaǵy eleýishtermen trıerlerdi paıdalanatyn 1-2 klass deńgeıine kóterý qajet. Eger egindi jınaý jumystary mezgilinde, keshiktirilmeı júrgizilse, aramshópter tuqymynyń negizgi bóligi kombaın býnkerine nemese súrlemdik daqyldarmen birge kók balaýsaǵa túsedi. Dándi bólektep jınaǵanda tikeleı oryp bastyrýǵa qaraǵanda aramshópterdiń tuqymdary jerge kóp shashylady.

---