InfoHub Logo

BİRİNSHİ BÓLİM
TEŃİZDE
Birinshi kitap
SODREI ORMANY

1793 jylǵy mamyr aıynyń sońǵy kúnderinde Parıj eriktileriniń batalóny Bretandaǵy qaýip-qater jaılaǵan Sodreı ormanynda barlaý júrgizdi. Otrádta nebary úsh kúndeı adam bolatyn, óıtkeni onyń qatary qyrǵyn soǵys kezinde myqtap sırep qalǵan edi.

Batalón Sodreı ormanyna enisimen saqtyqpen ilgeriledi. Asyqpaı aqyryn júrip keledi. Aldy-artyna, ońdy-solǵa qarap qoıady. "Soldattyń jelkesinde de kóz bolýǵa tıis" degen sóz, sirá, tegin aıtylmasa kerek. Batalónnyń júrip kele jatqanyna biraz boldy. Qazir qansha saǵat, qaı mezgil ekenin tap basyp aıtý qıyn. Óıtkeni ıt tumsyǵy ótpes mundaı toǵaıdy únemi qarakóleńke basyp turady, al Sodreı ormanynyń ishine eshqashan jartymdy jaryq túsip kórgen emes.

Sodreı ormany — talaı qaıǵyly oqıǵanyń kýágeri. Munda, ný toǵaı ishinde, 1792 jyly qarashada azamat soǵysy bastalǵan edi. Búl jerde qanshama qyrǵyn bolǵanyn esińe alsań, tóbe shashyń tik turady. Jalǵanda munan beter úreıli jer bolmas.

Soldattar aqyryn jyljyp keledi. Aınala sheshek ata qulpyryp tur. Gúl-japyraqtyń hosh ıisi muryn jarady. Kún sáýlesi jasyl jelekti áredik tesip ótip, býaldyr perde taqqandaı.

Soldattar butalardy alańdaı ysyryp, aıaǵyn sanap basyp, ún-túnsiz keledi.

Tóbede naıza ushynda neshe túrli qus quıqyljyta saıraıdy.

Baǵzy bir beıbit zamanda Sodreı ormanynda jurt túndeletip qus aýlaıtyn. Endi kisi aýlaıtyn bolypty.

Orman ishi tutasqan shegirshin, qaıyń, emen. Ol tegis, jazyq jerge ósken. Múk pen shalǵyn adamnyń aıaq tysyryn estirter emes. Munda jol da, soqpaq ta joq. Súrleý kezdese qalǵannyń ózinde ile qalyń jyńǵylǵa kirip, jym-jylas joǵalyp jatady. Súıir japyraq, jabaıy moıyl, paporotnık, uıysa ósken bıik tikenek buta arasynan on qadam jerdegi adamnan kóz jazyp qalý ońaı. Keıde butanyń arǵy jaǵynan jaqyn mańda shalshyq baryn sezdirgendeı kókqutan ne sý taýyǵy qylt ete qalady.

Soldattar áli ilgeri basyp, tek alǵa, izdegenimizdiń ústinen shyǵamyz ba degendeı, úreılenip kele jatyr. Oqta-tekte áldekimniń jýyrda ǵana aıaldap ketken oryndary: shóbi órtelgen ne taptalyp qalǵan alańqaılar, qan shashyraǵan, kesilgen aǵash butaqtary ushyrasady. Myna bir jerde as-sý ázirlep, ana bir jerde jaralylardy tańypty. Biraq osynda bolǵan adamdardyń qazir qarasy da kórinbeıdi, zym-zıa. Olar endigi qaı jerde eken? Múmkin, alysta shyǵar, álde tosqaýyl quryp, myltyǵyn kezep, jýyq mańda kútip jatyr ma? Orman elsiz qalǵandaı. Batalón saqtyqty kúsheıte tústi. Eshkim joq eken dep qapy qalýǵa bolmas. Tiri jan kózge túspese, áldekimnen saqtaný ábden oryndy. Ne deseń de, jamandyqpen aty shyqqan orman emes pe bul?

Tosqaýyldyń bolýy yqtımal-tuǵyn.

Serjant bastaǵan otyz barlaýshy-grenader negizgi otrádtan edáýir alda kele jatyr. Aralarynda batalóndaǵy markıtant áıel — jaralylarǵa shaıqas dalasynda aýyz sý tasıtyn áıel bar.

Markıtant áıelder ádette aldyńǵy bólimderge erýge qushtar. Sirá, onda bolý ári qorqynyshty, ári qyzyqty shyqty.

Kenet aldyńǵy sapta kele jatqan azyn-aýlaq bir top soldat apanǵa kezikken ańshydaı áldeneden sekemdene qaldy. Qalyń buta arasynan sybdyr estilip, japyraq qımyldap ketkendeı boldy. Soldattar bir-birine jalt qarasty.

Barlaý qyzmetinde kimde-kim únemi saq bolýǵa tıis. Ofıserlerge mundaıda arnaıy buıryq berip jatýdyń esh qajeti joq, istelýge tıis nárse óz-ózinen istele bermek.

Álgi kúdikti jer lezde qorshaýǵa alyndy. Toǵaıdyń qap-qarańǵy orta tusy aınala myltyq nysanasyna ilikti; soldattar butadan kóz aıyrmastan shúrippege saýsaǵyn ońtaılap, serjanttyń buıryǵyn ǵana kútip tur.

Sol sátte markıtant áıel táýekelge bel býyp, sezik týdyrǵan qalyńnyń arasyna úńile qarady da, serjant "Atyńdar!" dep ámir etpek bolyp aýzyn asha bergende: "Toqtańdar!" dep jan ushyra aıǵaılap jiberdi.

— Joldastar, atpańdar! — dedi ol soldattarǵa burylyp, sóıtti de, buta ishine súńgip ketti.

Sońynan soldattar da lap qoıdy.

Álgi jerde shynynda da kisi bar eken. Qalyń buta ishinde, ádette kómir jasaý úshin aǵash túbirin jaǵatyn shaǵyn shuńqyrdyń shetinde, tóbesin japyraq japqan, bir jaǵy ashyq bólme tárizdes qýysta balasyn emizip bir áıel otyr, tizesine aq sary shashy dýdyraǵan bastaryn qoıyp, taǵy da eki bóbek uıyqtap jatyr.

"Tosqaýyldyń" sıqy osy eken.

— Bul jerde neǵyp júrsiz? — dep daýystady markıtant áıel.

Álgi áıel basyn kóterdi.

— Esińiz durys pa ózi? Búl jerde neǵyp otyrsyz? — dedi markıtant áıel ashý shaqyra. — Endi bolmaǵanda oqqa ushatyn edińiz.

Sonan soń ol soldattarǵa burylyp, túsindirgen boldy:

— Bul áıel ǵoı!

— Áıel ekenin ózimiz de kórip turmyz, — dep qaldy grenaderlerdiń biri.

Markıtant áıel taǵatsyzdanyp, sózin doǵarar emes:

— Qapylysta oqqa usham-aý dep qoryqpaı, orman kezip júrýin qarashy? Adam balasynyń osyndaı da alańǵasary bolady eken.

Mynaý qyrýar myltyqtyń, naıza men qylyshtyń, susty adamdardyń qaıdan tap bolǵanyna túsine almaı, záresi ketken áıel uıqyly-oıaý adamdaı mańaıyna jaltaq-jaltaq qaraıdy.

Eresekteý balalary uıqysynan oıanyp, qyńqyldaı bastady:

— Qarnym ashty, — dedi bireýi.

Qorqyp baram! — dedi ekinshisi daýsy dirildep.

Sút kenjesi ǵana eshteńemen isi bolmaı, sheshe emshegin qannen—qapersiz soryp jatyr.

— Óz sharýańdy bilesiń, bárinen aqyldysy sen ekensiń, balaqaı, — dedi oǵan markıtant áıel meıirlene til qatyp.

Sheshesiniń quty qashyp ketipti. Qoryqpańyz!

Biz Qyzyl Bórik batalónynanbyz! — dedi oǵan serjant zildi daýyspen.

Áıeldiń tula boıy qaltyrap ketti. Ol serjantqa, onyń aýzy-basyn jún qaptaǵan susty júzine qaraı qaldy. Onyń túksıgen qabaǵy, edireıgen murty men kómirdeı jyltyraǵan kózi ózine kimdi bolsyn, eriksiz qaratqandaı edi.

— Bul Qyzyl Kresiń burynǵy batalóny, — dep túsindirmek boldy markıtant áıel.

Al serjant bolsa:

— Sen kimsiń óziń? — dep suraqty tótesinen qoıdy. Áıel oǵan shoshyna qarady. Ózi aryqsha kelgen, taldyrmash kelinshek eken. Óńi qup-qý, ústindegi kıimi jyrym-jyrym. Basynda bretandyq sharýa áıelderiniń ebedeısiz bas kıimi — kúlápara, al plashtyń ornynda — ıyǵynan asyra tamaǵynyń astynan qaıys baýmen baılap tastaǵan jún jamylǵy. Aıaǵynda shárkeıi de, shulyǵy da joq, qantalap ketipti.

Qaıyrshy eken ǵoı, — dep qaldy serjant.

Al markıtant áıel soldatqa tón dórekileý daýyspen:

Aty-jónińiz kim? — dep surady. Áıtkenmen daýsynan jyly lebiz sezilgendeı edi.

Áıel tutyǵa mińgirlep:

Mıshel Fleshar, — degendi zorǵa aıtty. Markıtant áıel túrpideı alaqanymen emshektegi balanyń basynan erkelete sıpap:

— Mynaý kókqaryn neshede? — dep surady. Sheshesi túsinbeı qaldy.

— Men sizden mynaý kishkentaıyńyz neshede dep surap turmyn,— dep qaıtalady markıtant áıel.

— Bir jarymda, — dep jaýap berdi sheshesi.

— Dardaı bop qalypty ǵoı! — dedi markıtant áıel — Endi emizýdiń qajeti ne, emshekten aıyrý kerek. Biz oǵan kóje beremiz qazir.

Sheshesiniń júregi endi-endi ornyǵaıyn dedi. Eresekteý eki balasy uıqylary shaıdaı ashylyp, qorqýdyń ornyna aınalaǵa qyzyqtaı kóz sala bastady. Ekeýi grenaderlerdiń bas kıimine qadalǵan qaýyrsyn aıdarǵa tańyrqaı qaraıdy.

— Bular nár tatpaǵaly qashan, — dedi sheshesi.

— Olardy da, ózińizdi de toıdyra tamaqtandyramyz, — dep daýystaı ún qatty serjant. — Biraq áńgime munda emes. Sen onan da ózińniń saıası senimiń qandaı ekenin aıt aldymen.

Áıel oǵan tesile qarady da, lám demedi.

— Senen ne surap turǵanymdy estımisiń?

— Meni qarshadaıymnan monastyrǵa bergen. Biraq keıinnen turmysqa shyqtym. Men monahıná emespin. Monahıná apaılar meni fransýzsha sóıleýge úıretti. Kúni keshe ǵana aýylymyz órtenip ketti. Ózimiz áreń degende bas saýǵalap, qashyp qutyldyq. Asyqqanym sonsha, shárkeı kıýge de mursham bolmady.

— Joq-á, men senen saıası senimiń qandaı dep surap turmyn ǵoı.

— Bilmeımin.

Serjant sózin ári qaraı jalǵastyrdy:

— Sendeılerdiń arasynda jansyzdar da bolady. Al jansyzdardy atyp tastaıdy. Káne, aıtshy, syǵan emessiń be osy? Otanyń qaıda?

Áıel eshteńege túsinbesten, serjanttan kóz almaı qarap qalǵan. Serjant qaıtalap surady:

— Otanyń qaıda deımin?

— Bilmeımin, — dep jaýap berdi áıel

— Qalaısha? Otanyńnyń qaıda ekenin bilmeısiń be?

— Qaı jerde týyp-óskenimdi aıtasyz ba? Ony bilemin.

— Qaı jerde?

— Aze óńirindegi Sıkýanár fermasynda, — dep jaýap berdi áıel.

Serjant ań-tań:

— İİİyraǵym-aý, Otan degeniń ol emes qoı!

— Men sol jerde týyp-óstim. Áıel bir sát oılanyp qaldy:

— Gáptiń nede ekenin endi túsindim, sýdar, — dep taǵy da til qatty ol. — Siz Fransıada, al men Bretanda týǵanbyz ǵoı.

— Solaı-aq bolsyn, onda turǵan ne bar?

— Bul eki bólek jer emes pe?

— Áıtse de bizde Otan bireý-aq qoı! — dep shańq etti serjant.

Buǵan áıel:

— Men Sıkýanár fermasynanmyn, — dep ózinikin taǵy qaıtalady.

— Jaraıdy, Sıkýanár-aq bola qoısyn, — dep maquldady serjant. — Aǵaıyn-týystaryń sonda tura ma?

— Iá.

— Olar ne isteıdi?

— Bári qaıtys bolǵan. Eshkimim qalǵan joq. Sózýar serjant tergeýin doǵarar emes:

— Saıtan alǵyr! Aǵaıyn-týys degen árkimde de bolady ǵoı. Tap qazir bolmasa, buryn boldy da... Sen kimsiń óziń? Aıtshy, káne, durystap.

Markıtant áıel kelinshekke qol ushyn berý kerektigin sezdi, bilem. Ol emshek emip jatqan náresteniń taǵy da basynan sıpap, eresekteý eki balany urtynan qysyp-qysyp qoıdy.

— Myna bópeshtiń aty kim? — dep surady ol — Ózi qyz bala ǵoı deımin.

— Jorjetta, — dedi sheshesi.

— Al úlkeni she? Bul sotqardyń er bala ekeni kórinip-aq tur.

— Rene-jan.

— Al kishisiniń aty kim? Ol da er bala ǵoı, shamasy, torsyqtaıyn qarashy óziniń!

— Onyń aty Gro-Alen, — dep jaýap berdi sheshesi.

— Balalaryń súp-súıkimdi eken! — dedi markıtant áıel — Naǵyz patrıottardan* aınymaı qalǵan.

Alaıda serjant alǵan betinen qaıtpaı, tergeýin jalǵastyra tústi:

— Endi meniń suraǵyma jaýap bergin, sýdaryná... Úı-jaıyń bar ma?

— Bolǵan.

— Qaı jerde?

— Azede.

— Óz úıińde nege turmaısyń?

— Ony órtep jiberdi.

— Kim órtedi?

— Bilmeımin. Qıan-keski urys bolǵan.

— Qaıdan kele jatyrsyń?

— Anaý jaqtan.

— Qaıda bara jatyrsyń?

— Bilmeımin.

— İske kóshelik. Sen kimsiń?

— Bilmeımin.

— Kim ekenińdi bilmeısiń be?

— Biz bosqyndarmyz.

— Qaı partıanyń jaǵyndasyń?

— Bilmeımin.

— Kóktermen be, aqtarmen be, kimmen birgesiń?*

— Men óz balalarymmen birgemin. Ekeýi únsiz qaldy.

— Al men bala kótergen emespin, — deı saldy tosynnan markıtant áıel — Olarmen alysyp júrýge shamam bolmady...

Serjant suraqty taǵy da ústi-ústine jaýdyra bastady:

— Joq-á, osy seniń áke-shesheń kim? Raqym etip, áke-shesheńniń kim ekenin aıtyp berseń. Mysalǵa, meni alalyq. Atym — Radýb. Serjantpyn. Shersh-Mıdı kóshesiniń turǵynymyn. Áke-sheshem de sonda turǵan. Áke-sheshemniń kim bolǵanyn jaqsy bilemin. Endi óz týystaryń týraly sen de osylaısha aıtyp ber. Iá, sonymen, olar kim bolyp edi?

— Olardyń aty-jóni Fleshar bolatyn. Bar biletinim osy ǵana.

— Oıbaı-aý, ár adamnyń qandaı da bir ataǵy, laýazymy degen bolady ǵoı. Seniń qarttaryńnyń ataq-laýazymy qandaı edi? Seniń Flesharlaryń ne istedi? Nemen shuǵyldandy?

— Olar jer jyrtatyn. Birde ákeıdi senor*, óziniń senory, bizdiń senor taıaqqa jyǵyp jazalatqan soń, ol kisi maıyp bolyp, jumys isteýden qaldy. Kerek deseńiz, munyń ózi senor tarapynan jasalǵan úlken qaıyrymdylyq edi, óıtkeni ákeı onyń úı qoıanyn urlap alypty. Mundaı qylmys úshin zań boıynsha ólim jazasy kesiletin. Biraq senor ákeıge aıaýshylyq jasady. Ol "mynaǵan júz ret dúre soǵyńdar" dep qana qoıdy. Mine, sonan ákeı maıyp bop qalǵan.

— Sonan soń.

— Meniń atam gýgenot*. Kúre* myrzanyń talaby boıynsha ony galeraǵa aıdapty. Men ol kezde qurtaqandaı bolatynmyn.

— Sonan soń.

— Kúıeýimniń ákesi, ıaǵnı qaıyn atam, kontrabanda arqyly tuz satýmen aınalysqan. Koról ony darǵa asýǵa jarlyq etti.

— Al kúıeýiń ne isteıdi?

— Ol kúni keshe shaıqasta júrgen.

— Kim úshin?

— Koról úshin.

— Taǵy kim úshin?

— Álbette, óz myrzasy úshin de.

— Taǵy da?

— Taǵy da óz kúresi úshin.

— Saıtan alǵyr haıýandar! — dep aıǵaılap jiberdi soldattardyń biri.

Áıel selk etip, ornynan atyp turdy.

— Saspańyz, sýdaryná, biz — parıjdiktermiz, — dedi jaımenen markıtant áıel.

— Jaratqan ıem! — dep áıel duǵa oqyǵandaı—aq qol qýsyryp, bebeý qaqty.

— Sandyraqty qoı! — dep jekip tastady oǵan serjant. Markıtant áıel kelinshekpen qatarlasa otyryp úlken balasyn ózine tartty. Anaý

qarsylasqan joq. Bala degenniń qorqýy da, jubanýy da bolmashy nárseden emes pe; olar adamdy qaıdaǵy bir ishki túısikpen tanyp-biledi.

— Baıǵusym-aı, — dedi markıtant áıel kelinshekke burylyp, — jat bolsańyz da, janym ýdaı ashıdy sizge. Týrasyn aıtsaq, myna qara sıraq balalaryńyz adamnyń ishi-baýyryn alyp barady. Qaısysynyń neshede ekenin aıtý da qıyn emes sıaqty. Úlkeni tórt jasta da, inisi úshte bolsa kerek. Al mynaý bultıǵan qyz meshkeıdiń ózi eken, emshekten basqamen isi joq. Toqtaı tur, seni me, bátshaǵar! Saq bol, shesheńdi jutyp qoıyp júrme!... Iá, sóıtip, sýdaryná, siz eshteńeden de qoryqpańyz. Sizge ne aıtqaly otyrǵanymdy sezesiz be? Bizdiń batalónǵa kirip alyńyzshy osy. Men sekildi jumys isteıtin bolasyz. Jurt meni gýsar áıel deıdi. Bul — meniń laqap atym. Men munda shınkar ispettimin, ıaǵnı ásker janynda qyzmet etip, urys kezinde sý men sharap tasıtyn áıelmin. Ekeýmizdiń aıaǵymyz shamalas eken, sizge shárkeıimdi syılaıyn... Onynshy tamyzda men Parıjde bolǵan edim. Paı-paı, sol kúngi qym-qýytty aıtsańyzshy! Men Lúdovık On altynshynyń qalaı darǵa asylǵanyn kózimmen kórdim. Ólgisi joq-aq edi onyń. Shynynda da, ózińiz-aq oılańyzshy: on úshinshi qańtarda-aq ol otbasymen birge kashtan jańǵaǵyn qýyryp, áńgime-dúken quryp, kúlip-oınap otyrǵan joq pa edi? ...Iá, sonymen, bizge eresiz be, qalaı? Soldattarymyz -jaısań jigitter! Siz ekinshi markıtant áıel bolasyz. Bul op-ońaı. Moınyńa sharap quıýly úlken qumyra ilip, qolyńa qońyraý alyp, qan maıdanǵa qoıyp ketesiń. Jaýǵan oq pen zirkildegen zeńbirek dobynyń astynda miz baqpastan qolyńdaǵy qońyraýdy qaǵyp qoıyp: "Jigitter, qaısyńa sharap kerek?" — dep aıǵaı salyp júrgeniń. Bul onsha qıyn jumys emes. Shynymdy aıtsam, men suraǵan jannyń bárine quıa berem, quıa berem. Kókterden de, aqtardan da aıamaımyn. Ózim kók bolsam da isteıtinim sol. Ári kók bolǵanda qandaımyn. Jaralylar árdaıym tamaǵy keýip, shóldegish keledi. Al adam ólim aýzynda jatqanda onyń saıası senimi qandaı ekeninde kimniń qansha jumysy bar?.. Qalaı, sonymen, bizge eresiz be? Eger men ólip ketsem, ornymdy basasyz. Mynaý usqynyma qaramaı-aq qoıyńyz. Men qaıyrymdy áıelmin ári erjúrek soldatpyn. Eshteńeden jasqanbańyz.

Osy kezde serjant Radýb bir soldatqa zirkildep jatty:

— Ashpa aýzyńdy! Kórdiń be, qorqytyp tastadyń. Bıkeshterdiń kózinshe dóreki sóz aıtý jaramaıdy.

— Mynadaı sandyraq kimniń bolsa da jynyn keltirmeı qoımas! — deıdi aqtala sóılep grenader. — Osynaý mıǵúlalarǵa qaıtip zyǵyrdanyń qaınamas? Ózińiz-aq oılap kórińizshi: senor qaıyn atasyn maıyp qylady, pop atasyn galeraǵa aıdatady, koról ákesin darǵa asady, al olar, ne ekenin bir saıtanym bilsin be, búlik shyǵaryp, qyryq pyshaq bolyp, senor úshin, pop pen koról úshin jaýyp turǵan oq astyna umtylady!..

Serjant oǵan jekirip tastady:

— Jap aýzyńdy! Salǵylaspa! Biz saıası klýbta otyrǵan joqpyz. Sóıtti de, ol áıelge buryldy. — Al kúıeýiń she? Ol ne isteıdi? Kim ózi?

— Qazir ol eshkim de emes! Ony óltirip ketti.

— Qaı jerde?

— Urys kezinde.

— Qashan?

— Osydan úsh kún buryn.

— Kim óltirdi?

— Bilmeımin.

— Kúıeýińdi kim óltirgenin bilmeısiń be?

— Bilmeımin.

— Kókter me, aqtar ma? Myltyqpen atyp óltirdi. Osydan úsh kún buryn deısiń be?

— Iá.

— Qaı jerde?

— Erne túbinde. Gúrs etip myltyq atyldy da, kúıeýim qulap tústi. Bar-joǵy osy ǵana.

— Ol ólgennen beri ne istep júrsiń?

— Balalarymmen kele jatyrmyn.

— Qaıda barasyń?

— Basym aýǵan jaqqa.

— Qaıda túnep júrsiń?

— Jer betinde.

— Nemen tamaq asyrap júrsiń?

— Eshteńemen de.

— Eshteńemen de deısiń be? Bul qalaı? — dep qaıtalap surady serjant.

— Byltyrǵydan qalǵan túrli jıdek—moıyl, búldirgen, qaraqat, paporotnık búrshigin terip, talshyq etemiz.

— Iá, munyń eshteńe emes ekeni ras. — Eresekteý bala túsinip qalsa kerek:

— Qarnym ashty, — dep yńyrsydy.

Serjant qaltasynan soldattyń bir úzim qatqan nanyn alyp, áıelge usyndy. Áıel nandy qaq bólip, eki balasyna ustatty. Ekeýi nanǵa jarmasa ketti.

— Ózine qaldyrmaǵany nesi, — dep kúńk etti serjant.

— Tegi, ashyqpaǵan shyǵar, — deı saldy bir soldat.

— Ash bolsyn-bolmasyn, ananyń aty ana ǵoı, — dedi serjant.

Balalar nandy jep bola sap:

— Shóldedim!.. Sý bershi? — dep qyńqyldaı bastady.

— Bul jyn jaılaǵan ormanda bulaq ta tabyla qoımas! — dep keıisti keıip tanytty serjant.

Markıtant áıel dorbadan mys tostaǵan alyp, moınyna ilýli qutynyń shúmegin aǵytty da, oǵan biraz sý quıyp, balalarǵa usyndy.

Estıarlaýy bir-eki talmap jutty da, betin tyrjıtty. Kishkentaıy da sýdyń dámin tatyp, jıirkene túkirip tastady.

— Bularyń ne? Jaman ba eken? — dedi markıtant áıel

— Bul ne? Álde araq pa? — dep surady serjant.

— Iá, eń jaqsy araq. Táıiri, olar neni túsinsin, óńsheń mujyq. Osyny aıtyp markıtant áıel tostaǵandy súrtip-súrtip aldy.

Serjant kelinshekti taǵy da tergeı bastady:

— Demek, sýdaryná, qashyp qutylmaqsyń ǵoı, shamasy?

— Sóıtýge týra kelse, qaıteıin?

— Usharyn — jel, qonaryn saı biletin qańbaq qusap deısiń ǵoı?

— Álim quryǵansha júgirem, sonsoń aıańdaımyn. Aqyr sońynda súrinip qulaımyn.

— Qaıtsin, baıǵus, — dep kúrsindi markıtant áıel.

— Aınala qyrǵyn tóbeles, — dedi kelinshek sózin sabaqtaı túsip. — Qaıda qarasań da kóretiniń — myltyq pen zeńbirek. Ózderine ne kerek ekenine túsinbeı-aq qoıdym! Meniń kúıeýimdi atyp óltirgen de solar. Túıgenim osy ǵana.

Serjant myltyqtyń dúmimen jerdi nuqyp-nuqyp qaldy:

— Atańa nálet soǵys! Qarǵys atqyr!

Áıel áńgimesin soza tústi.

— Keshe biz aǵash qýysynda túnep shyqtyq.

— Tórteýiń de me?

— Tórteýmiz de.

— Uıyqtaı aldyńdar ma?

— Uıyqtadyq.

— Shamasy, tik turyp uıyqtaǵansyńdar ǵoı, — dedi serjant. Sonsoń ol soldattaryna buryldy. — Estip turmysyńdar, joldastar! Qundaqtaýly adamdaı siresip, qýraǵan aǵashtyń qýysynda tún boıy qaqaıyp turý degen netken azap? Iá, bularǵa ne aıtarsyń? Jabaıylar emes pe? Qaıtip Parıj turǵyndaryndaı bol dersiń.

— Úsh balamen birdeı aǵash qýysynda túnep shyǵý degen sumdyq! — dep qostap áketti markıtant áıel.

— Oılap tursań, sol túni sol aǵashtyń janynan ótken adam qandaı tańyrqar edi? — dedi taǵy da serjant. — Syrt qaraǵanda bóten eshteńe kórinbeıtin aǵash aıaq astynan "Papa! Mama!" dep balasha aıǵaıǵa bassa, tiri qyzyq emes pe?

— Baǵymyzǵa qaraı, qazir jaz ǵoı, — dep bir kúrsinip aldy áıel.

Taǵdyr taýqymetin tartqan baıǵus áıel muńly kózben bir núktege qadala qaldy. Kózqarasynan basyna túsken páleniń qaıdan kelgenine túsinbeı, tańyrqaǵandyq baıqalady.

Soldattar beıshara áıelge ún-túnsiz qarap, aınala ıin tirese tur.

Jesir áıel men úsh jetim... Panalaýǵa jer tappaı, aıdalada qańǵyp júr... Aspandy torlap alǵan soǵys bultynyń kúrkireýik naızaǵaıynan qashyp qutylmaq, aryp-ashyp ańqalary da keýipti. Shóp-shalamdy qorek etip, ashyq aspandy baspana qylyp júrgen túrleri mynaý.

Serjant áıeldiń janyna kelip, emshek emip jatqan nárestege eńkeıdi. Kenet náreste emshekti tastaı sap, saqal-murty abajadaı adamnyń ústine tóngen sýyq júzine ádemi kókshil kózimen qadala bir qarap, jymıa kúldi.

Serjant boıyn jazdy. Samaıynan sorǵalap túsken bir tamshy kóz jasy jaquttaı jyltyrap, tikireıgen murtynyń ushyna tura qaldy.

Ol surlana, tez-tez sóıledi:

— Joldastar! Osynyń bárinen bizdiń batalón áke bolýǵa tıis degen qorytyndy shyqpaq. Mynaý úsh balany baýyrymyzǵa basalyq. Maqul ma?

— Jasasyn respýblıka! — dep aıqaılap jiberdi soldattar.

— Maqul, — dedi serjant.

Sóıtti de, ol sheshesi men balalarynyń ústinen qolyn soza:

— Mine, mynaý Qyzyl Bórik batalónynyń balalary! — degendi qosa aıtty.

Markıtant áıel qýanyshyn qoıarǵa jer tappady:

— Úsh basqa bir pana degen osy da!

Kenet ol kelip qalǵan kóz jasyn irke almaı, syǵyp-syǵyp jiberdi de, beıshara jesir áıelge qushaǵyn jaza umtyldy.

— Jasasyn respýblıka! — dep qaıtalady soldattar. Al serjant áıelge burylyp:

— Al kettik, azamatsha, — dedi.

Ekinshi kitap

"KLEIMOR" KORVETİ

I. Dostar men dushpandar

1793 jyldyń kókteminde, Fransıa jan-jaqtan antalaǵan jaý qorshaýynda qalǵan kezde, La-Mansh buǵazynda mynadaı bir oqıǵa boldy.

Djerseı aralyndaǵy qaǵa beristegi kishigirim múıiste, 1 maýsymda, kúnniń batýyna birer saǵat qalǵanda, júzýge qaýipti, demek, syp berip qashyp shyǵýǵa qolaıly tumandy kúni bir korvet* saparǵa daıyndalyp jatty. Bul kemeni fransýz komandasy basqarǵanmen, ol Býlonskıı áýletindegi gersogtardyń tuqymynan shyqqan prıns de-la-Týr d’Overnniń qol astyndaǵy aǵylshyn flotılıasynyń quramyna kiretin. Korvet erekshe mańyzdy, shuǵyl tapsyrmany oryndaýǵa sonyń ámirimen bólingen bolatyn.

"Kleımor" degen atpen tizimge alynǵan bul korvet zildeı aýyr kádimgi saýda kemesinshe jasalǵan. Biraq syrtqy túri aldamshy edi. Ony jasaǵanda urysqa jaramdy etý, ári kóz boıaý sıaqty eki túrli maqsat kózdeldi. Ol múmkin bolsa, aldap ketýge, qajet bolsa, urys salýǵa tıis-tuǵyn. Korvet aldynda turǵan mańyzdy isti oryndaý úshin sol kúni onyń ortanshy palýbasyna júktiń ornyna úlken kalıbrli otyz karonada* ornatyldy. Daýyl bolatynyn kúni buryn sezgendikten be, álde kemege qarapaıym túr berý úshin be, áıteýir, osynaý otyz zeńbirektiń bári jatqan-jatqan jerinde tas bekitilgen lúkke uńǵysy tireletindeı etip úsh qabat shynjyrmen baılap tastaldy. Syrttaı qaraǵanda eshteńe de kórinbeıdi. Korvet beınebir maska kıip alǵandaı. Bul eski úlgidegi karonadalar bolatyn: lafetteri biteý dońǵalaqtarǵa emes, shabaqtary bar qoladan quıylǵan dońǵalaqtarǵa ornatylǵan. Ádette áskerı korvette zeńbirekter ústińgi palýbada turatyn. Al qapylysta jaýǵa bas salýǵa jáne jol torýǵa arnalǵan "Kleımordyń" palýbasy qarýsyz edi jóne ol jańa ǵana kórgenimizdeı, ústińgi palýbanyń astyna qupıa batareıa ornatýǵa bolatyndaı etip jasalǵan-dy. "Kleımor" salmaqty ári syrttaı qaraǵanda ebedeısiz kórinetin, degenmen bul onyń júrdektik sapasyna kedergi keltirmeıtin edi. Búkil aǵylshyn flotynda, saıyp kelgende, korpýsy "Kleımordikindeı" myqty kelgen basqa keme bolǵan joq. Ári ol urys kezinde fregattan* kem túspeıtin desek, asyra aıtpas edik.

Ekıpaj tek qana fransýzdardan — emıgrant-ofıserler men dezertır-matrostardan turatyn. Olar birinen-biri ótken shetinen tájirıbeli teńizshiler, erjúrek soldattar ári aınymas roıalıser edi. Bári de korvetke, semser men korólge jan-tánimen berilgen.

Keme ekıpajyna desant túsire qalǵandaı jaǵdaıda teńiz jaıaý áskeriniń jartylaı batalóny qosa berilgen.

"Kleımordyń" kapıtany áýlıe Lúdovık ordeniniń kavaleri, burynǵy koról flotyndaǵy tańdaýly ofıserlerdiń biri graf-dú-Býabertlo, onyń kómekshisi — shevale* de la-Vevıl. Losman* Djerseı aralyǵyndaǵy eń tájirıbeli shkıper* — Fılıpp Gakýal.

Búl kemeniń ádettegiden ózgeshe jumys isteýge tıis ekenin ańǵarý qıyn emes-ti. Dál júrip keter sátte onyń bortyna bireý kelip mindi. Syrt pishinine qarap-aq onyń áldeqandaı qaýipti iske bel sheshken adam ekenin jańylmaı aıtýǵa bolatyn. Ózi tip-tik, myǵym deneli, túsi sýyq, boıshań qart. Jas shamasyn tap basyp aıtý qıyn: jas dese — jas, kári dese — kári derlik. Ýaqyt ozsa da qaıratynan qaıtpaıtyn, shashy appaq qýdaı bolsa da janary taımaı, nur shashyp turatyn adamdardyń sanatyna qosylatyn: sergek, shabytyna baqsań — qyryq jastaǵy erkek, jurttyń yqylas-iltıpatyna baqsań — seksen jastaǵy qart sıaqty.

Ol korvetke mine bergende ústindegi teńiz plashynyń etegi ashylyp ketip, astynan keń shalbary, etigi, túgi ishine qaratylǵan, syrtynda jibek oıý-órnegi bar eshki terisinen tigilgen keýdeshesi, qysqasy, bretan sharýasy kıetin bútin kostúm kózge shalyndy. Osy uqsastyqty kúsheıte túskendeı, jumbaq qarttyń kostúmi tizesi men shyntaq tusynan juqaryp, tozypty, al myqty kezdemeden tigilgen teńiz plashy balyqshynyń kónetoz plashynan aınymaı qalǵan. Basynda sol kezde jurt kıetin tóbesi bıik, etegi jalpaq dóńgelek qalpaq. Etegi salbyraǵan kúıde ol sharýa qalpaǵyna uqsaıtyn, biraq ony áskerı bas kıimge aınaldyrý da ońaı edi: bul úshin bir etegin kóterip, kokardasy* bar petlısa arqyly úshkir tóbesine baılaı salsa, bitip jatyr. Qart qalpaǵyn quddy sharýalarsha petlısa men kokardasyz kıip alǵan.

Dral gýbernatory lord Balkarra men shahzada de-la-Týr d' Overn ony kemege ózderi shyǵaryp saldy. Emıgrant — shahzadalardyń qupıa agenti Jelambr onyń kaıýtasynyń qalaı jabdyqtalǵanyn ózi tekserdi jáne izetti de iltıpatty bolǵany sonsha, óziniń dvorándyq tegine qaramastan, qart sońynan erip, shamadanyn kóterisip kirdi. Jelambr jaǵaǵa qaıtarda osynaý bretan mujyǵymen ıilip-búgile qoshtasty. Nord Balkarra oǵan: "General, tabysty bolýyńyzǵa tilekshimin" dese, shahzadade-la-Týrd' Overn: "Kóriskenshe kún jaqsy bolsyn, baýyrym" deı saldy.

"Kleımor" matrostary óz jolaýshysyna salǵan jerden "mujyq" dep at qoıyp aldy. Biraq ol týraly beıhabar bolǵandyqtan, matrostar ózderiniń áskerı korveti qanshalyqty júk kemesi bolsa, bul beıtanystyń da sonshalyqty "mujyq" ekenin jaqsy sezdi.

Baıaý ǵana jel esip túr. "Kleımor" múıisten shyǵyp, biraz ýaqyt kózden ketpeı, jaǵany boılaı júrip otyrdy: sonań soń birte-birte ymyrt qarańǵylyǵyna enip, kishireıe bere, aqyry birjola ǵaıyp boldy.

Jelambr úıine kelgen soń, birer saǵattan keıin graf d'Artýaǵa* shuǵyl poshta kemesimen mynadaı birneshe sóz jazyp jiberdi:

"Mártebeli aǵzam! Attanys iske asyryldy. Sáti túseri kámil Bir aptadan soń Granvılden Sen-Maloǵa deıin búkil jaǵalaý órt qushaǵynda qalmaq".

Al osydan tórt kún buryn Sherbýrg jaǵalaýyndaǵy respýblıkashyl armıaǵa mańyzdy tapsyrmamen jiberilgen jáne sol kezde Granvılde turǵan Marnadan saılanǵan depýtat Prıer álgi aqpardy jazǵan adamnyń qolynan shyqqan — qyp-qysqa hat alǵan. Onda bylaı delingen bolatyn:

"Azamat depýtat! 1 maýsymda sý kóterile ústi búrkeýli batareıasy bar "Kleımor" áskerı korveti teńizge shyǵady. Ol Fransıanyń jaǵasyna mynadaı belgileri bar bir kisini túsirýge tıis: qart, uzyn boıly, aq shashty, saýsaǵy aqsúıek adamnyń saýsaǵyndaı súırik te sulý, ústinde sharýa kostúmi. Endigi egjeı-tegjeıli habardy sizge erteń jiberemin. Ol ekisinde tań ata baryp túspek. Eskadramyzǵa eskertińiz, korvetti ustańyzdar. Ol kisini gılotınalaýǵa buıyryńyz".

II. Tún qarańǵysyn jamylǵan keme men jolaýshy

Korvet ońtústikke bet alýdyń ornyna áýeli soltústikke, sonan soń batysqa burylyp, jurtqa tup-týra "Apat Ótkeli" degen atpen tanymal bolǵan buǵazǵa kelip kirdi. Búl ótkeldiń ne arǵy, ne bergi jaq shetinde maıak ataýly joq edi.

Kún batqaly qashan? Tún qarańǵylyǵy ádettegiden góri qoıý. Aı týatyn ýaqyt bolsa da, búkil aspandy qalyń bult qaptap alǵandyqtan, onyń batar kezinde bir-aq kórinetin túri bar. Bir úıir jabaǵy bult teńizge tónip, aıdyn ústin tumshalap tur.

Qarańǵylyq korvettiń josparyna septeskendeı.

Losman Gakýal eger korvet tosyn jaıtqa ushyramaı, jel ońynan soǵyp, barlyq jelkendi kótere júrse, tań ata Fransıanyń jaǵasyna jetip qalar dep úmittendi.

Ázirge bári de jap-jaqsy kele jatyr edi. Biraq toǵyzdar shamasynda jel údep, tolqyn kóterile bastady. Jel qýalaı soǵyp, kúshti tolqyn daýylǵa ulasa qoımasa da, árdaıym bıikten sapyryla qulaǵanda, korvettiń tumsyǵy sýǵa kómilip-kómilip ketedi.

Lord Balkarra general dep ataǵan jáne shahzada de-la- Týr d' Overn "Saý bolyńyz, baýyrym" dep qoshtasqan manaǵy "mujyq" baısaldy da baıypty qalyppen palýba ústinde júr. Kemeniń árli-berli teńselýin baıqamaǵandaı. Bul júrisine qarap kópti kórgen kánigi teńizshi dersiń. Anda-sanda keýdeshesiniń qaltasynan shokolad taqtasyn alyp, shetinen syndyryp aýzyna salyp qoıady; shashy túgel aǵaryp ketse de, tisi shetinemegen, búp-bútin.

Oqta-tekte kapıtanǵa birdeńe aıtyp qoıǵany bolmasa, eshkimmen tis jaryp sóılespedi. Kapıtan onyń ár sózin ádeppen tyńdaıdy jáne ózinen góri osy jolaýshyny keme komandıri dep sanaıtyn sekildi.

Sheber losman basqaryp kele jatqan "Kleımor" tuman ishimen Djerseı aralynyń sopaıǵan soltústik múıisin eleýsiz oraǵyta ótti de, qaýipti quz tasqa soqtyǵyp qalmaý úshin jaǵany ala júrdi. Rúlde turǵan Gakýal sý astyndaǵy jartastardy qolmen qarmalaǵandaı, biraq muhıtpen jaqsy tanys adamsha, kemeni senimmen júrgizip keledi. Korvet osynaý qatań baqylaý qoıylǵan sý ústinde kele jatqanyn sezdirip alam ba dep seskenip, tumsyǵyndaǵy shamdy jaǵa qoımady. Tuman túskenine kemedegiler túgel rıza. Korvet ústinde bári báz-baıaǵy qalpynda. Saǵat onnan kete kapıtan graf dú- Býabertlo men onyń kómekshisi shevale de-la-Vevıl sharýa kıimin kıgen adamdy soǵan bólingen kaıýtaǵa, ıaǵnı kapıtannyń óz kaıýtasyna ertip apardy. Kaıýtaǵa kirip bara jatyp, qart artyna buryla báseń daýyspen:

— Myrzalar, qupıany muqıat saqtaý qajet ekeni sizderge málim bolýǵa tıis. Jarylys bolar sátke deıin tiri janǵa tis jarmańyzdar. Meniń atymdy búl kemede ekeýińizden basqa eshkim bilmeıdi, — dedi.

— Bul qupıany biz qabirge ózimizben birge áketemiz, — dep jaýap qaıyrdy Býabertlo.

— Al men ony basyma ólim qaýpi tónse de aıtpaımyn, — dedi qart.

Sóıtip, ol kaıýtaǵa kirip ketti.

III. Aqsúıekter men qara tobyrlar

Kapıtan men onyń kómekshisi qaıtadan joǵary kóterildi de, ózderiniń álgi jolaýshysy jaıly áserlerin ortaǵa salyp, palýba ústinde árli-berli júre bastady.

Býabertlo:

— Munyń qandaı kósem ekenin endi kóp uzamaı-aq bilemiz, — dep sybyrlady la-Vevıldiń qulaǵyna.

— Qansha degenmen, shahzada ǵoı, — dep jaýap qatty la-Vevıl.

— Iá, shahzada dese de bolǵandaı.

— Fransıada dvoránın bolsa da, Bretanda — shahzadanyń naq ózi.

Fransýz shahzadasy joq bolǵandyqtan Bretan shahzadasyn qanaǵat tutamyz da, — dedi Býabertlo.

Saıraǵysh sary shymshyqtyń ornyn... Joq, sary shymshyqtyń emes, qyrannyń ornyn qarǵa basty degen osy da.

— Maǵan qara qus artyq, — dedi Býabertlo.

— Árıne, áıteýir tyrnaǵy men tumsyǵy ótkir ǵoı, — dep maquldady la-Vevıl.

— Ne de bolsa kórip aldyq.

— Iá, jetekshi jaıly oılanatyn kez keldi, — dedi taǵy da az-kem únsizdikten keıin la-Vevıl. — Men "Oq-dári men kósem kerek!" degen urandy qostaımyn. Sizge mynany aıtqym keledi, kapıtan. Men kósem bolarlyq adamdardy túgel derlik bilemin. Biraq olardyń eshqaısysyn da bizge qazir qajet bolyp otyrǵandaı aqyldy adam dep sanamaımyn. Qarǵys atqan bul Vandeıa úshin tym bólek general qajet. Munda jaýǵa tynym bermeı, onymen ár dıirmen úshin, árbir jyra, .árbir tas úshin jaǵalasý kerek; árdaıym álegin aspannan keltirip, árbir jańsaq basqan qadamyn ańdyp túrý, kózden eshnárseni tasa jibermeı, oń-solynan birdeı sileıte soǵyp, joıqyn shabýyl jasap, záresin ala berý kerek, aıaýshylyq kórsetpeý kerek, demalys, uıqy degendi umytý kerek. Qazir bul mujyqtar armıasynda batyr kop te, kósem joq. Shynynda da osy biz, qara basyp, revolúsıaǵa nelikten shabýyl jasap júrmiz, shashtarazdardy ózimiz-aq dvorándardyń ústinen bastyq etkende, respýblıkashylar men bizdiń aramyzda aıyrma qandaı?

Endi qaıtesiń! Bul saıtan alǵyr revolúsıa bizdiń ishimizge de enip bara jatqan joq pa?

Bul Fransıanyń tánine túsken merez de.

— Úshinshi soslovıeniń merezi, — dep oıyn qorytty Býabertlo. — Bizdi bul dertten jalǵyz Anglıa ǵana aıyqtyrýy múmkin.

— Jáne aıyqtyrady da. Buǵan senińiz, kapıtan.

— Al ázirge júregiń aınyp, qusqyń keledi!

— Óıtpegende she! Aınala mujyq. Búl Vandeıa soǵysynda qandaı ǵana dushpandardy kórmeı otyrmyz? Kókter jaǵynan kóretiniń — syra qaınatýshy Santer de, aqtar jaǵynan kóretiniń — shashtaraz Gaston.

— Jo-joq, súıiktim la-Vevıl, meniń Gastonǵa degen kózqarasym budan ózgesheleý. Ol Gemen túbinde áskerlerge basshylyq jasaǵanda tipti de olqy soqqan joq. Jadyńyzda ma, ol kókterdiń úsh júz adamyn ózderine aldyn ala kór qazdyryp, jaıdan-jaı, dymyn shyǵarmastan atyp tastaǵan joq pa?

— Munyń bári tamasha-aý, biraq mundaıda men de qalyspas edim.

— Árıne, men de sóıter edim.

— Áskerı uly erlik ony jasaıtyn adamdardan týmysynan bekzatty bolýdy talap etedi, — dedi la-Vevıl. — Soǵys — shashtarazdardyń isi emes, rysarlardyń isi.

— Degenmen, osy úshinshi qaýymnyń ishinde de táýir adamdar kezdesip qalatyny ras, — dep sóz talastyrdy Býabertlo. — Mysalǵa, saǵatshy Jolıdi alalyq. Buryn Flandr polkiniń serjanty bolǵan ol vandeıalyqtardyń bir jetekshisine aınalypty. Ol jaǵalaýdaǵy armıa otrádyn basqarady. Onyń bir uly bolatyn. Ol uly respýblıkashyl eken. Mine, sóıtip, ákesi aqtar úshin shaıqassa, balasy kókter úshin shaıqasyp júrgen. Bir urys kezinde olar betpe-bet kezdesip qalypty. Sonda ákesi balasyn tutqynǵa alyp, taban aýzynda tapanshamen atyp tastapty.

— Jaqsynyń aty jaqsy ǵoı, — dep qostady la-Vevıl. Árqaısysy óz oıymen bolyp, olar árli-berli biraz júrdi.

Sonsoń áńgime qaıta jalǵasty.

— Kapıtan, kaıýtańyzda "Monıter"* bar ǵoı deımin?

— Bar.

— Sońǵy kezde Parıjde jurttyń qandaı karta oıynyna qumar ekenin bilmeısiz be?

— "Adel men Polen" jáne "Úńgir" atty oıyndar desedi.

— Kórer me edi.

— Kórermiz áli.

Kapıtan sál oılanyp qaldy da:

— Birer aıdan keıin Parıjde bolamyz, — degendi qosa aıtty.

— Endeshe, kapıtan, jaǵdaıymyz onsha jaman emes eken ǵoı áli?

— Bretan soǵysy úshin naǵyz basshylardy taba alsaq, jaǵdaıymyz munan da táýir bolar edi.

La-Vevıl basyn shaıqady.

— Iá, jaǵalaý bizdi qoldasa ǵana. Al jaý bolyp shyqsa — túsire almaımyz. Soǵysta jabýly esikti buzyp-jarýǵa da, keıde syp berip jasyryn ótip ketýge de týra keletin kezder bolady. Azamat soǵysy kezinde qaltańda árdaıym basy artyq qolaıly kilt bolǵany abzal. Biz múmkin nárseniń bárin isteımiz. Áńgime aldymen kósem tabýda. La-Vevıl bir sát oılanyp baryp:

— Mundaıda shahzada, fransýz murageri, naǵyz tekti murager kerek, — dedi.

— Nege? "Shahzada" degenimiz...

— "... qorqaq" degenmen birdeı. Muny men bilemin, kapıtan. Biraq ol bizge álgi derevná maqulyqtaryn jolǵa salyp aıdaý úshin qajet.

— Súıiktim, Shevale, muragerlerdiń tóbeleske barǵysy joq.

— Endeshe, olarsyz-aq kún kórermiz.

Býabertlo áldeqandaı bir oıdy basynan qysyp shyǵarǵysy kelgendeı, qolymen eriksiz mańdaıyn syǵymdap:

— Nesi bar, ázirge osy generaldy-aq synap kórelik, — dedi aqyryn.

— Ol ataqty tuqymnan shyqqan adam desedi ǵoı.

— Úmitimizdi aqtaıdy dep oılaısyz ba?

— Iá, jaqsy bop shyqsa, aqtaýǵa tıis, — dedi la-Vevıl.

— Iaǵnı raqymsyz bolsa deısiz ǵoı, — dep túzetti ony Býabertlo. Graf pen kavaler bir-birine qadala qarasty.

— Graf dú-Býabertlo, siz "raqymsyz" degen sózdi taýyp aıttyńyz. Bizge kereginiń ózi de osy. Búl soǵys raqymshylyq degendi bilmeýge tıis. Qanisherler zamany týdy. Patsha óltirýshiler Lúdovık on altynshynyń basyn kesse, biz patsha óltirýshilerdiń ózin parshalaımyz. Iá, bizge aıaýshylyqty bilmeıtin qaısar qolbasshy qajet. Anjý men Joǵary Pýatýda bastyqtar qaıyrymdylyq tanytqan bolyp keshirim jasaýda, sondyqtan da ondaǵynyń astan-kesteni shyǵyp jatyr. Al Mare men Retsede áskerı basshylyq kárin tigip, qaharyna mingen, sóıtip, onda is ońǵa basýda.

Býabertlo til qatyp úlgermedi. La-Vevıldiń sońǵy sózin jan ushyrǵan bir aıqaı bólip ketti de, ile-shala qulaqqa eshteńege uqsamaıtyn bóten saryn keldi. Aıǵaı da, túsiniksiz saryn da palýba astynan estildi.

Kapıtan men onyń kómekshisi ortańǵy palýbaǵa shyǵatyn trapqa tura umtylsa da, tómen túsip úlgermedi: artılerıa qyzmetkerleriniń bári esi shyǵyp ketkendeı, birin-biri kımeleı syrtqa qaraı júgirip keledi eken. Jantúrshigerlik birdeńe bolypty.

IV. Soǵys sumdyqtary

Katareıa zeńbirekteriniń biri — jıyrma tort fýnttyq karonadanyń shynjyry úzilip ketipti.

Teńiz ústinde bolýy múmkin páleniń ishindegi eń sumdyǵy osy. Ashyq teńizde ekpindeı júzip kele jatqan áskerı keme úshin munan jaman nárse joq.

Buǵaýdan bosaǵan zeńbirek áp-sátte tajal sıaqtanyp ketedi. Dońǵalaǵy bar zil batpan eńgezerdeı nárse bılárd sharyndaı ersili-qarsyly, ońdy-soldy júıtkip, tolqyn búıirden shaıqaǵanda jantaıa lyqsıdy da, kılden shaıqaǵanda* kememen ilese birese alǵa, birese artqa zymyraıdy, áldene esine túskendeı sál kidirip qalady da, sonsoń taǵy jorta jóneledi, kemeniń bir shetinen ekinshi shetine oqsha zýlaıdy, keıde bir orynda tura qap, ytqyp-ytqyp ketedi, endi birde buryla salyp, taǵy da birese omaqasyp, birese dóńbekshı, tóńiregindeginiń bárin aıpap-jaıpap, astan-kestenin shyǵaryp jatyr.

Qabyrǵany ústi-ústine túıgishtep jatqan toqpaqty kózge elestetip kórińizshi. Buǵan qosa toqpaqtyń temir ekenin, al qabyrǵanyń taqtaı ekenin eskerińiz.

Jyn soqqan bul tajal pildeı aýyr, biraq qabylandaı júıtkip, tyshqandaı jaltarady. Ol qara baltadaı qaısar, taý tolqyndaı qubylmaly, naızaǵaıdaı mertti, qabyrǵadaı mylqaý.

Salmaǵy on myń put bolsa da, dopsha sekiredi. Birese turǵan ornynda kenet shyr kóbelek aınalyp, birese jalt burylady. Mundaıda ne istemeksiń? Búl jyn oınaqty qaıtip toqtatarsyń?

Daýyl aqyr sońynda basylady, jel saıabyrlaıdy, synǵan machtany jańasymen almastyrady, tesikten kirgen sýdy toqtatýǵa, órtti sóndirýge bolady. Biraq qoladan quıylǵan mynaý alyp haıýandy qalaı yryqqa kóndirersiń? Qasyna qalaı jaqyndarsyń? Itti tyńdatýǵa, buqany jasqantýǵa, ajdahany arbaýǵa, arystandy seskentýge, jolbarystyń aıbatyn shaǵýǵa bolady. Biraq mynaý tajal — shynjyryn úzgen zeńbirekten qorǵanar esh amal joq. Ony óltire de almaısyń, ol onsyz da jansyz. Áıtkenmen, bir jaǵynan tiri de. Tirliginiń ózi jan shoshyrlyq. Astyndaǵy eden teńselse, ózi birge teńseledi. Tolqyn kemeni aıdap, jel tolqyndy qýsa, keme de júrip kele jatyp, sony ıtermeleı túsedi. Búl tajal alapat kúshterge ózi oıynshyq ispettes. Keme, tolqyn, jel ekpini ony óz ýysyna alǵan: onyń jan shoshyrlyq tirligi de solardyń yrqynda. Apat qaýpin tóndirgen bul zulmat qarýdy qaıtkende noqtalaýǵa bolady? Onyń baǵyt-baǵdaryn, sekiris-shabysyn, burys-bultarysyn, turys-kidirisin, túıis-súzisin qalaı boljap bilersiń?

Kemeniń qabyrǵasyn qaýsyrata jazdaǵan mundaı árbir soqqy ony teńiz túbine jibererdeı. Kesapattan qaıtyp qutylýǵa bolar? Búl jerde jandy zattaı ytqyǵan zeńbirekke is túsip otyr: ol áldene oılanǵandaı, birese kidirip qalady da, birese baǵytyn kilt ózgertip, sizden jaltaryp ketedi. Qasyna jaqyndaýdyń ózi qaýipti, búl soıqandy qaıtip toqtatarsyń?

Úreı shaqyra qutyrynǵan zeńbirek alǵa da júıtkıdi, keıin de sheginshekteıdi, ne bolsa soǵan urynyp, kenet qasha jóneledi, esebińnen shatystyryp, qasyńnan zý etip óte shyǵady, kedergi ataýlyny byt-shyt qylyp, jurtty shybyndaı janshyp barady. Sumdyǵy sol, aıaq astyndaǵy eden terbelip, teńselip tur. Onsyz da oınaqshyǵan, túıetaıly jerde qalaı áreket istersiń? Bul keme qursaǵyna kirip ketip, qaıtyp shyǵarǵa jol taba almaı júrgen naızaǵaı sekildi. Bul kókti tirep turǵanda jerdiń alasura silkingenimen para-par.

Kornet ekıpajy kózdi ashyp-jumǵansha aıaǵynan tik turdy.

Buǵan kináli adam shynjyr burandasyn nashar bekitip, ári karonada dońǵalaǵynyń astyna tejeýish qoımaǵan kanonır* edi.

Shynjyr úzilip ketkende kanonırler bári batareıa janynda bolatyn. Bireýleri bas qosyp jınalyp, endi bireýleri ózdi-ózi bolyp, bári de aldaǵy shaıqasqa ázirlik jumystarymen shuǵyldanyp jatqan. Tolqyn kılden urǵanda palýba boıymen keıin lyqsyǵan karonada bir top adamǵa soqtyǵyp, tórteýin taban aýzynda janshyp ótti de, kólbeı shaıqalǵanda qısaıa kilt burylyp, besinshi beısharany eki bólip ketti, sonsoń sol jaqtaǵy bortqa soǵylyp, lafetten ekinshi zeńbirekti ushyryp túsirdi. Ústińgiler estigen baǵanaǵy jan ushyrǵan aıǵaı naq osy kezde shyqqan edi. Ortańǵy palýbadaǵylardyń bári trapqa júgirdi. Batareıa bólmesi qas qaqqansha qańyrap qaldy.

Endi óz-ózimen ońasha qalǵan aýyr zeńbirek ne isteımin dese de erikti edi. Kemege ózi qoja, ózi bı bolyp aldy. Qandaı lań. salam dese — yqtıary. Urysta shynyqqan, shaıqas kezinde de kúlkiden qalmaıtyn adamdardyń, endi mynaý, dirildep turǵany. Barsha jurtty bılep alǵan úreıdi aıtyp jetkizýdiń ózi qıyn.

Ekeýi de erjúrek adam — kapıtan Býabertlo men onyń kómekshisi la-Vevıl ne isterge bilmeı, túsi qashyp, trap ústinde ún-túnsiz tómen qarap tur. Kenet bireý olardy qaǵa-maǵa, zyp etip tómen tústi. Búl osydan birer mınýt buryn ǵana álgi ekeýi áńgime etken jolaýshy — Bretan sharýasy edi. Ol traptan* tómen túse toqtaı qalyp, tóńiregin kózimen bir sholyp ótti.

V. Kúsh pen erjúrektik

Zeńbirek ortańǵy palýbada áli zyrǵyp júr. Batareıa ústinde bulańdap turǵan teńiz shamy birese jaryq shashyp, birese qarańǵylyqqa bólep, sumdyq kórinisti kúsheıte túskendeı. Zyryldaǵan zeńbirektiń syrt tulǵasy san qubylady: birese qap-qara bolyp, jaryqqa shyǵa kelse, birese aǵarańdaı jyltyrap, qarańǵylyqqa qaıta súńgip ketedi.

Karonada soıqanyn toqtatar emes. Ol endigi tórt zeńbirekti zaqymdap, bortty eki jerinen tesip úlgerdi. Alyp toqpaqtyń soqqysynan kemeniń syqyrlaı synǵany aıqyn sezilip túr. İshinde bir bytyra bar bótelkeni qansha silikseń de, bytyra dál mundaı zýlaı almas. Aýyr lafettiń tórt dońǵalaǵy ólgen adamdardyń denesin ezgileı-janshyp, parsha-parshasyn shyǵardy da, bes ólik kóp uzamaı batareıa ústinde domalap júrgen jıyrma bólek umar-jumar etke aınaldy. Óli bastar shyńǵyryp jatqandaı. Tógilgen qan korvettiń shaıqalýynan edendi jýa ersili-qarsyly aǵady. Korvettiń kóp jeri tesilgen, ishki qursaýy qaqyrap, sógile bastady. Keme ústin úreı basyp, ý-shý boldy da qaldy.

Kapıtan aqylyn tez jıdy. Onyń buıryǵymen jurt ortańǵy palýbadaǵy traptyń sharshy qýysyna karonadanyń sodyr shabysyn tejeı ne báseńdete alar ma degen nárseniń bárin — matrastardy, kereýetterdi, zapas jelkenderdi, túıdek arqandardy, matrostardyń ish kıimi salynǵan qapshyqtardy, tipti jalǵan aqshanyń býmalaryn laqtyra bastady. Korvette mundaı jalǵan aqsha qyrýar bolatyn. Jurt ol kezde aǵylshyndardyń bul zymıan qylyǵyna eshbir ersiligi joq áskerı qýlyq dep qaraıtyn.

Biraq bul kákir-shúkirdi tómen túsip, durystap qoıýǵa eshkimniń dáti barmaǵandyqtan — odan ne paıda, ne qaıyr? Ol áp-sátte byt-shyty shyǵyp, jún-jurqaǵa aınalyp qala berdi. Teńiz tolqyny búl soıqandy kúsheıte tústi. Naǵyz daýyl tursa zeńbirekti aýdaryp tastaýy múmkin edi. Eger ol qyrynan aýsa, ne tóńkerilip qalsa, yryqqa alýǵa ábden bolatyn.

Onyń ber jaǵynda lań áli toqtar emes. Kılge deıin ıarýstardyń bárin boılaı ótetin machtalardyń tómengi jaǵynda sańylaý, tipti úlken jaryq paıda boldy. Karonadanyń zilmaýyr soqqysynan fok-machta* shytynap ketti, grot-machtaǵa* da zıan keldi. Batareıa túgeldeı zaqymdanypty. Otyz zeńbirektiń ony endigi urysqa jaramsyz bop qalǵan. Borttaǵy tesiktiń sany kóbeıip, korvettiń ishine sý kire bastady.

Ortańǵy palýbaǵa túsken jolaýshy qart traptyń janynda tas músindeı melshıip tur. Ol mynaý astan-kesten dúnıege surlana qaraı qalǵan, biraq ornynan selt etip, qozǵalmady. Batareıa ishinde tyrp etip, aıaq basýyna bolmaıtyndaı-aq.

Bosap ketken karonadanyń árbir oqys qımylyna oraı korvettiń sý túbine keter sáti de jaqyndaı berdi, jaqyndaı berdi. Sálden soń onyń apatqa ushyraýy daýsyz edi.

Endigi qalǵany — apat bolý, ne apattyń betin qaıtarý ǵana. Qaıtkende de ekiniń birine bel sheshýge týra keldi. Biraq qaısysyna bel sheshersiń?

Karonada — tym qorqynyshty jaý. Osynaý esýasty taqymǵa basyp, osynaý alasurǵan naızaǵaıdy buǵaýlap tastaý kerek boldy.

Karonadany yrqyna jiberip, barsha jurt ne isterge bilmeı, ańtarylyp qalǵan.

Al korvet bortyn syrttan túıgishtegen tolqyn ishtegi soqqymen ulasyp, birin-biri qostaı túskendeı. Eki balǵa kezekpe-kezek tómpeshtep jatqan tárizdi.

Shynjyrdan bosap ketken jyrtqysh erkin saırandap júrgen, esh pende aıaq baspas arenaǵa kenet qolyna kespeltek temir ustaǵan bireý shyǵa keldi. Búl osy kesepatqa kináli, julynyp ketken karonadanyń zeńbirekshisi, óz shalaǵaılyǵynan jurtty osynshama pálege dýshar etken kisi edi. Kesapatqa kináli ekenin sezingen ol, osy kinásin jýǵysy kelse kerek. Ol bir qolyna — ganshpýg*, ekinshi qolyna ushy tuzaqtalǵan arqan ustap, ortańǵy palýbaǵa sekirip shyqty.

Osy arada kózsiz saıys: zeńbirektiń zeńbirekshimen shaıqasy, zat pen adam arasyndaǵy jekpe-jek bastaldy da ketti.

Adam súımeni men tuzaqtalǵan arqanyn ázirleı, buryshqa tura qaldy.

Ol arqasymen keme qabyrǵasyna súıenip, bolattan quıylǵandaı som aıaqtaryn alshaıta ustap, edenge qaqqan qazyqtaı tyrp etpesten, qanyn ishine tarta, miz baqpastan kútip tur.

Ol zeńbirektiń qasynan zýlaı óter sátin ańdydy.

Zeńbirekshi qarýyn biletin jáne ony qarýy da biletindeı. Óıtkeni olar kópten birge kele jatqan syralǵy edi. Ol zeńbireginiń kómeıine qolyn qanshama ret salmady deısiń! Bul onyń qolǵa úıretilgen, yrqyna kóndirgen haıýany bolatyn. Sóıtip, álgi adam zeńbirekti asyrandy ıtindeı-aq:

— Kel, kel, kele ǵoı! — dep shaqyra bastady.

Ol, bálkim, zeńbirekti jaqsy da kórgen shyǵar. Shaqyrǵanda júgirip kele qalsa eken dep te oılaǵan sıaqty.

Biraq oǵan júgirip barý ony basyp ketýmen birdeı bolyp tur. Al bassa — mert bolǵany. Muny qalaı boldyrtpaý kerek? Basyp ketpesi úshin ne istese eken? Barlyǵy demin ishine tartyp, sol ekeýine qaraı qalǵan, tek jolaýshy qart qana sabyrly; saıysqa shyqqan ekeýden basqa osy jekpe-jekke únsiz kýáger bolyp, palýbada jalǵyz ózi tur.

Onyń ózi de janshylyp qalýy yqtımal edi, biraq turǵan ornynan qybyr etpedi.

Al aıaq astyndaǵy dúleı teńiz osy saıysty óz yrqyna alǵandaı.

Zeńbirekshi qolma-qol sumdyq saıysqa kirisip, zeńbirekti jekpe-jekke shaqyrǵanda shaıqalyp kele jatqan keme teńizdiń yrqyna kónip, sál kidirip edi, karonada buǵan tańyrqaǵandaı oqys toqtaı qaldy.

Kel, kel, kele ǵoı! — dep zeńbirekshi qolyn soza shaqyryp tur.

Anaý onyń sózine qulaq tikkendeı kórindi.

Kenetten oǵan tura umtyldy. Ol soqqydan jaltaryp ketti.

Sóıtip, naǵyz aıqas — qulaq estip, kóz kórmegen aıqas bastaldy. Názik pende men mylqaý alyp bir-birine shap beristi. Súıek pen etten jaralǵan jan ıesi men qola haıýan arpalysqa tústi.

Osynyń bári qarakóleńke jerde bolyp jatty.

Ashý shaqyra doldanǵan alyp aqyldan da quralaqan emes sekildi: ol qolaıly sátti baǵyp júrgendeı. Surapyl kúshti ǵalamat temir jándik tárizdi. Osynaý dáý shegirtke birese batareıanyń alasa tóbesine soǵylyp, birese tórt aıaǵymen tik túsken jolbarystaı tórt dońǵalaǵymen qalt tura qalady, sóıtedi de, qaıtadan álgi adamnyń sońynan qýyp beredi. Anaý kóz ilespes soqqydan kesirtkeshe jalt burylady. Áıtse de ol ashyq taıtalastan jaltarǵanmen, oǵan darymaǵan soqqy kemeniń qabyrǵasyn dúrs-dúrs uryp, qaqyratyp barady.

Zeńbirekke úzik shynjyr súıretilip júr. Jez ýystaǵy temir shybyrtqydaı úıirilip, qasyna jan jýytar emes. Osy úzik shynjyr kúresti qıyndata tústi.

Biraq adam aıqasyp-aq baqty. Keıde tipti shabýylǵa da shyǵyp qoıady.

Ol qolyna súımeni men arqanyn ustap, ońtaıly sátti ańdyp, bortty jaǵalaı júrdi. Zeńbirek te tosqaýyldy sezgendeı, odan bultara qashty. Al anaý alǵan betinen qaıtpaı, ony qýǵynǵa aldy.

Mundaı aıqas uzaqqa barmaıtyn. Zeńbirek óz-ózine: "Jeter endi! Bitirý kerek!" degendeı, toqtaı qaldy. Sheshýshi shaqtyń taıanǵany sezilip-aq túr. Zeńbirek áli eki oıly, biraq ol (aınaladaǵylardyń bárine tiri jan sıaqty kóringendikten) berik toqtamǵa kelýge ázirlengendeı ne ázirlenip bolǵandaı edi. Kenet ol zeńbirekshige tap berdi. Anaý jalt burylyp, janynan ótkizip jiberdi de, sońynan kúle qarap:

— Qapy kettiń-aý! Káne, taǵy baıqap kór! — dep aıǵaılap jiberdi.

Zeńbirek yzalanyp ketkendeı, sol jaq bortta turǵan zeńbirekke dúrs soǵyldy, sóıtti de, alyp sadaqtan atylǵan tastaı oń jaq bortqa, tup-týra zeńbirekshige qaraı zymyraı jóneldi. Anaý taǵy da taıqyp ketti. Esirgen tajaldyń surapyl ekpininen úsh karonadanyń byt-shyty shyqty. Ne istep, ne qoıǵanyn ózi de bilmeıtin soqyr jandaı, ol kenetten artymen adamǵa oqys burylyp, ilgeri domalaı jóneldi, forshtevendi* qulatyp, kemeniń tumsyǵyn tesip kete jazdady. Adam trapqa qaraı sekirip túsip, súımenin ońtaılaı, jolaýshy qarttan birneshe qadam jerde tura qaldy. Muny zeńbirek te sezip qalǵandaı: ol tipti burylyp jatpastan, sheginshektegen kúıi baskeser baltadaı adamǵa tura shapty.

Bort pen saty aralyǵyndaǵy buryshqa tyǵylǵan adam endi ajal tyrnaǵynan qutylmastaı edi.

Úreıi ushqan jurt shý ete qaldy.

Biraq dál osy arada buǵan deıin qybyr etpeı, qalshıyp turǵan jolaýshy qart óziniń jas shamasynan tys eptilikpen lyp etip, zeńbirekke tura umtyldy. Jalǵan aqshanyń bir býmasyn jol-jónekeı ilip áketip, astynda qalam-aý dep qaımyqpastan, tup-týra lafet dońǵalaǵynyń astyna laqtyryp jiberdi. Bul batyl da qaýipti aılanyń asqan eptilikpen dál ári sheber istelgeni sonsha, buǵan tipti teńiz zeńbiregin ustaý tásiline jetik adam da qaıran qalar edi.

Álgi býma oralǵy bola qaldy. Keı kezderi quıtaqandaı tas qulaǵaly turǵan jartasty súıemeldep tursa, aǵash butaǵy qulamanyń baǵytyn ózgertip te jibere alady ǵoı. Sóıtip, bul joly zeńbirek súrinip ketkendeı boldy. Sol mezette zeńbirekshi kespeltek temirin lafettiń artqy dońǵalaǵynyń shabaqtarynyń arasyna sátin taýyp suǵyp úlgerdi. Zeńbirek toqtaı qaldy.

Ol búıirlep baryp, qısaıa qulady. Adam kespeltek temirdi tutqasha paıdalanyp, ony tóńkerip tastady. Jibinen julynǵan qońyraýdaı shombal nárse edenge dúrs qulady. Qara terge túsken adam oǵan tap berip, tize búkken asaýdyń moınyna tuzaǵyn tastap jiberdi.

Sóıtip bári tyndy. Adamnyń jeńisimen tyndy. Tyshqan pildi shalyp jyqty. Ergejeıli alypty aýyzdyqtady.

Soldattar men matrostar dý qol shapalaqtady.

Búkil ekıpaj qoldaryna arqan men shynjyr ustaı, tómen túsip, zeńbirekti áp-sátte matap tastady.

Zeńbirekshi jolaýshyǵa tájim etip:

— Sýdar, siz meni ajaldan qutqardyńyz, — dedi.

Qaıtadan beıjaı qalpyna kelgen qart buǵan lám-mım demedi.

VI. Tarazynyń eki basy

Adam jeńip shyqty, biraq zeńbirek te degenine jetkendeı edi. Óıtkeni keme dereý sý túbine ketpegenimen, ony birjolata qutqaryldy deýge bolmaıtyn. Zaqymdanǵan jerlerin jóndeý múmkin emesteı. Borttan bes tesik tabyldy; tumsyq jaqtaǵy bir tesik ańyraıyp jatyr. Otyz zeńbirektiń jıyrmasy qıraǵan. Osynshama lań salyp, endi qolǵa túsip, shynjyrǵa qaıta baılanǵan zeńbirektiń ózi de saptan shyqqan. Batareıadaǵy jaramdy zeńbirekterdiń sany azaıyp, toǵyzy-aq qalypty. Trúmnen de sý kórindi. Sorǵyny tez qolǵa alyp, zaqymdanǵan jerlerdi jóndeý qajet boldy.

Qaraýǵa endi ǵana reti kelgen ortańǵy palýba sumdyq kúıde eken. Qutyrynǵan pil qamalǵan tor ishinde de tap mundaı búlinshilikti kózge elestetý múmkin emes.

Kemege jat kózge túspeý qansha qajet bolǵanmen, osy sátte ony sýǵa batyrmaý munan de mańyzdyraq edi. Sondyqtan shamdardy borttyń ár jerine ilip qoıyp, palýbaǵa jaryq túsirýge týra keldi.

Zeńbirekpen arpalysa júrip, jany alqymǵa tirelgen ekıpaj kemedegi oqıǵaǵa esi shyǵyp jatqanda, teńiz ústinde ne bolyp jatqanyn eshkim bilmeıdi. Onyń ber jaǵynda tuman qoıýlana túsken-di. Aýa raıy qubylyp sala berdi. Keme jel yńǵaıymen júzip kele jatty. Korvet baǵytynan taıyp, ońtústikke qaraı qıandap ketipti. Endi ony Djerseı men Gernseı araldarynyń jaǵalaýy tasalaı almaıtyn: ol oınaqshyǵan teńiz ústinde qalqansyz, ashyq qaldy. Jalaqtaǵan dáý tolqyndar onyń qansyraǵan jarasyna kelip shúıligedi. Sholjańdaǵan bul erkelik tym qaýipti edi. Teńiz jalyn kúdireıte bastady. Jaǵadan soqqan úlpek jel qataıa tústi.

Teńiz týlatar surapyl jel tónip kele jatty. Onyń sońy daýylǵa aınalýy da yqtımal On bes qadam jerden eshteńe kóriner emes.

Komanda asyǵys-úsigis, qalaı bolsa solaı ortańǵy palýbanyń búlingen jerlerin jóndep, tesikterdi tyǵyndap, qalǵan zeńbirekterdi jaýyngerlik tártippen ornalastyryp jatqanda jolaýshy qart joǵary shyǵypty.

Ol grot-machtaǵa arqasyn súıep tur eken.

Oıǵa shomǵan kúıi ol korvette tótenshe bir qımyl bolyp jatqanyn baıqamaı tura berdi. Shevale de-la-Vevıl teńiz jaıaý áskeriniń soldattaryna grot-machtanyń eki jaǵyna sapqa turýǵa buıyrdy da, osy manevrge qatysqan soldattar bosmannyń ysqyryǵymen jelken aǵashtardyń ústine qaz-qatar tizile qaldy.

Graf dú-Býabertlo jolaýshynyń qasyna bardy.

Onyń sońyna kóılegi dal-dul bolǵan, jan-jaǵyna alaqtaı qaraǵan, abyrjýly, biraq áldenege kóńili kónshýli bireý ere júrdi.

Bul jańa ǵana shıraq qımyldap, alypty buǵaýlaǵan matros, zeńbirekti jyqqan zeńbirekshi edi.

Graf sharýa kıimin kıgen qartqa áskerı izet berdi de: General, álgi adam, mine, — dedi.

Zeńbirekshi syptaı tartylyp, ıba saqtaı, tómen qarap tur.

Graf dú-Býabertlo sózin ári jalǵastyrdy:

— General, sizdińshe, bul adamnyń áreketin keme bastyǵy birdeńe etip baǵalaýy kerek emes pe?

— Iá, solaı, — dep jaýap qatty qart.

— Endeshe, buıyrǵanyńyz jón shyǵar, — dedi Býabertlo.

— Bul sizdiń yqtıráryńyz. Kapıtan ózińizsiz.

— Biraq siz generalsyz ǵoı, — dep tartyndy Býabertlo. Qart zeńbirekshige qarady.

— Beri kel, — dep buıyrdy o l Zeńbirekshi bir adym ilgeri basty.

Qart grafqa burylyp, onyń omyraýynan áýlıe Lúdovık ordenin aǵytty da, zeńbirekshiniń keýdesine taqty.

— Ýra! — dep aıǵaılady matrostar.

Teńiz jaıaý áskeriniń soldattary myltyqtaryn qaraýylǵa aldy.

Sol kezde jolaýshy ań-tań bolǵan kanonırge qolyn shoshaıtyp:

— Endi ony atyp tastańdar! — dedi.

Áýelegen shattyq daýys kilt úzildi. Barsha jurt melshıe qaldy.

Ornaı qalǵan mylqaý tynyshtyqta qarttyń úni aıbyndy estildi:

— Bul adamnyń salaqtyǵy kemeni qurdymǵa jiberýden az-aq qaldy. Kemeni qutqarý endigi múmkin emes te shyǵar. Teńizde bolý jaýmen jaǵalasqanmen birdeı. Teńiz keship júrgen keme urys salyp júrgen armıa sıaqty. Daýyl keıde buǵyp jatsa da, árdaıym kemeni ańdyp turady. Teńiz ústi tolǵan tosqaýyl Jaý aldynda jaza basý — ólimge bas tigý degen sóz. İstelgen qatelikti túzeý múmkin emes. Erlik nagradtalýǵa tıis. Al salaqtyq sazaıyn tartýy kerek.

Bul sózder bir saryndy yrǵaqpen, sabyrly ári leppen estildi.

Sonan soń qart soldattarǵa qarap: Úkim oryndalsyn! — dep qosa aıtty.

Keýdesine áýlıe Lúdovık kresi taǵylǵan adamnyń basy salbyrap ketti.

Graf dú-Býabertlo bergen belgimen eki matros tómen túsip, keshikpeı kebin alyp shyqty. Olarǵa ilese keme jolǵa shyqqannan beri ofıserler kaıýtasynda duǵa oqýmen kele jatqan keme áýlıe ákeıi keldi. Serjant grot-machta janynda myltyq kóterip turǵan soldattardyń arasynan on eki adamdy bólip, árqaısysynda alty adamnan eki qatarǵa turǵyzdy.Úkimge kesilgen adam til qatpastan eki qatardyń ortasyna baryp turdy. Qolyna Hrıstos beınesindegi kres ustaǵan áýlıe ákeı alǵa shyǵyp, onyń qasyna bardy.

Alǵa! — dep komanda berdi serjant.

Vzvod asyqpaı adymdap, kemeniń tumsyǵyna bettedi. Matrostar kebindi qoldaryna ustap, sońynan júrdi.

Keme ústinde qulaq keskendeı tynyshtyq ornaı qaldy. Alysta yshqyna soqqan daýyl saryny estiledi.

Birneshe mınýttan soń qarańǵylyqty qaq jara ot jarq etti de, kóp myltyq gúrs atyldy, sonan soń jym-jyrt bola qaldy. Kóp uzamaı sýǵa qulaǵan deneniń sholp etkeni estildi.

Jolaýshy qart machtaǵa súıenip, qolyn keýdesine aıqastyra ustaǵan kúıi áli oıǵa shomyp tur.

Býabertlo ony la-Vevılge kórsete, qolyn shoshaıtyp: — Aqyry Vandeıanyń mańdaıyna da basshy bitipti ǵoı! — dep sybyr etti.

VII. Jelkendi kim kóterse - jerebeni sol tastaıdy

Biraq kemeni alda áli qandaı syn tosyp tur edi deseńizshi?

Tolqyn jalyn qushqan bulttyń tún boıy qoıýlanyp, tómen túskeni sonsha, endigi kókjıekti de qymtap alypty. Teńiz tutas súr kórpe jamyla qalǵandaı. Aınala qalyń tuman. Mundaı jaǵdaı saý kemeniń ózine de qaýipti.

Tumanǵa qosa teńiz de mazasyzdana bastady.

Komanda ýaqytty bos jibergen joq. Keme dereý jeńildetildi. Karonada salǵan oırannan keıin jınap alýǵa kelgen nárseniń bári: búlingen zeńbirekter, qıraǵan lafetter, ishki qaptaldyń jarqynshaqtary, aǵash pen temir synyqtary teńizge laqtyryldy. Sonan soń brezentke oralǵan múrdeler men páre-páresi shyqqan ólikter taqtaıǵa salynyp, sýǵa aǵyzyp jiberildi.

Teńizben arpalys barǵan saıyn qıyndaı tústi. Daýyl onsha kúshti emes-ti; qaıta, kókjıektiń ar jaǵynda oınaqshyǵan jel soltústikke oıysyp, birte-birte báseńdeı bastaǵan. Degenmen tolqyn tolastaı qoımady.

Qıýy qashqan keme kúshti tolqynǵa uzaq tótep bere almaıtyn, sondyqtan kez kelgen dáý tolqynnyń ony opat qylýy yqtımal edi.

Gakýal oıǵa ketip, rúl janynda túr.

Qaýip-qaterdi jaıbaraqat qarsy alý keme komandırleriniń ádeti emes pe.

La-Vevıl qıyn-qystaý kezde de ázil-ospaǵy birge júretin naǵyz dýaly aýyzdyń ozi bolatyn. Ol Gakýaldyń qasyna keldi.

— Qalaı, losman, dúleı shashalyp qaldy-aý, sirá, á? — dedi ol — Qattylap túshkirmek bolyp edi, tanaýyn basyp tyna qaldy-aý deımin. Eshteńe etpes. Myqtaǵanda jel turar. Ol ne deısiń, táıiri.

Gakýal shyndap jaýap qatty: Jel endi tolqyn aıdaı bastady.

Teńizshiler rıasyz kúlgendi de, tomaǵa-tuıyq jabyrqaǵandy da jaratpaıdy. Alaıda losmannyń jaýabynan abyrjýshylyq baıqaldy. Shurq tesik keme tolqyn kemerleı shyqqanda sýǵa tez tolyp ketýi múmkin. Gakýal bolsa joramalyn qabaǵyn túksıte aıtty. Teńiz qupıaǵa toly: onyń aram oıyn kún ilgeri bilip bolmaıdy. Onymen árdaıym saq bolǵan jón.

La-Vevıl baısaldylyqqa kóshýdiń kerektigin sezdi, bilem:

Losman, biz qaı jerde kele jatyrmyz? — dep surady.

Ol suraqty losmanǵa qoısa da, jaýapty kókjıek berdi.

Sýǵa tóngen tuman perdesi serpilip, kóz ushyna deıin qaraýyta, dóńbekship jatqan teńiz kózge shalyndy.

Aspan bultpen órilgen tutas tóbe tárizdi.Biraq bul kúmbez kókjıekke jetińkiremeı jatyr: shyǵys jaqta qaraýytqan teńiz ben bult torlaǵan aspan arasynda tań .jarshysy -shuǵylaly beldeý kórinedi, batysta jańa batqan aıyń bozamyq sáýlesi áli seme qoımapty.

Osynaý eki jaryq beldeýdiń aıasynda túp-túzý ári qımylsyz qatyp qalǵan qońyrqaı sulbalar baıqalady.

Aı jaryǵy batyp úlgermegen aspannyń batys jaǵynda bıik úsh jartas qaraýytyp tur.

Shyǵysta, kókjıektiń dál irgesinde, bozara atqan tańnyń kúlgin jaryǵynda ózara bir keli qashyqtyqta ses kórsete tyrnadaı tizile qalǵan segiz kemeniń jelkeni teńiz ústinen jelbireı kórinedi.

Úsh jartas sý astyndaǵy quz, al segiz korabl fransýz eskadrasy bolatyn.

Kemeniń dál janynda jamandyqpen aty jaıylǵan Le- Menke quzy, qarsy aldynda — jaý floty. Batysynda — teńiz tuńǵıyǵy, shyǵysynda — surapyl shaıqas tosyp tur. Ne kúshi basym jaýmen shaıqasqa shyǵý, ne apatqa ushyrap, sýǵa batý, ekiniń biri, basqa laj, qoldan keler amal qalmapty.

Keme quzben qarsy kelýge shurq-tesik qorabyn, qırap bitken qural-saımandar men túbi bosaǵan machtalaryn qaırat qylmaq, al dushpan flotymen aıqasýǵa — otyz zeńbireginiń toǵyzy-aq bútin qalǵan, ári tańdaýly kanonırleri túgeldeı qaza tapqan batareıasyn ǵana qarsy qoıa alatyn.

Tań endi-endi sibirlep kele jatqan, jaryq túskenshe áli biraz ýaqyt bar. Tún ádettegiden góri uzaqqa sozylýy múmkin, óıtkeni qarańǵylyq aldymen bıikte kók tirep turǵan qoıý qara bultqa baılanysty edi.

Bult etegin ydyratyp jibergen jel korvetti Le-Menkege qaraı tyqsyrdy.

Zaqymdanyp, qur súlderi qalǵan keme rúlge baǵynýdy qoıdy dese de bolǵandaı. Ol endi jol tańdaýdan qaldy da, jel men tolqynnyń yrqyna kónip, laǵyp júre berdi.

Le-Menkeniń sý asty jaqpar tastary buryn qazirden de qaýipti bolatyn. Sonan beri teńizdiń asaý tolqyny ersili-qarsyly úzdiksiz soǵyp, osynaý tabıǵı teńiz qamalynyń kóptegen munaralaryn mújip, jyp-jylmaǵaı etken. Quz bederiniń únemi ózgerip turatyndyǵy da sodan.

Teńiz degeniń tilgileýden jalyqpaıtyn ara ispettes jáne osy ara jaly kóterilgen saıyn tolqynnyń ótkir tisimen jartasqa jańa beder salyp turady.

Ol kezde Le-Menkege jaqyndaý — sý túbine ketýmen para-par edi.

Al shyǵys jaqtaǵy segiz keme keıinnen kapıtan Dú-shenniń asshylyǵymen dańqy shyqqan eskadra bolatyn.

Kemeniń jaıy múshkilge aınaldy. Shynjyrdan bosap ketken karonada salǵan lań kezinde ol bastapqy baǵytynan eriksiz aýyp ketken-di. Ol manevr jasap, jelkenderin túgel kótere júzse de, Djerseı aralyna báribir orala almaıtyn, óıtkeni onyń jolyn Le-Menke kes-kestep turǵan. Fransýz jaǵalaýyna jaqyndaıyn dese, eskadra bóget jasady.

Áıtkenmen daýyl kóterile qoımady: losmannyń aıtýynsha, teńizde "múláıim tolqyn" ǵana boldy. Samal aıdap, jolshybaı quz sıaqty kedergige ushyraǵan teńiz edáýir býyrqanyp jatty.

"Kleımor" korveti tún boıy tumanmen alysyp, taý tolqynǵa tótep berýge ázirlengen edi. Teńiz qýlyǵyn asyryp, aldap soqty: pı daýylmen qorqytqan bolyp, quzǵa ákep tyqsyrdy. Alda sol baıaǵy apattyń keskini ǵana basqasha bolatyn.

Tasqa soǵylyp qıraý qaýpine teńdessiz urysta qaza tabý qaýpi qosyldy. Eki jaý bir-birine kómektesip-aq jatyr.

Bylaı júrsem — apat, olaı júrsem — shaıqas? — dep daýystap jiberdi, la-Vevıl qasqaıa kúlip. — Eki jaqtan birdeı shah — mat!

VIII. 9-380

Álsiregen keme jańqadaı dármensiz edi.

Atyp kele jatqan bozamyq tań jaryǵynda, túnergen bultta, buldyraı tolyqsyǵan kókjıekte, tolqynnyń jumbaq dúbirinde saltanatty da samarqaý sybys bar sıaqty. Aınala tym-tyrys, tek jel ǵana azynap tur. Kórden shyqqan arýaq syndy apat tálimsı basyp, tónip keledi. Kúz qoınaýy jym-jyrt, kemeler qybyr eter emes. Qulaqqa urǵan tanadaı, tylsym tynyshtyq ornaı qalǵan. Korvetke shynymen qaýip tóndi degenge sený qıyn. Teńiz ústin kezgen eles óte shyǵatyndaı. Ańyz-áńgimelerde osyndaı kezbe eles týraly aıtylatyn, qazir keme ertegidegi sekildi, quz-peri men ibilis dushpan flotynyń eki arasynda qalǵan.

Graf dú-Býabertlo la-Vevılge aqyryn ǵana bir buıryq berdi de, anaý ile-shala batareıa bólmesine túsip ketti. Sonan soń qolyna dúrbi alyp, keme tumsyǵynda turǵan losmannyń qasyna bardy.

Gakýal kemeni tolqynǵa tóteleı ustamaq bolyp baryn saldy. Áıtkenmen korabldi jel men tolqyn qaptaldaı soqsa, aýdarylyp keteri sózsiz edi.

— Losman, qaı jerde kele jatyrmyz? — dep surady kapıtan.

— Le-Menke tusyndamyz.

— Qaı jaǵyndamyz?

— Eń qaýipti jaǵyndamyz.

— Bul jerde teńiz túbi qandaı?

— Jaqpar tastarǵa toly.

— Zákir tastaýǵa bola ma?

— Ólýge qashan da kesh emes qoı, — dep týra jaýap berdi losman.

Kapıtan dúrbisin batysqa baǵyttap, quzǵa qarady da, sonan soń shyǵysqa burylyp, kóz ushynda aǵarańdaǵan jelkenderdi sanaı bastady.

Losman óz-ózimen sóıleskendeı, kúbirlep qoıady:

— Iá, Le-Menke... Golandıadan ushqan shaǵalalar men teńiz muzbalaqtary jolshybaı osynda qonyp, damyldaıdy.

Kapıtan sol eki arada jelkenderdi túgel sanap shyqty. Shynynda da áskerı tártippen sap túzegen barlyǵy segiz keme eken. Olardyń qarasy sý betinen aıqyn kórinip túr. Orta tusta úsh palýbaly úlken kemeniń bıik tulǵasyn aıqyn ajyratýǵa bolady.

Kapıtan losmannan surastyra bastady:

— Munyń qandaı kemeler ekenin bilesiz be?

— Bilgende qandaı, — dep jaýap qatty Gakýal. — Bul eskadra.

— Fransýzdiki me?

— İbilistiki.

Ekeýi biraýyq úndemeı qaldy. Sonan soń kapıtan:

— Kreıserleri túgel osynda ma? — dep surady.

— Joq, túgel emes.

— Iá-ıá, — dedi esine áldeneni túsirgendeı kapıtan, — eskadranyń quramynda on alty keme bolady eken-aý, mundaǵysy segiz ǵana.

— Qalǵandary anaý jaqta, jaǵany boılaı jol toryp júr, — dedi Gakýal.

Kapıtan dúrbiden kózin almastan:

— Úsh palýbaly keme, birinshi rangili eki fregat pen ekinshi rangili bes fregat, — dep kúbirledi.

— Men de olardy toryǵanmyn, — dep kúńk etti Gakýal. — Jap-jaqsy kemeler, — dep qostap áketti kapıtan. — Ózim de osyndaı kemelerdi basqarǵanmyn.

— Al men olardy tek jaqynnan kórgem, — dedi Gakýal.

— Bir-birimen shatastyrmasam kámil. Barlyq belgisin jattap alǵam.

Kapıtan oǵan dúrbini berip jatyp:

— Qarap kórshi: ortalaryndaǵy bıik kemeni tanyp tursyń ba? — dep surady.

— Iá, komandır. Bul — "Altyn kemer".

— Durys-aq, tek onyń atyn ózgertipti, — dedi kapıtan. — Buryn ol "Býrgýndıa shtattary" dep atalatyn. Ózi jańa keme. Júz jıyrma segiz zeńbiregi bar.

Ol qaltasynan qaryndashymen qosa qoıyn kitapshasyn alyp, "128" degen san jazdy.

— Al korabldiń sol jaǵynda birinshi keme qalaı atalady? — dep surady sonan soń ol

— "Tájirıbeli".

— Birinshi rangili fregat. Elý eki zeńbiregi bar. Osydan eki aı buryn Brestte qarýlanǵan.

Sony aıtyp, kapıtan kitapshasyna "52" dep belgi soqty.

— Al "Tájirıbeliniń" qasyndaǵy qandaı keme?

— "Drıada".

— Ol da birinshi razrádty fregat. On segiz fýnttyq qyryq zeńbiregi bar. Bul fregat Úndistanǵa da barǵan. Áskerı keme retinde onyń erteden-aq aty shyqqan.

Kapıtan "52" sanynyń qasyna "40" sanyn jazyp qoıdy. Sonan soń basyn kóterip, taǵy da losmanǵa qarady:

— Endi oń jaqtaǵy kemelerdiń qandaı ekenin aıtqan.

— Komandır, oń qanattaǵylardyń bári — ekinshi razrádty fregattar. Barlyǵy — beseý.

— Korablge taıaý turǵany qalaı atalady?

— "Batyl".

— On segiz fýnttyq otyz eki zeńbirek. Al ekinshisi she?

— "Rıshmon".

— Qarý-jaraǵy jańaǵydaı. Al onyń sońyndaǵysy she?

— "Ateıs".

— Mundaı atpen teńizge shyǵýdyń ózi kúlki emes pe? Onan arǵysy she?

— "Kalıpso".

— Eń sońǵysy she?

— "Aýlaǵysh".

— Árqaısysynda otyz eki zeńbirekten — barlyǵy bes fregat.

Sóıtip, kapıtan burynǵy sıfrlardyń astyna "160" sanyn jazyp qoıdy.

— Qaıtkenmen, olardy jaqsy tanıdy ekensiń, losman, — dep sóz tastady ol.

— Olardy men tanysam, siz jaqsy bilesiz, komandır! — dep jaýap berdi Gakýal. — Tanyǵan jaqsy-aq, al bilgen odan da artyq qoı.

Kapıtan qoıyn kitapshasyna úńilip, ishinen sanap shyqty:

— Júz jıyrma segiz... elý eki... qyryq... júz alpys... Osy kezde palýba ústinde la-Vevıl kórindi.

— Shevale! — dep daýystady oǵan kapıtan. — Bizge qarsy úsh júz seksen zeńbirek eken.

— Nesi bar, saıysyp kórelik, — dedi la-Vevıl.

— Siz jańa ǵana batareıany qarap shyqtyńyz ǵoı, toqeteri, urysqa jaramdy zeńbiregimiz qansha?

— Toǵyz.

— Nesi bar, saıyssaq — saıysamyz da, — dedi dú-Býa- bertlo da.

Ol losmannan dúrbini alyp, kókjıektiń shyǵys jaǵyn shola qarady.

Segiz kemeniń alystan qarańdaǵan tulǵalary qımylsyz kóringenmen, jaqyndaǵan saıyn zoraıa berdi.

Olar birte-birte korvetke taıap kele jatty.

— Komandır, málimdemeni qabyldaýyńyzdy ótinemin, — dedi kapıtanǵa izet bere la-Vevıl. — Men áý bastan-aq búl "Kleımorǵa" senbep edim. Beıtanys kemege ózińdi tosynnan-tosyn mingize salǵannan jaman nárse joq. Opasyz aǵylshyn kemesi fransýzdarǵa ábden qas. Muny qarǵys atqyr karonada dáleldep berdi ǵoı. Men kemeni tegis qarap shyqtym. Zákirleri senimdi. Temiriniń sapasy jaqsy, qaıaý joq. Zákirdiń shyǵyrshyqtary da berik. Arqany da myqty, ońaı tarqatylady, ári qajetti mejeden qysqa da emes — júz jıyrma sajyn. Zeńbirekshilerdiń altaýy ólgen. Snarád kóp. Zeńbirek basyna júz jetpis birden keledi.

— Iá, bar-joǵy toǵyz zeńbirek bolǵandyqtan da, — dep kúbir etti kapıtan.

Ol dúrbisin taǵy da kókjıekke baǵyshtady. Eskadra aqyryn jaqyndap kele jatty.

Karonadanyń jaı zeńbirekten artyqshylyǵy sol, odan oq atýǵa úsh-aq adam jetedi, munyń esesine ol alysqa ári dáldep atý jóninde zeńbirekten qalys. Demek, eskadrany karonada oǵy jetetindeı jerge jaqyndatý kerek.

Kapıtan baıaý daýyspen buıryq berip júr. Keme ústi tynyshtyq. Jaýyngerlik dabyl qaǵylmasa da, mundaıda istelýge tıis nárseniń bári istelip jatyr. Korvet urysqa jaramsyz: ol adamdarmen shaıqasqa da, tolqynmen arpalysqa da shydar emes. Sonda da komanda áskerı kemeniń osynaý tamtyǵynan bar múmkindikti sarqa paıdalandy. Jaralylardy tańatyn bólme retke keltirildi. Teńizshilerdiń sol kezdegi salty boıynsha, bortty jelkenmen jáne býda-býda arqanmen orap tastady. Munyń ózi oqtan qorǵaıtyn, biraq ıadro aldynda dármensiz edi. Qazir tekserip jatýǵa kesh bolyp qalsa da, oq suryptaǵysh ákelindi. Biraq mundaı qıan-keskiniń bolaryn kún ilgeri kim bilipti. Ár matros oqshantaı, eki-ekiden pıstolet jáne bir-birden qanjar aldy. Kereýetter jınastyrylyp, zeńbirekter nysanaǵa kózdeldi, oq-dári bólmesi men snarádtar saqtaýly kamera ashyldy. Árkim ornyna baryp turdy. Osynyń bári jan tásilimde adamnyń bólmesinde júrgendeı-aq jym-jyrt, ún-túnsiz isteldi. Jurt táýekelge bel baılaı, shapshań qımyldady.

Korvet zákirge turdy. Fregattaǵydaı onyń da alty zákiri bolatyn. Altaýy da sýǵa tastaldy.

Saý qalǵan toǵyz karonada jaý eskadrasy jaǵyndaǵy bortqa qatarlastyra qoıyldy.

Óz tarapynan eskadra kemeleri de qajetti manevrdiń bárin osylaısha jym-jyrt istep jatty. Olar endi Le-Menkege týralaı, oıysa tizilipti. Zákirleri ustap turǵan "Kleımor" quzǵa tyqsyrýly, ıaǵnı týra ajalǵa basyn tikken.

Segiz keme ash bórini ortaǵa alǵan bir top syrttandaı: bári daýsyn shyǵarmaı, tisin ǵana aqsıtyp tur.

Eki jaq ta áldeneni kútken tárizdi.

"Kleımordyń" kanonırleri zeńbirekteriniń qasynan oryn tapqan.

IX. Bireý-mireý qutylyp barady

Jolaýshy kart palýbadan kete qoımady. Ol aınalada bolyp jatqan nárseniń bárine súlesoq qarap tura berdi.

Onyń qasyna Býabertlo keldi.

— General, ázirlik bitti, — dedi ol — Biz endi kór aýzynda turmyz, biraq alǵan betimizden qaıtpaımyz. Biz eskadra men quz arasynda tuzaqtamyz. Jaý qolyna berilýden nemese quzǵa soǵylyp qıraýdan bóten amal qalǵan joq. Bizde taǵy bir jol bar. Ol — ólim. Qor bolyp tolqynǵa kómilgenshe, urysta qaza tapqan artyq. Óz basym sýǵa ketkennen jaý qolynan mert bolýdy qalaımyn. Aqyry bir ólim bolsa, onyń sýdan emes, ottan bolǵany abzal da. Biraq ólý degen sizdiń mindet emes, bizdiń mindet. Siz — asylzada muragerlerdiń qalaýly adamysyz, sizge Vandeıa kóterilisin basqarý sıaqty uly mindet júktelgen. Siz jazataıym bolsańyz, monarhıanyń quryp ketýi yqtımal: siz tiri qalýǵa tıissiz. Bizdiń borysh — korvette qalý da, sizdiń borysh — munan ketý. Sóıtip, general, kemeni tastaǵanyńyz jón. Men sizge eskekshisimen qosa bir qaıyq beremin. Alǵash qaraǵanda qısynsyz kóringenmen, jaǵaǵa oraǵytyp barýǵa qaıtse de bolady. Tań áli ata qoıǵan joq. Tolqyn bolsa bıik, teńiz ústi qarańǵy, siz kózge túspeı ótip kete alasyz. Keıde qasha júrip te jeńiske jetýge bolady ǵoı.

Qart salqyn ǵana, baısaldylyqpen bas ızep, kelisim bildirdi.

— Soldattar men matrostar! — dep aıǵaılady dú- Býabertlo.

Kemedegi matrostar jumystaryn qoıa salyp, tus-tustan kapıtanǵa jalt qarasty. Býabertlo sózin ári qaraı sabaqtady:

— Biz ákele jatqan adam — koróldiń ókili. Ol bizge amanat etildi, biz ony saqtap qalýymyz kerek. Ol fransýz taǵyna qajet. Asylzada shahzadanyń joqtyǵynan ol Vandeıa jasaqshylarynyń kósemi bolady dep úmittenemiz. Bul — ataqty jaýynger general Ol Fransıanyń jaǵalaýyna bizben birge túsýge tıis edi. Amal neshik, endi bizsiz-aq baratyn boldy. Basty saqtaý — bárin saqtaý degen emes pe?

— Durys! Durys! — dep biraýyzdan shý ete qaldy búkil ekıpaj.

Kapıtan sózin soza tústi:

— Ol da eleýli qaýip-qaterge kezdespek. Jaǵaǵa jetý ońaı emes. Tolqynǵa tótep berý úshin úlken qaıyq qajet. Biraq kishkentaı qaıyq qana kreıserlerdiń janynan eleýsiz ótip kete alady. Jaǵaǵa baryp túsý úshin jaýmen kezigip qalmaıtyndaı tasa jer tańdap alý kerek. Qazir jaqsy eskek esip, jaqsy júze alatyn ári jaǵamen tanys, onyń kishigirim aılaqtaryn túgel biletin tájirıbeli matros qajet. Ázirge qarańǵylyq onsha seıile qoıǵan joq, sondyqtan qaıyq korvetten eleýsiz uzaı alady. Sonan soń ol oq-dári tútinin jamylyp, kózden birjola ǵaıyp bolmaq. Kishkentaı qaıyq taıyz sýdan tez ótedi. Biz qutylmasaq ta, kishkentaı qaıyq qutylǵandaı jol bar. Ol eskek esip, aýlaqtaıdy da, ony jaý kemeleri ańǵarmaı qalady. Sol eki arada biz olardyń nazaryn qaqpaılaýǵa tyrysamyz. Qalaı, aıtyp turǵanym durys pa?

— Durys! Durys! — dep taǵy da qostap áketti búkil ekıpaj.

— Ýaqyt ozdyrmalyq, — dedi kapıtan ile-shala. — Jolaýshymyzdy kim aparyp salady?

Qarańǵylyq ishinen toptan bir adam jyrylyp shyqty.

— Men aparamyn, — dedi ol

X. Qutyla alar ma eken?

Ádette keme komandırleri júrip-turý úshin paıdalanylatyn gıchka dep atalatyn kishkentaı qaıyq birneshe mınýttan soń korvetten qol úzip, artta qaldy. Onyń ústinde eki adam otyrdy: rúlde — jolaýshy qart, eskekte — erikti matros. Áli qap-qarańǵy bolatyn.

Kapıtannyń nusqaýymen matros qaıyqty Le-Menkege qaraı qatty esip keledi. Basqa jolmen júrýge múmkindik joq-ty.

Qaıyqqa azdy-kópti tamaq: bir qap keptirgen nan, sıyrdyń bir bólek súr eti, bir kúbi sý tıep úlgeripti.

Qaıyq kemeden bóline bergende ajal aýzynda da qaljyńyn tastamaıtyn la-Vevıl borttan eńkeıip, ketip bara jatqandarǵa qoshtasa sóz tastady:

— Mynaý astaýmen syp berý ońaı eken, biraq sý túbine ketý odan da ońaıyraq bolmaǵaı.

— Sýdar, kúlmeı-aq qoısańyz etti, — dedi losman. Keme men qaıyqtyń arasy alshaqtaı berdi. Jel men birbetkeı tolqyn eskekshige septesip, qurtaqandaı qaıyq birese tań qarańǵysynda jalt-jult etip, birese jal-jal tolqyn arasynda kómile súńgip, alǵa qaraı zymyrap bara jatty.

Teńiz ústi typ-tynysh, áldeneni úrke kútkendeı.

Kenet muhıt ústin albastydaı basqan mylqaý tynyshtyqty buzyp-jara adam daýsy sańqyldaı estildi. Rýpor kúsheıtken búl daýys o dúnıeden shyqqandaı ádetten tys eser etti:

Sóılep turǵan kapıtan dú-Býabertlo bolatyn:

— Uly mártebeli koróldiń teńizshileri! Grot-machta ústine aq jalaý kóterińder: biz araı tańdy aqyrǵy ret qarsy alǵaly turmyz.

Korvetten gúrs etken zeńbirek daýsy estildi.

— Jasasyn koról! — dep aıqaı saldy komanda.

Sol kezde alystan, tuman ishinen, basqa bir kop daýysty kómeski aıqaı tolqyn shýyna ulasa, biraq sonda da aıqyn estildi:

— Jasasyn respýblıka!

Sóıtkenshe bolmady, qatar atylǵan úsh júz zeńbirektiń daýsy teńiz túńǵıyǵyn jańǵyrtyp jiberdi.

Shaıqas bastaldy da ketti. Teńiz ústin túgeldeı tútin jaýyp, zý-zý atylǵan oq onyń ara-arasynan naızaǵaısha jarq-jurq etti.

Sýǵa topyldaı qulaǵan zeńbirek ıadrolarynan tolqyn qaq jarylyp, jan-jaqqa kóbik shashyp jatyr.

"Kleımor" segiz kemege taıynbastan oq jaýdyrýda. Ony aıqabaqtanyp ortaǵa alǵan eskadra da barlyq zeńbireginen ot túkirdi. Aspanǵa jalyn shapshıdy: teńiz túbinen ot qusqan janartaý paıda bolǵandaı. Qyzǵylt-qoshqyl tútinniń qulash shýdasyn jel árli-berli jelpıdi, onyń ara-arasynda kemeler birese kózden ǵaıyp bolyp, birese qaıta kórinip, beınebir elesteı kezip júr. Aldyńǵy jaqta, urystyń qaınaǵan qyzyl shoǵy ishinde korvettiń qaraýytqan súldesi kórinedi. Onyń grot-machtasynyń ushar basynan altyn lılıaly aq jalaý aıqyn baıqalyp túr.

Qaıyqta otyrǵan eki adamda ún joq.

Qaıyqty aparýǵa tilek bildirgen matros ony Le-Menke jartastarynyń tasasyna qoıdy, bul jerde eskadra oǵynan qoryqpaýǵa bolatyn edi. Matros birese oń jaq, birese sol jaqtan qaýip tóndirgen sý asty tastarynan sheber oraǵyta, tap-tar shyǵanaq ishinde jele júzip keledi. Endi bıik quzdar qaıyqty eskadradan birjolata tasalady. Kókjıekte tań shapaǵy aǵaryp, órshelengen karonada gúrsili bular alystaǵan saıyn birte-birte báseńdeı bastady. Biraq zeńbirek daýsy tyna qoımady: munan korvet áli tótep berip jatyr dep jáne ol snarádtaryn aqyryna deıin atýǵa bel baılaǵan dep qorytyndy jasaýǵa bolatyn.

Qaıyq kóp uzamaı ashyq teńizge shyqty. Endi ol qaýipsiz: quzdan ári, atystan tys, shaıqastan aýlaq edi.

Teńiz ústi jaılap aǵara bastady; kókjıek pen bult arasyndaǵy aspanda jaryq beldeý ulǵaıyp, tolqyn jaly aǵarańdaı, móldir kóbik jalt-jult etti. Tań atty.

Qaıyq dushpan kemelerinen qutyldy, biraq eń qıyny áli alda bolatyn. Ol budan bylaı kartech qaýpinen qutylsa da, onyń sý túbine ketý qaýpine ushyrady. Palýbasyz, machtasyz, jelkensiz, kompassyz quıttaı astaý eskekke ǵana súıenip, dúleı kúshpen arpalysýǵa tıis boldy.

Kenet elsiz japan dúnıeniń qaq ortasynda qaıyq tumsyǵynda otyrǵan adam tańerteńgi sáýle túsken bop-boz qýqyl júzin buryp, quıryq jaqta otyrǵan adamnyń kózine tesile qarap:

— Men sizdiń buıryǵyńyz boıynsha atylǵan kanonırdiń inisimin, — dedi.

Úshinshi kitap

GALMALO

I. Sózdiń qudireti

Qart jaılap basyn kóterdi.

Álgini aıtqan adam otyzdar shamasynda eken. Teńiz ústinde jelqaqty bolyp, beti qaraıyp ketken. Kózqarasy birtúrli: matrostyń ótkir janarynan sharýanyń aqkóńil ańǵaldyǵy kórinip-aq túr. Eskekti álýetti qolymen myqtaı ustaǵan. Belbeýine eki pıstolet qystyryp, qanjar men taspıyq baılap alǵan. Biraq keskin-kelbeti aq peıildilik tanytqandaı.

— Siz kimsiz? — dep surady qart.

— Ony sizge jańa ǵana aıtqam.

Matros eskegin qoıa saldy da, qolyn omyraýyna aıqastyryp:

— Men sizdi óltirmekpin, — dep jaýap berdi.

— Qalaýyńyz bilsin, — dedi qart.

Matros daýsyn kótere sóıledi:

— Daıyndalyńyz.

— Nemenege?

— Ólimge.

— Ne úshin?

Únsizdik ornaı qaldy. Matros bul suraqqa sasyp qalǵandaı. Oǵan qaıtadan til bitti:

— Sizdi óltiremin dedim ǵoı.

— Al men ne úshin dep surap turmyn.

Matrostyń kózi ushqyn atty:

— Aǵamdy óltirgenińiz úshin!

Qart sabyrmen qarsylyq bildirdi:

— Men áýeli ony ajaldan qutqardym.

— Iá, ol ras. Siz áýeli ony qutqardyńyz, biraq keıin óltirdińiz.

— Ony óltirgen men emes.

— Endi kim?

— Óziniń kinási.

Matros qartqa abyrjı qarady. Sonan soń qabaǵy qaıtadan tas túıilip, túnerip ketti.

— Atyńyz kim? — dep surady qart.

— Atym — Galmalo, biraq sizge meniń atymdy bilip jatýdyń túkke keregi joq: men kim ekenimdi aıtpaı-aq óltire alamyn.

Osy sátte kún de kóterildi. Onyń jalqyn sáýlesi matrosqa túsip, yzaly júzin tanytty. Qart oǵan barlaı qarady.

Karonada áli estilip túr, biraq ol aqyrǵy kúshi sarqylǵandaı, aýyq-aýyq, úzdik-sozdyq estiledi. Kókjıekti qoıý qoshqyl tútin japqan. Eskekshi erkine jibergen qaıyq jelmen yǵyp barady.

Matros belbeýinen oń qolymen pıstoletin sýyryp alyp, sol qolyna taspıyq ustady.

Qart boıyn jazyp, ornynan túregeldi.

— Sen qudaıǵa senesiń be? — dep surady ol

— Senemin. "Qudaı taǵala, kókte baryń haq", — dep jaýap qatty da, matros shoqynyp aldy.

— Shesheń bar ma?

— Bar.

Matros taǵy da shoqynyp:

— Bas-aıaǵy osy. Ólimge daıyndalýyńyzǵa bir mınýt ýaqyt beremin, monsenor, — dep qosa aıtty. Sóıtti de, pıstoletiniń shúrippesin qaıyrdy.

— Sen meni nege monsenor deısiń?

— Sebebi siz senorsyz: onyńyz kórinip-aq tur.

— Seniń senoryń bar ma?

— Bar. Ári senor bolǵanda qandaı. Senorsyz turýǵa bola ma eken?

— Ol qaıda?

— Bilmeımin. Ol bizdiń jaqtan qashyp ketken. Ony jurt markız de-Lantenak, vıkont de-Fontene deıtin. Bretanda ol murager shahzada, Jeti Orman degen qonys soǵan tıisti. Men ony eshqashan kórgen emen, biraq ol — báribir meniń myrzam.

— Al sen ony kórseń, aıtqan tilin alar ma ediń?

— Alǵanda qandaı! Myrzamnyń tilin almasam, putqa tabynýshy bolar edim. Biz qudaı men korólge baǵynýǵa tıispiz, óıtkeni koról degenińiz jer betindegi qudaı emes pe? Sonan soń biz senorǵa baǵynýǵa tıispiz, biz úshin ol da bir, koról de bir. Biraq bizdiń áńgime bul qaqynda emes qoı. Siz aǵamdy óltirdińiz, sondyqtan men sizdi óltirýge tıispin.

— Aǵańdy óltirip, men durys istedim, — dedi qart.

Matros ýysyndaǵy pıstoletin qysa tústi.

— Báribir men sizdi óltiremin.

— Solaı-aq bolsyn, — dep jaýap qatty qart, sonan soń:

— Al, áýlıe ákeı qaıda? — dep surady saspastan.

Matros oǵan tańyrqaı qarady:

— Áýlıe ákeı deıdi?

— Iá, áýlıe ákeı deımin. Óıtkeni men seniń aǵańa janazashy berdim ǵoı. Maǵan da janazashy kerek.

— Teńiz ústinde sizge ony qaıdan tabamyn?

Zeńbirekterdiń qalshyldaǵan daýsy barǵan saıyn alystap,talyqsyp barady.

— Anaý jaqta ólimge bas tikkenderdiń janazashysy bar, — dedi qart.

— Iá, ras, — dep kúbirledi matros, — onda keme janazashysy bar.

— Sen meniń janymdy qorlaısyń, al munyń ózi aýyr kúná, — dedi qart.

Matrostyń basy salbyrap ketti: ol oıǵa batty.

Meniń janymdy qorlaı otyryp, sen óz janyńdy da qorlaısyń, — dedi munan soń qart. — Sózime qulaq as, saǵan janym ashyp otyr. Bilgenińdi isteı ber. Men seniń aǵańdy qutqaryp, sonan soń onyń ómirin qıǵan kezde, óz boryshymdy ǵana ótedim. Seniń janyńdy qutqarmaq bolyp men qazir de oz boryshymdy ótep otyrmyn. Oılan! Munyń saǵan tikeleı qatysy bar. Sen anaý atysty estımisiń? Ondaǵylar qaza taýyp, sumdyq azappen ólip jatyr. Sonda kimniń kinásinen deısiń ǵoı? Seniń aǵańnyń kinásinen. Quryp bara jatqan anaý kemede biz barshamyz ne tilep edik? Bilesiń be ony? Biz táńir isine kómektespek edik. Eger aǵań táńir isiniń adal qyzmetshisi bolsa, eger ol oz boryshyn adal da sanaly túrde oryndasa, karonada kesirge ushyramas edi, korvet zaqymdanbas edi, joldan adaspas edi, mynaý qarǵys atqan flotqa kezikpes edi — sóıtip, osy sátte biz jalǵyz adamymyzdan da aırylmastan Fransıanyń jaǵalaýyna túsip jatar edik. Taıynbas júrekpen qolǵa qanjar ustap, aq týdy jelbirete biz Vandeıanyń adal sharýalaryna Fransıany qutqarýǵa, koróldi qutqarýǵa, sóıtip, ádil iske qyzmet etýlerine kómekteser edik. Biz osy úshin kele jatqanbyz. Biz osylaı ister edik. Mine, endi men — japadan-jalǵyz aman qalǵan adam osy úshin kele jatyr edim. Al sen jolyma kese-kóldeneń turmaqsyń. Seniń aǵań ibilistiń birinshi járdemshisi bolǵan edi, sen ekinshi járdemshisi bolmaqsyń. Ol bastap, sen aıaqtamaqsyń. Sen patsha óltirýshilermen birge taqqa qarsysyń, qudaısyzdarmen birge shirkeýge qarsysyń. Sen qudaı-taǵalany jeńiske jetýge aqyrǵy múmkindikten aıyrmaqsyń. Nesi bar, qylaryńdy qylyp qal Men saǵan úmittengen edim, qatelesippin... Á, ras, aǵańdy óltirgenim ras. Aǵań erjúrek edi. Búl úshin men ony nagradtadym. Ol qylmysty salaqtyqqa kináli bolyp shyqty. Búl úshin men ony jazaladym. Ol boryshynan taıdy, men boryshymdy ótedim. Mundaı jaǵdaı qaıtalansa, taǵy da osylaı ister edim. Bizge kókten qarap turǵan áýlıe Anna Oreıskaıanyń atymen ant etemin: seniń aǵańnyń ornynda meniń óz ulym bolsa, men ony da atyp tastaýǵa buıyrar edim. Endi erik qolyńda. Sonda da saǵan janym ashyp otyr. Sen komandırińdi aldadyń. Sen hrıstıanın bolsań da, dinsizsiń. Bretandyq bolsań da, namyssyzsyń. Adaldyǵyńa senip meni saǵan tapsyrǵan edi, sen bolsań opasyzdyqtan bastaǵaly otyrsyń. Sen meni óltirip, meniń ómirimdi saqtaýǵa ýáde bergen adamdaryńa satqyndyq isteısiń. Al endi istep baq qylmysyńdy! Kidirme, kómektes ibiliske!.. İste oılaǵanyńdy. Men kárimin — sen jasyń; men qarýsyzbyn — sen qarýlysyń. Óltir meni!

Qart túregelgen kúıi sóılep túr. Daýsy teńiz shýyn basa, óktem estiledi. Kishkentaı qaıyq tolqyn ústinde oınaqshyp, qarttyń júzi birese kóleńkege enip, birese jaryqta ı aǵarańdaı kórinedi. Matros tiri ólikteı sup-sur. Mańdaıynan shyp-shyp ter shyǵyp ketken. Jel soqqan japyraqtaı qaltyrap, ernin álsin-áli taspıyǵyna tıgizip qoıady. Qart sózin doǵarysymen, ol tapanshasyn laqtyryp tastap, júreleı jyǵyldy.

— Keshirińiz, monsenor!* — dep jalyna ún qatty ol. — Sizdiń aýzyńyzǵa qudaıdyń ózi sóz salyp tur ǵoı. Kiná mende. Aǵam da kináli-tuǵyn. Onyń kinásin óteý úshin qolymnan kelgenniń bárin isteıin. Men sizdiń ómirińizdemin. Buıyra berińiz! Aıtqanyńyzdy eki etpespin.

— Keshirdim, — dedi qart.

II. Sharýanyń aqyl-oıy qolbasshynyń bilimine para-par

Qaıyqtaǵy azyq-túlik kádege asty. Tóteleı emes, oraǵyta júrýge májbúr bolǵan eki qashqynnyń jaǵaǵa jetýine otyz alty saǵat at qajet boldy. Olar uzaq túndi ashyq teńizde ótkizdi. Tún tymyq ári jyly boldy; tek jurt kózinen jasyrynýǵa májbúr jandarǵa aı ǵana tym jaryq kórindi.

Olar oq astynda qalǵan korvettiń ańshylardyń qýǵynyna túsip, zoryqqan jolbarystyń yńyranǵan daýsyndaı hosh aıtysa, aqyrǵy ret satyr-sutyr etken atys únin estidi. Sonan soń teńiz ústin tynyshtyq basty.

"Kleımor" kemesi opat boldy, biraq ol dańqqa bólene almady: otanǵa qarsy shaıqasa júrip batyr bolý múmkin emes.

Galmalo asqan sheber teńizshi eken. Ol tolqyn ústinde,. sý asty jartastarynyń ara-arasymen, ańdyǵan dushpannyń kózine shalynbaı júzip, ǵajap óner korsetti. Endi jel saıabyrlap, tolqyn báseńdedi de, teńizdegi qaýip-qater artyp qaldy.

Kelesi kúni keshqurym, kúnniń batýyna birer saga; qalǵanda qaıyq Sen-Mıshel taýyn artqa salyp, elsiz qumdaýyt jaǵaǵa, keme de, adam da jolamaıtyn jerge baryp toqtady. Munda toqtaý qaýipsiz emes-ti, óıtkeni qumǵa qaırańdap qalýǵa ábden bolatyn.

Bulardyń baqytyna qaraı sý tasyp kele jatqan kez edi

Galmalo qaıyqty jaǵaǵa jaqyndata esti, sonsoń aıaǵymen qumdy baıqap, tyǵyz ekenin kórdi de, jerge sekirip tústi.

Qart ta ilese túsip, kókjıekti barlap qaraı bastady.

Sonan keıin ol qaıyqqa eńkeıip, qapshyqtan bir úzim nan alyp, qaltasyna salyp jatyp:

— Qalǵanyn sen al, — dedi Galmaloǵa.

Galmalo ishinde kepken nan bar qapshyqqa qalǵan sıyr etin salyp, qapshyqty ıyǵyna ytqytty.

— Ne buıyrasyz, monsenor, sizge jol kórseteıin be, álde sońyńyzdan ereıin be? — dep surady ol

— Birin de istemeı-aq qoı, — dep jaýap qaıyrdy qart. Galmalo oǵan tańyrqaı qarady. Qart sózin sabaqtaı tústi:

— Ekeýmiz eki jaqqa ketemiz. Sen maǵan báribir qorǵan bola almaısyń. Myń kisi bolsaq, bir sári. Al mundaıda jalǵyz júrgen artyq.

Ol úndemeı qaldy, sonsoń qaltasynan kokardadan aınymaıtyn, ortasyna altyn lılıa órnektelgen jasyl jibek bant alyp:

— Bilesiń be? — dep surady.

— Joq.

— Munyń jaqsy eken: saýatty adamnan kóbinese qymsynyp. Al bir aıtqandy umytpaısyń ba?

— Umytpaımyn.

— Tamasha boldy... Endi tyńdap al, Galmalo. Qazir sen ońǵa, men solǵa ketemin. Sen Fýjerge, men Bazýjǵa betteımin. Qanshyqty tastaýshy bolma. Onymen júrseń, sharýaǵa uqsaısyń. Qarýyńdy tyǵyp tasta. Bir shetennen ózińe taıaq al. Yńǵaıyna qaraı eńbektep ót: qazir qara bıdaı ósip qalypty. Jol men kópirge mańaılama. Jaǵalaı ósken qalaýdy saǵalaı júr, ótken-ketken adamdarǵa jaqyndama. Sharbaqtardan sekirip ótip, dalamen tike tart.

— Al siz she, monsenor? Kóp uzamaı tún bolady. Qaıda túnemeksiz?

— Maǵan alań bolmaı-aq qoı. Óziń qaıda túneısiń?

— Ormanda qýys aǵash qashan da tabylady.

— Basyńdaǵy teńizshi qalpaǵyn tasta, kim ekenińdi bildirip qoıar. Bir jerden sharýanyń qalpaǵyn taýyp alarsyń.

— Táıiri, ony qaıdan da tabarmyn-aý! Alǵash jolyqqan balyqshy-aq qalpaǵyn satary kámil.

— Tamasha boldy. Endi ári qaraı tyńda. Sen mundaǵy orman-toǵaıdy jaqsy bilesiń be?

— Jatqa bilemin.

— Attaryn da bilesiń be?

— Men mundaǵy orman-toǵaıdy da, derevnálardy da, olardyń attaryn da túgel bilemin.

— Eshteńeni umytpaısyń ba?

— Umytpaımyn.

— Jaqsy. Endeshe, muqıat tyńdap al Sen bir kúnde qansha lege júre alasyń?

— On, on bes, on segiz le júre alamyn. Qajet bolsa jıyrma lege baramyn.

— Iá, qajet bolatyn túri bar. Qazir saǵan aıtar áńgimemdi tis jaryp, syrtqa jaıýshy bolma. Sen Sent-Oben ormanyna barasyń.

— Lambal túbindegi me?

— Iá, onda bir ordyń shetinen úlken aǵashty kóresiń. Sol kashtannyń túbine baryp túr. Áýeli sen eshteńeni baıqamaısyń.

— Biraq bul ol jerde jan ıesi joq degen sóz emes qoı, shamasy. Túsinikti.

— Sen belgi ber. Qandaı belgi ekenin bilesiń be?

Galmalo urtyn tompaıtyp, teńizge qaraı buryldy da, baıǵyzsha qıq-qıq etti. Kádimgi baıǵyzdyń daýsyna óte uqsas shyqty. Muny tún qarańǵylyǵynda qıqyldap turǵan baıǵyz dep kim de bolsa oılar edi; bul qıqylda úreı alardaı birdeńe bar-dy.

— Jaqsy, — dedi qart. Ol Galmaloga óziniń jasyl jibek bantyn usyndy: — Mynaý meniń kokardam. Má, al Ázirge meniń aty-jónimdi eshkimniń bilmegeni durys. Biraq mynaý kokardanyń ózi de jetkilikti bolmaq. Ondaǵy lılıany mártebeli koroleva Tampl abaqtysynda otyrǵan kezinde órnektegen.

Galmalo bir tizerleı otyra qaldy. Ol qarttyń qolynan qasıetti kokardany dirildeı alyp, ernine taqady da, kenet óziniń batyldyǵynan shoshyp ketkendeı, basyn jalt kóterip:

— Súıýge ruqsat pa? — dep júreksine surady.

— Iá, kresi de súıesiń ǵoı.

Galmalo ernin altyn lılıaǵa tıgizdi.

— Tur, — dedi qart.

Galmalo ornynan turyp, kokardany qoınyna tyqty. Qart sózin ári jalǵastyrdy:

— Jaqsylap tyńdap al Bizdiń paról: "Qarý alyńdar! Eshkimdi aıaýshy bolmańdar!" Sóıtip, Sent-Oben ormanynda ordyń janynan belgi beresiń. Úsh ret belgi ber. Úshinshi belgiń boıynsha jer astynan bireý shyǵady.

— Iaǵnı aǵash túbindegi jer astynda jatqan joldan deısiz ǵoı Túsinip turmyn.

— Bul adam — Plansheno nemese, jurttyń aıtýynsha, Koról Júregi. Sen oǵan kokardany kórsetesiń. Ol birden túsinedi. Sonan soń sen qalaǵan jolyńmen Astıle ormanyna ótesiń. Onda Mýsketon degen maımaqty kóresiń. Ol — ójet kisi. Oǵan men onyń dosy ekenimdi aıt jáne óz qaraýyndaǵy dinı qaýymdy tegisteı qarýǵa shaqyrsyn de. Munan keıin Kýesbon ormanyna barasyń. Onda taǵy da belgi beresiń, saǵan jer astyndaǵy joldan taǵy da bireý shyǵady. Ol Túo degen kisi bolmaq. Oǵan emıgrant, markız de-Gerge tıisti Kýesbon qamalyn kúsheıtsin de. Ol jer qolaıly-aq: oıly-qyrly, aınala qalyń jynys, saı-sala. Túo — adal ári aqyldy adam. Kýesbonnan soń Sent-Ýanle-Týaǵa ótesiń, onda Jan Shýammen* sóılesesiń. Men ony naǵyz kósem sanaımyn. Bárin as jadyńa túıip al. Men estigenimdi jazyp jatpaımyn, óıtkeni bul qaýipti... sonan soń sen Rýjfe ormanyna barasyń. Onda uzyn syryqpen aıaǵy-aıaǵyna juqpaı or-ordan sekirip júretin Melett degen adam turady. Sen sol qusap sekire alasyń ba?

— Sekirgende qandaı! Óıtpese Bretan sharýasy bolyp nem bar. Mundaı syryq — syralǵy dosymyz: ol qolymyzdy shynyqtyryp, qadamymyzdy uzartady. Birde men osyndaı syryqpen úsh birdeı prıstavtan qashyp qutylǵanmyn. Al olardyń qolynda qylyshy bar-dy.

— Bul qashan bolyp edi?

— Osydan on jyl buryn.

— Koról tusynda ma?

— Álbette.

— Demek, sen koróldiń kózi tirisinde-aq shaıqasqan ekensiń ǵoı?

— Endi qalaı dep edińiz?

— Kimmen shaıqastyń?

— Ony ózim de bilmeımin. Men jasyryn túz tasyǵanmyn.

— Solaı de!

— Bizdegiler muny túz salyǵyna qarsy kúres deıtin. Biraq salyqtyń jóni bir basqa da, koróldiń jóni bir basqa emes ne?

— Bul seniń aqylyń jeter is emes.

— Orynsyz suraq qoıyp, mazalaǵanym úshin keshirersiz, monsenor.

— İske kóshelik. La-Týrg qamalyn bilesiń be?

— La-Týrgti bilmeı maǵan ne bolypty? Ol meniń myrzalarymnyń ata-babasynan qalǵan qamaly emes pe? Eski qamal men jańa qamaldyń arasynda temir esik bar; onyń qalyńdyǵy sondaı, tipti zeńbirekpen atsań da tese almassyń. Al jańa qamalda áýlıe Varfolomeı týraly áıgili kitap saqtaýly. Kóptegen adamdar sony kórýge ádeıi keledi. Ol jerde shóp arasynda baqa degen qujynap júr. Bala kezimde ylǵı solarmen áýre bolatynmyn. Onda jer astymen júretin jol da bar. Men ony bilemin. Jalǵanda ony menen basqa, sirá, kim bile qoıar eken.

— Jer astyndaǵy jol deısiń be? Ol qaıdaǵy jol? Ne aıtyp tursyń óziń? Túsinsem buıyrmasyn.

— Ol La-Týrg jıi-jıi qorshaýda qalyp kelgen kezden, baǵzy zamannan saqtalǵan. Qorshaýdaǵylar árdaıym osy jolmen qutylyp ketedi eken, óıtkeni ol ormanǵa alyp shyǵady.

— Keıbir qamaldarda mundaı jer asty joldarynyń bar mıi ras, biraq La-Týrgte mundaı jol atymen joq.

— Joq emes, bar, monsenor. Biraq ony menen basqa eshkim bilmeıdi. Ol jaıynda aıtýǵa bizge tyıym salynǵan bolatyn. Ony ákem biletin, maǵan da kórsetti. Oǵan qalaı kirip-shyǵýdy bilemin. Men ormannan munaraǵa, munaradan ormanǵa shyǵa alamyn, ári sonda meni tiri jan kórmek emes. Dushpan qamalǵa basyp kirgenmen, onda eshkimdi taba almaı qalýy múmkin. La-Týrg degeniń osyndaı. Ony bes saýsaǵymdaı bilemin!

Qart biraz únsiz qaldy.

— Tegi, qatelesip turǵan shyǵarsyń. Onda mundaı jol bolsa, men biler edim ǵoı.

Monsenor, onyń bar ekenine bas tige alamyn. Áýeli qabyrǵadaǵy tasty ornynan qozǵaý kerek...

— Soq, soq, soǵa ber! Sender, sharýalar, ne aıtsa, soǵan senesińder! Senderdiń aıtqandaryńa baqsaq, tas ekesh tas ta shyr kóbelek aınalatyn, on salatyn, tipti tún ishinde sý ishýge kórshi bulaqqa baratyn sıaqty. Munyń bári ertegi emeı ne deısiń?

— Apyrmaý, ol tasty óz qolymmen qozǵap edim ǵoı!..

— Al basqalar tastyń qalaı án salǵanyn da estipti. Joq, tamyr. La-Týrg — táp-táýir, berik qamal, onda ońaı qorǵanýǵa bolady, biraq aqyrǵy sátte qashyp shyǵamyn dep sen aıtqan jer asty jolyna dámelengen adam aqymaqtyń ózi bolar edi.

— Biraq, monsenor-aý... Qart ıyǵyn qopań etkizdi:

— Ýaqyt uttyrmalyq. Aldymen isti tyndyralyq.

Bul tujyrymdy sóz Galmalony sóıletpeı tastady.

Qart áńgimesin qaıta jalǵady:

— Ármen qaraı tyńda. Rýjfeden shyǵyp, sen Monshevrıe ormanyna ótesiń. Onda On eki degen jasaq bastyǵy Benedesıte bılep-tóstep júr. Ol da erjúrek jaýynger. Sonyń buıryǵy boıynsha adamdar atylyp jatqanda, onyń miz baqpaı duǵa oqyp otyrǵany. Soǵys sezimdi kúıtteýdi kótermeıdi. Monshevrıeden tup-týra... Ol sózin kilt úzdi. -Mássaǵan, aqsha jaıy esimnen tars shyǵyp ketipti ǵoı! Ol qaltasynan kúmájnigi men ámıanyn alyp, ekeýin de Galmolaǵa berdi. — Má, al. Kúmájnikte asıgnasıa túrinde otyz myń frank, ıaǵnı úsh lıvr* on sýdaı* aqsha bar. Ras, ol jalǵan aqsha, biraq shyn aqshanyń quny da munan asyp bara jatqany shamaly. Al ámıanda júz lýıdor* bar, esińde bolǵaı, júz lýıdor. Sonsoń, basqany bylaı qoıǵanda, meniń janymnan aqsha taba almaǵandary maqul Ármen qaraı tyńda. Shato-Gontede shahzada de-Talmonmen sóılesesiń.

— Shahzadanyń menimen sóılesýge qulqy bola qoısa?

— Men de sóılesip turǵan joqpyn ba senimen?

Galmalo basynan bórkin sheshti.

— Uly mártebeliniń lılıasy saǵan jer-jerde yqylas-iltıpat týdyrmaq. Saǵan sharýalar men taýlyqtar ǵana turatyn jerlermen júrýge týra kelerin umytpaǵaısyń. Kıimińdi ózgertýiń kerek. Bul ońaı. Respýblıkashylardyń aqymaqtyǵy sonsha, kók qamzol men úsh tústi kokardasy bar úsh buryshty qalpaq kıip, kez kelgen jerden ótip ketýge bolady. Qazir polkter de, áskerı forma da joq. Kerek deseń, jekelegen ásker bólimderiniń óz nómiri de joq, kim neni qalasa, sony kıedi... Perne lagerine ót. Onda beti qap-qara adamdardy , ushyratasyń. Olar betine ádeıi kúıe jaǵady, al myltyqtarynyń daýsy qattyraq shyǵýy úshin eki eselep oqtaıdy, ári sonysyna qosa ishine iri qum salady. Bul jaqsy, kereginiń ózi de osy. Biraq, eń bastysy, olarǵa meniń amanatymdy jetkiz: óltire bersin, óltire bersin, óltire bersin. Saǵan taǵy da Sharnı ormanyndaǵy qyratta ornalasqan Qara sıyr lagerine, sonan soń Sulyly lageri men Jasyl jáne Qumyrsqa lagerlerine soǵý kerek. Sol jerlerde túgel bolyp, meniń " Qarý alyńdar! Eshkimdi aıaýshy bolmańdar!" degen parolimdi bárine aıtqan soń, sen basty armıaǵa — katolıktik koról armıasyna — sol júrgen jerinde qosylasyń. Sen ázirge kózi tiri áskerbasylardyń bárine jolyǵasyń. Olarǵa meniń kokardamdy kórset: munyń ne ekenin olar biledi. Olarǵa meniń atymnan: birden eki soǵys — úlken jáne kishi soǵys júrgizetin ýaqyt jetti de. Úlkeni aıǵaı-shýdy kóbeıtse, kishisi dushpannyń bereketin almaq. Vandeıa soǵysy — qaıyrymsyz soǵys, biraq Shýan soǵysy onan da asqan. Soǵystyń paıdasy tıgizer . zalalynyń mólsherimen baǵalanady. Ol az-kem úndemeı qalyp, taǵy da mynany qosa aıtty:

— Galmalo, munyń bárin aıtyp turǵan sebebim — saǵan senemin. Sen sózdi túsinbeseń de, jaı-japsardy túsinesiń. Qaıyqty júrgizgenińe qarap otyryp, saǵan degen senimim arta túsken. Teńizdiń aldyńnan tosqan bóget-kedergisinen sheber qutylǵanyńdy kórip, meniń bul tapsyrmalarymdy oryndaı alatynyńa kózim jetken... Iá, sóıtip, kósemderge tiliń jetkenshe tómendegini aıta bar. Men orman soǵysyn dala soǵysynan artyq kóremin. Men júz myń sharýany kókterdiń myltyǵy men zeńbiregine tipti de jem etkim kelmeıdi. Osy aıdyń aıaq shenine qaraı meniń qol astymda orman-toǵaıda jasyrynýly elý myń baskeser bolýy kerek. Aýlaıtyn qusym — respýblıkashyl armıa. Biz brakonerlershe soǵysamyz. Men — orman jynysynyń strategimin. Strateg*... Bul sózdi sen túsinbeıtin shyǵarsyń, biraq báribir "Eshkimge aıaýshylyq bolmasyn!" jáne "Jer-jerde tosqaýyl qurylsyn!" degen sózdiń ne ekenin túsinesiń ǵoı, áıteýir. Eń bastysy — kishi soǵys, úlkeni — sonan soń, ekinshi qatarda. Respýblıka eki ottyń ortasynda qalmaq. Bizge Eýropa qolushyn bermek. Revolúsıanyń kók jelkesin qıý kerek. Oǵan qarsy monarhtar, meıli, memleketter soǵysyn júrgize bersin, al biz dinı qaýymdar soǵysyn bastamaımyz. Olarǵa osynyń bárin aıt. Túsindiń be?

— Túsindim. Bárin de otpen órtep, qylyshpen jaıpaý kerek.

— Tap solaı.

— Aıaýshylyq bolmasyn...

— Eshkimge de.

— Men jer-jerdiń berin aralap shyǵamyn.

— Biraq abaı bol: búl elde basyńa qaı jaqtan ólim tónip turǵanyn bilip bolmaıdy.

— Al menen monsenordyń aty-jónin suraı qalsa she?

— Onyń aty-jóni ázirge beımálim qalýǵa tıis. Sen ony bilmeımin de, tipti shyny da sol ǵoı.

— Sizdi qaı jerde kezdestire alamyn endi, monsenor?

— Júrgen jerimde.

— Qaı jerde júrgenińizdi qaıdan bilmekpin?

— Muny jurttyń bári bilmek. Bir apta ótpeı-aq men jaıly jurt shý etpek. Men ózimdi óli tanyta jatarmyn... Men koról úshin, din úshin kek alamyn, sonda men jaıly áńgime bolyp jatqanyn op-ońaı ańǵarasyń.

— Túsinikti.

— Saq bol, eshteńeni umytpa.

— Mazasyzdanbańyz.

— Endi bara ber. Qudaıyń jar bolsyn!

— Buıryǵyńyzdyń bárin oryndaımyn. Al kettim. Amanatyńyzdy aıta baramyn. Aıtqandaryn tyńdaımyn. Kereginde ózim de buıyrmaqpyn.

— Maqul.

— Eger bárin oıdaǵydaı oryndaı alsam...

— Seni áýlıe Lúdovık ordenimen nagradtaımyn.

— Aǵam sekildi me? Sátsizdikke ushyrasam, meni atyp tastaýǵa ámir etińiz...

— Aǵań sekildi.

— Qup bolady, monsenor.

Qart basyn tómen túsirip, aýyr oıǵa shomǵandaı boldy. Ol basyn qaıta kótergende jalǵyz qalǵan edi. Galmalo kóz ushynda quldyrap, kókjıekten asyp barady.

Kún endi ǵana uıasyna batty. Shaǵalalar men balyq aýlaıtyn qustar jaǵadaǵy uıasyna qaıtyp jatyr.

Tabıǵat árdaıym tún qarańǵysy túserdegi áldeqandaı sekem sezimge bólengen. Baqalar baqyldap, uzaqtar men shaǵalalar orynǵa jaıǵasar aldynda abyr-sabyr bola qalǵan, jaǵadaǵy qustar bir-birine ún qata qıqýlasady. Biraq bul mańda adam baryn ańǵartarlyqtaı bóten dybys estilmeıdi. Tóńirekte jer jyrtyp júrgen birde-bir dıqan kórinbeıdi. Aınala jym-jyrt, qulazyp qalǵandaı. Dyraý túıe tiken jel ótinde terbelip tur. Shapaǵy semip úlgermegen aspan jaǵaǵa qyzǵylt sáýle tógedi. Ymyrt jamylǵan jazyq dalada taǵandar alystan jerge shashylyp jatqan qola japyraq sıaqty. Teńiz jaqtan jel esip tur.

Tórtinshi kitap

TELMARSH

İ. Shaǵyl basy

Qart Galmalo kózden ǵaıyp bolǵansha kútip turdy, sonan soń plashyn oranyp, júrip ketti. Oılanyp, aqyryn basyp bara jatty.

Onyń jelke tusynda úshkir kúmbezdi shyńy, dóńgelek jáne sharshy kelgen eki úlken munarasy bar saýyt kıgen qamalǵa uqsas Sen-Mıshel taýy úlken úsh buryshtanyp qaraýytyp kórinedi. Sol munaralar oǵan eki birdeı aýyrlyqty: shirkeý men derevnány kóterisip turǵandaı.

Sen-Mıshel býhtasynyń jaǵalaýyndaǵy sýsyma shaǵyl qumaıt dóńderdiń bederin únemi ózgertip, ańdaýsyz jyljı kóship jatady. Ol kezde bul jerde záýlim bir dóń bolatyn, qazir ol jaǵamen birdeı bolyp, tegistelip ketipti. Bul dóń óziniń ejeldigimen áıgili edi. Onyń tóbesinen tóńirek kóz taldyrym jerge deıin kórinetin.

Qart osy shaǵylǵa bettep, ústine órmeleı bastady. Tóbesine shyqqan soń ol mılályq qashyqtyqty bildiretin dińgektiń sandyqsha tórt tasynyń birine súıene otyryp, etekte jatqan geografıalyq jandy kartany kózimen shola bastady. Ózine jaqsy tanys jerden kerek jolyn izdep otyrǵandaı. Ymyrt úıirilgeni sonsha, osynaý jalpaq sýrettegi birden-bir aıqyn beldeý bolyp bozǵylt aspannyń ókpe tusynda kókjıek qana qaraýytady.

Bul jerden on bir qystaq pen derevnányń tóbesin ajyratýǵa bolatyn. Eki qaptalda birneshe le jerden jaǵalaýda turǵan shirkeýlerdiń qońyraý alańdary kózge túsedi; ol jerlerde teńizde júrgen kemelerge belgi bolýy úshin olardy ádeıi bıik etip salatyn.

Birazdan soń qart ińir qarańǵylyǵynda izdegen nársesin tapqandaı boldy. Onyń nazary aınalasy qorshaýly orman arasyndaǵy alańda emis-emis kórinip turǵan, hýtorǵa ne fermaǵa uqsas bir top úı men terekke aýdy. Kenet ol fermadaǵy úlken qurylystyń tóbesinde áldenendeı ersi zattyń bulańdap turǵanyn baıqady. Qarańǵylyqta onyń túr-túsin ajyratý múmkin emes edi. Qart bul ne boldy eken dep óz-ózinen suraǵandaı, álgi zatqa suqtana uzaq qarady. Bul flúger emes, ol aınalar edi, al mynaý bolsa, bulańdap tur. Jalaý deıin dese, bul jerge ol qaıdan kelmek?

Ol ábden qaljyraǵan-dy, endi sharshaǵan adam tynyqqanda árdaıym boıyn bılep áketer shýaq sezimge bólenip, tastyń ústinde jany jaı taýyp otyr.

Táýlik ishinde eshbir yń-shyńsyz sát — typ-tynysh, maýjyraǵan keshki mezgil bolady ǵoı. Qazir de sondaı mezgil edi. Qart raqat taýyp, aınalaǵa kóz tastap, áldenege qulaq túre otyrdy. Nemenege deısiz be? Tynyshtyqqa. Qatal jandardyń da jabyrqaıtyn sátteri bolady emes pe? Kenet ótip bara jatqan adamdardyń daýsy estilip, ol tún tynyshtyǵyn buzýdyń ornyna, ony birtúrli ańǵarta túskendeı boldy. Bul áıelder men bala-shaǵanyń daýsy edi. Tún qarańǵylyǵyn kóńildi ý-shýdyń tosynnan buzyp-jaratyn kezderi de bolady. Dabyrlaǵan adamdar buta tasasynan kórinbese de, olardyń qum tóbeni jaǵalap, jazyq jermen ormanǵa qaraı, oıǵa shomǵan qarttyń janynan ótip bara jatqan aıaq dybysy estilip turdy. Olardyń ashyq-jarqyn daýystarynyń jaqynnan estilgeni sonsha, onyń qulaǵyna ár sóz anyq estilgendeı edi.

— Fleshar jeńgeı, qattyraq júrelik. Qaıda burylamyz! Munda ma? — degen áıel daýsy shyqty.

— Joq, anaý jaqqa, — dep jaýap qatty ekinshi daýys. Sóıtip, biri kúshti ári ashyq, ekinshisi uıańdaý eki áıel daýsy áńgimeni soza tústi:

— Qazir biz kele jatqan ferma sizdershe qalaı atalady?

— Erb-an-Paıl.

— Oǵan deıin áli qashyq pa?

— Shırek saǵat, bálkim, onan da kóp júremiz.

— Tezirek basalyq. Keshki tamaq ta bolyp qaldy ǵoı.

— Iá, onsyz da keshikken tárizdimiz.

— Júgire bassaq, jeter edik, átteń, balaqaılaryń sharshap qalypty. Eki qatyn úsh toraıdy qalaı kótersin. Sen onsyz da bireýin kóterip kelesiń. Ózi keminde put shyǵar. Qolyńa alyp ne kerek sonshama? Dardaı qyz, ekige kelip qalǵan. Emshekten aıyrdyń. Nesine erkelete beresiń? Káne, ózi júgirip kórsin... Qap, kójemiz sýyp qalatyn boldy-aý!

— Al sizdiń maǵan syılaǵan bashmaǵyńyz ońdy eken! Aıaǵyma quıyp qoıǵandaı shap-shaq.

— Jalań aıaq júrgennen jaqsy ǵoı, áıteýir.

— Qalma, Rene-Jan. Júr tezirek.

Daýystar birte-birte alystap, aqyry tolas tapty.

II. Qulaǵy bolsa da estimeıdi

Qart ornynan qybyr etpedi. Eshteńeni oılamady da, armandamady da. Aınala qulaqqa urǵan tanadaı tym-tyrys. Dúnıe qamsyz, qalǵyp-múlgip turǵandaı. Dóń ústi óli jaryq, biraq jazyqty qarańǵylyq basyp, orman ishi tún qushaǵyna engen. Shyǵystan aı týyp kele jatyr. Bozǵylt aspanǵa sırek juldyzdar shashyla bastady. Ábden ábigerge túsken bul adam júregine aqyryn úmit ushqyny uıalaı bastaǵanyn sezdi. Sondaǵy "úmitiniń" túri -azamat soǵysyn ańsaǵany. Endi oǵan osynshama qaıyrymsyzdyq kórsetken dúleı teńizden qutylyp, jerge taban tiregen soń qaýip-qater basyna qaıtyp tónbesteı kórindi. Onyń aty-jónin eshkim bilmeıdi; ol jaýdan iz-túzsiz qutylyp ketti, óıtkeni teńiz aıdynynda iz qalmaıdy; barshaǵa beıtanys, eshkimge kúdik týdyrmaıtyn ol endi japadan-jalǵyz otyr. Sondyqtan da kóńili jaı taýyp, jany raqatqa batty. Endi bolmaǵanda kózi ilinip, qalǵyp ketýge ázir edi.

Osynaý múlgigen keshki mezgilde kók pen jer-jahandy baýrap alǵan kógildir tynyshtyq oǵan, osynshama ishteı jáne syrttaı surapyldy bastan keshken adamǵa, qumar basar ǵanıbetteı kórinbeýi múmkin emes-tuǵyn.

Teńiz jaqtan esip turǵan jel ýilinen basqa dybys estilmeıdi. Biraq jel ýili birsaryndy, tynymsyz, sondyqtan oǵan boıdyń úırenip ketetini sonsha, ol tipti dybys bolýdan qalatyn sekildi.

Qart áýdemde ornynan turyp, alysqa kóz tige bastady.

Ony osynshama alańdatyp, tynyshyn alǵan ne boldy eken sonda?

Jazyq shetinde kórinip turǵan Kormere qońyraý alańynda áldenendeı tosyn jaıt bolǵanǵa uqsaıdy.

Onyń qaraıǵan sulbasy aldyńǵy jaqta surqaı aspan áleminen aıqyn ańǵarylyp tur; tóbesi qıyq búkil munara, al tóbe men munara aralyǵynda qońyraý turatyn bólme — bretandyqtardyń ádetinshe salynǵan sharshy, jan-jaǵy ashyq uıa kórinedi.

Uıa ashylyp-jabylyp tur: onyń bıik terezesi álsin-áli jarqyrap, álsin-áli qaraıady; birese tereze qýysynan aspan álemi kórinip, birese ony áldenendeı kóleńke basady. Osynaý alma-kezektesken kóleńke men sáýle jaryǵyna qosa aýyq-aýyq tóske soǵylǵan balǵa daýsy estiledi.

Qart ońǵa, kókjıekten kórinip turǵan Bager-Pıkan qońyraý uıasyna qarady. Onda da terezeler Kormeredegi tárizdi ashylyp-jabylyp tur eken.

Qart sol jaqqa, Tanıs qońyraý uıasyna qarady. Onda da sol kórinis qaıtalandy.

Ol endi tóńirektegi barlyq shirkeýlerdiń qońyraý uıasyna shuqshıa qaraı bastady.

Bárinde de qońyraý uıalaryna tereze qýysy birese qaraıyp, birese jaryǵaıyp kórinedi.

Munyń mánisi ne boldy eken?

Bul jer-jerde qońyraý soǵylyp jatyr degen sóz edi. Ári ol ekilene soǵylyp jatty, áıtpese jaryq pen qarańǵylyq osynshama tez almaspaǵan bolar edi.

Biraq bul neǵylǵan jarapazan?

Tegi, dabyl qaǵylyp jatsa kerek. Barlyq shirkeý qońyraýhanalarynda, barlyq dinı qaýymdarda, barlyq derevnálarda jantalasa dabyl qaǵylyp jatty.

Biraq daýys estiler emes. Sebebi — eki aralyq qashyq ári jel teńiz jaqtan soǵyp, daýysty túgeldeı qarsy jaqqa yqtyra áketip jatyr.

Qońyraýlar jan-jaqtan, bári bir mezgilde órshelene soǵylyp, keshki mylqaý tynyshtyqtyń shyrqyn buzǵandaı. Munan ótken sumdyqty kózge elestetý qıyn. Qart kóz tige qarap, bir orynda tura berdi. Ol dabyldy estimese de, kórip tur edi.

Dabyldy kórý —- tym ántek sezim.

Qońyraý kimge kárin tikti eken?

Qońyraý kimge aıtaqtap, dabyl qaǵyp jatty eken?

III. İpi qariptiń paıdasy

Kim de bolsa bireýdi qaýmalap ustatýǵa ázirlik jasalyp jatqany sózsiz... Tek kimdi eken?

Temirdeı berik adam selk etti.

Joq, ony izdep jatýlary múmkin emes. Onyń búl jerde ekenin qaıdan bilmek? Jaǵaǵa túskeni jańa ǵana emes pe? Opat bolǵan kemeden, sirá, tiri jan qalmaǵan shyǵar. Ári kemede Býabertlo men la-Vevılden basqa onyń aty-jónin eshkim bilmeıtin.

Al qońyraý bolsa, jyn oınaǵyn toqtatar emes. Ol qońyraýlarǵa qarap, bárin degbirsizdene sanaı bastady.

Jaıbaraqattyqtan áp-sátte beımálim úreı bılegen aqyl-esi san-saqqa júgirip, alasurdy. Biraq osy qorqa qoıatyndaı nesi bar? Dabyl qaǵýǵa sebep az bolyp pa? Sóıtip, ol: "Túk te emes. Meniń munda ekenimdi eshkim bilmeıdi. Kerek deseń meniń kim ekenimdi de bilmeıdi" dep ózin-ózi aldarqata bastady.

Ol birneshe mınýttan beri shaǵyl basynda bir sybdyr estip otyrǵan. Kúshti jel soqqan aǵash japyraǵy osylaı sybdyrlaıtyn. Áýeli ol buǵan kóńil bóle qoımady, áıtse de sybdyr toqtamaı, ústi-ústine qaıtalaı berdi de, ol aqyry burylyp, artyna qarady. Bul shynynda da japyraq, bir japyraq qaǵaz bolyp shyqty: jel onyń ústińgi jaǵynda mılályq dińgekke japsyrylǵan jarnamany jelpildetip tur eken. Jýyrda ǵana jelimdelse kerek, dymqyly keppepti ári nashar jelimdelgenge uqsaıdy, áıtpese jel ony jyrta almas edi.

Qart dóńge qarama-qarsy jaqtan shyqqandyqtan budan buryn jarnamany ańǵarmaǵan.

Ol ornynan turyp tasqa shyqty da, jel kótergen jarnamany buryshynan ustady. Aspan ashyq bolatyn maýsymda ymyrt uzaqqa sozylady. Tómende, dóńniń eteginde qas qaraýytypty, biraq ústińgi jaq áli jaryq. Jarnama iri árippen jazylǵan eken, sondyqtan ony ajyratyp oqý qıyn bolmady. Ol mynany oqyp shyqty:

"Birtutas ári ajyramas fransýz respýblıkasy.

Biz, halyq ókili, Marnadan shyqqan Prıer, jaǵalaýdaǵy Sherbýrg armıasynyń janyndaǵy komısar retinde buıyramyz:

Ózin bretan murageri dep ataıtyn Granvıl túbinde Fransıanyń jaǵalaýyna jasyryn baryp túsken burynǵy markız de-Lantenak, vıkont Fontene zańnan tys dep jarıalanady. Onyń basyna báıge tigiledi. Ony tirileı nemese ólideı ókimet oryndaryna ustap bergen adamǵa alpys myń lıvr tólenetin bolady. Ol qaǵaz aqshamen emes, altynmen tólenedi. Sherbýrg armıasynyń bir batalóny arada joǵaryda atalǵan burynǵy markız de-Lantenakty izdeýge jiberiledi. Aýyl qaýymdary áskerge járdem kórsetýge shaqyrylady. Buıryq 1793 jylǵy 2 maýsymda Granvılde berildi. Qol qoıýshy: "Marnadan shyqqan Prıer".

Munyń astynda basqa bir qol qoıylǵan. Biraq onym kishkentaı árippen jazylǵany sondaı, ymyrt úıirilip, kóz baılanǵandyqtan, ony ajyratý múmkin bolmady.

Qart qalpaǵyn kózine basa kıip, teńiz plashynyń basqa kıetin jamylǵyshyn ıek astynan túımeledi de, tez basyp tómen tústi. Sirá, oǵan jaryq túsip turǵan bul tóbede endi qalý qaýipti kórinse kerek.

Bálkim, ol munda onsyz da tym uzaq turyp qalǵan shyǵar Shaǵyl tóbesi kózge shalynyp turǵan birden-bir bıik núkte bolatyn.

Ol qarańǵy jerge túsisimen aıańǵa kóshti. Ózi burynyraq baıqaǵan jolmen qalaýdy saǵalaı fermaǵa bettedi. Ol jerde qaýipsiz bolamyn dep bekerge úmittenbegen sıaqty.

Aınala qybyr etken jan joq. Derevnálarda mundaı kezde túndeletip eshkim júrmeıdi dese de bolady.

Buta arasyna kirisimen qart aıaldap, plashy men keýdeshesin sheshti, sonan soń keýdeshesin mamyǵyn syrtyna qarata kıip, jyrtyq plashyn moınyna jippen ile salyp, ilgeri júrip ketti.

Aı kóterilip qalǵan.

Ol eki joldyń torabyna kelip toqtady. Ol jerde eki tas kres tur eken. Kresiń túbinde tórt buryshty bir paraq qaǵaz aǵarańdaıdy. Sirá, ol da ózi jańa ǵana oqyǵandaı jarnama bolsa kerek. Ol jaqyn keldi.

— Qaıda barasyz? — dep daýystady oǵan bireý.

Ol burylyp artyna qarady. Qalaýdyń arǵy jaǵynda tap ózi sekildi boıshań, ózi sekildi kart, shashyna aq kirgen bireý, óziniń syńaryndaı, biraq munan da beter jupyny kıim kıgen bireý tur eken.

Ol uzyn taıaǵyna súıene qalypty.

Men sizden qaıda barasyz dep surap turmyn ǵoı, — dep qaıtalady ol suraǵyn.

— Odan da meniń qaı jerde turǵanymdy aıtsańyz? — dep baıyppen, tipti bálsine jaýap qatty qart.

— Siz Tanıs senorıasynda tursyz. Men — osyndaǵy qaıyrshymyn, siz — osyndaǵy senorsyz, — dep jaýap berdi álgi kisi.

— Men be?

— Iá, siz — markız* de-Lantenak myrzasyz.

IV. Qaıyrshy

Markız de-Lantenak (endi biz de ony osylaı atalyq) aspaı-saspaı:

— Ne isteseńiz de erkińiz, kerek bolsa, ustap berińiz, — dep til qatty.

Qaıyrshy sózin ármen jalǵastyrdy:

— Biz munda ekeýmiz de óz úıimizdemiz: men — qorǵandamyn, siz — ormandasyz.

— Doǵaryńyz myljyńdy! Ustap berińiz meni, — dedi markız.

— Siz Erb-an-Paıl fermasyna bara jatyr ma edińiz? — dep surady qaıyrshy.

— Iá.

— Onda barmańyz.

— Nege?

— Óıtkeni qazir onda kókter bar.

— Kópten beri me?

— Úsh kún boldy.

— Ferma turǵyndary qarsylyq kórsetken shyǵar?

— Joq. Olar qaqpany aldarynan ańqaıta ashyp tastady.

— Solaı de! — dep kúńk etti markız.

Qaıyrshy saýsaǵyn shoshaıtyp, terek tasasynan kórinip turǵan fermanyń tóbesin nusqady.

— Anaý shatyrdy kórip tursyz ba, markız myrza?

— Kórip turmyn.

— Onyń ar jaǵyndaǵyny she?..

— Jalaýdy ma?

— Úsh tústi jalaýdy aıtamyn, — dedi qaıyrshy. Munyń ózi markız dóń ústinde turǵanda-aq onyń nazaryn aýdarǵan zat bolatyn.

— Dabyl qaǵyp jatyr-aý osy? — dep surady ol — Maǵan solaı kórindi...

— Iá, qaǵyp jatyr.

— Bireý-mireýdi ustamaq pa?

— Sirá, sizdi ustamaq bolsa kerek.

— Al qońyraý daýsy estilmeı turǵany nesi?

— Jel yqqa áketip jatyr ǵoı, — dedi qaıyrshy. — Siz jarnamany kórdińiz be? — dep surady sonan soń ol.

— Kórdim.

— Sizdi izdep júr... Sóıtti de, ol ferma jaqqa qarap: — Onda olardyń keminde jarty batalóny bar, — dep qosa aıtty.

— Respýblıkashylardyń ba?

— Parıjdikterdiń.

— Nesi bar, endeshe, sonda barý kerek, — dedi markız. Sony aıtyp, ol fermaǵa qaraı bir attady.

Qaıyrshy jalma-jan qolynan ustaı aldy:

— Ol jaqqa bara kórmeńiz!

— Endi qaıda barmaqpyn?

— Maǵan júrińiz.

Markız onyń aıtqanyna túsinbeı, betine qarady.

— Markız myrza, — dep sózin ári jalǵastyryp qaıyrshy. — Meniń ońyp turǵan úıim joq, biraq ol jerden sizdi taba almaıdy. Men jerkepede turamyn. Edenniń ornyna múk tóseýli, tóbeniń ornyna — butaq pen shópten toqylǵan órme. Júrińiz. Fermaǵa barsańyz, sizdi atyp tastaıdy, al meniń úıimde uıyqtap, tynyǵa alasyz. Sharshaǵan da shyǵarsyz. Al erteń tańerteń kókter ketedi de, siz qalaǵan jaǵyńyzǵa barasyz.

Markız de-Lantenak bul kisige zeıin qoıa qarady.

— Siz kimsiz! — dep surady ol. — Respýblıkashylsyz ba, álde roıalıssiz be?

— Men kedeımin.

— Roıalıs te, respýblıkashyl da emessiz, á?

— Emes shyǵarmyn.

— Koróldi jaqtaısyz ba, álde oǵan qarsysyz ba?

— Muny oılap jatýǵa ýaqytym joq.

— Al qazir ne bolyp jatqanyn oılaısyz ba?

— Kúnkórisim qıyn.

— Sóıte tura maǵan kómekteskińiz keledi ǵoı, shamasy?

— Men sizdiń zańnan tys dep jarıalanǵanyńyzdy estidim. Mundaı zańnan keıin ne bolmaq? Túsinsem ne deısiń? Demek, zańnan tys bolýǵa da bolady eken ǵoı. Mysalǵa, meni alyńyzshy: bálkim, men de zańnan tys shyǵarmyn? Ashtan ólý zańnan tys bolý degen emeı, nemene?

— Kópten ashsyz ba?

— Ómir boıy.

— Sóıtse de meni qutqarǵyńyz keledi, á?

— Iá.

— Nege?

— Sizdi kórip: "Mine, myna kisi menen de kedeı. Men dem alýǵa haqylymyn, ol bolsa mundaı quqyqtan da aırylǵan" dep oıladym.

— Onyń ras. Sóıtip, siz meni qutqarmaqsyz ǵoı, solaı ma?

— Álbette. Biz endi aǵaly-inilimiz, monsenor. Meni úzim nannan qaqsa, sizdi ómirden qol úzdirmek. Biz ekeýmiz de qaıyrshymyz.

— Basyma báıge tigilgenin bilesiz be?

— Bilemin.

— Ony qaıdan bilesiz?

— Jarnamadan oqydym.

— Oqı alasyz ba?

Jazý-syzý qolymnan keledi. Nelikten nadan bolýǵa i ıispin?

— Eger siz oqı alsańyz ári jarnamany oqyǵan bolsańyz, meni ustap bergen adamnyń alpys myń lıvr alatyny sizge belgili bolýǵa tıis.

— Bilemin.

— Qaǵaz aqshamen emes, altynmen alady.

— Bilemin.

— Alpys myń lıvr degeniń jatqan baılyq emes pe?

— Bolǵanda qandaı?

— Demek, kimde-kim meni ustap berse, baılyqqa batpaq.

— Men muny oıladym da. Sizdi kórisimen óz-ózime: "bul adamdy kimde-kim ustap berse, qyrýar baılyqtyń astynda qalmaq — alpys myń lıvr, pah-pah! Ony tezirek jasyrý kerek eken" dedim.

Markız qaıyrshynyń sońyna erdi.

Olar qalyń jynysqa kirdi. Onda qaıyrshynyń jerkepesi tur eken. Úlken eski emen adamǵa baspana bolypty: jerkepe emenniń tamyry astynan qazylǵan, ústin butaǵy jaýyp tur. Tóbesi alasa, ishi tas qarańǵy; ony eshkim de baıqaı almas edi. İshine eki adam zorǵa sıarlyq.

— Úıime qonaq kelerin kúnilgeri sezgenmin, — dedi qaıyrshy.

Jergilikti sharýalar qupıa qoınaý dep ataıtyn jer astynan qazylǵan mundaı baspanalar Bretanda tap jurt oılaǵandaı az emes-tuǵyn.

Búl baspanalardyń ádettegi jıhazy — sabannan, ne jýyp kóptirilgen teńiz baldyrynan jasalǵan tósek-oryn, shópten toqylǵan kórpe, birneshe maı sham men shaqpaq qana.

Markız ben onyń serigi eńkeıe júrip, birazdan soń aǵash tamyry qısyq-qyńyr birneshe bólme etip turǵan jerkepeniń ishinen bir-aq shyqty. Olar tósek ornyna salynǵan bir qushaq qurǵaq baldyrdyń ústine jaıǵasa otyrdy. Esik ornyndaǵy eki tamyrdyń arasynan álsiz jaryq túsip túr. Dalada tún bolatyn, biraq adam kózi qarańǵylyqqa úırenip, álsiz jaryqty da ajyratatyn halge jetedi. Onyń ústine jerkepeniń bosaǵasyna aı sáýlesi túsip turǵan. Buryshta sý quıylǵan quty; qasynda qara qumyqtan pisirilgen shelpek pen kashtan jańǵaǵy jatyr.

— Káne, tamaqqa qarańyz, — dedi qaıyrshy.

Olar jańǵaqty bólisti, markız óziniń kepken nanyn ortaǵa qoıdy, sóıtip, ekeýi jalǵyz shelpekti kezek-kezek úzip jep, bir qutydan kezek-kezek sý urttap, tamaq ishýge kiristi.

Áńgime de bastalyp ketti. Markız qaıyrshyǵa ústi-ústine suraq qoıdy:

— Sóıtip, sizge báribir ǵoı, shamasy?

— Tegi, solaı ǵoı deımin Sizder — myrzalarsyzdar, esepke myqtysyzdar. Myrzalardyń isinde jumysymyz qansha?

— Biraq bolyp jatqan nárseler...

— Onyń bári sonaý joǵary jaqta bolyp jatqan joq pa, — dedi qaıyrshy, sonsoń ol taǵy til qatty: — Tipti odan da joǵaryda bolyp jatqan qubylystar bar ǵoı: kún uıasynan shyǵady, aı týyp, kókjıekke baryp batady... Oılaıtynym, mine, osylar. Ol qutysynan bir urttap: — Móp-móldir, tátti sý, á? — dep tamsanyp qoıdy. — Sizge unaı ma, monsenor? — dep surady ol sonan soń.

— Esimińiz kim? — dep surady markız jaýap berýdiń ornyna.

— Esimim — Telmarsh, laqap atym — Qańǵybas. Qart degen taǵy bir laqap atym bar. Jurttyń Qart dep kele jatqanyna qyryq jyl bolyp qaldy, — dep qosa aıtty ol.

Qyryq jyl deısiz be? Ol kezde siz jas emes pe edińiz?

Men eshqashan jas bolyp kórgen emespin. Al siz árdaıym jassyz, markız myrza. Júrisińiz jıyrma jasar jigittiń júrisindeı shıraq, shaǵylǵa da órmelep shyǵasyz. Al men shırek le júrsem-aq sharshap, boldyryp qalamyn. Ekeýimiz túıdeı qurdaspyz, tipti. Áıtse de baı adamdardyń bir artyqshylyǵy — olar kún saıyn tamaqtanady. Ac — adamnyń arqaýy degen bar emes pe?

Ol biraýyq úndemeı qaldy da, áńgimesin qaıtadan qozǵady:

— Gáptiń nede ekenin bilesiz be? Baılyq pen kedeılik degeniń netken sumdyq edi, á? Menińshe, bar pále osydan shyǵyp jatyr. Kedeı baı bolǵysy kelgenimen, baıdyń kedeı bolǵysy joq. Bar gáp osynda ǵoı deımin. Biraq munymen sharýam qansha. Báribir eshteńeni ózgerte almaısyń: báleniń betin qaıtarar laj joq. Men nesıeshilerdi de, boryshkerlerdi de jaqtamaımyn. Biletinim: borysh degen bar nárse jáne ol boryshty tóleý kerek. Koróldi óltirmegen jaqsy sıaqty, biraq munyń nelikten ekenin aıtýǵa qınalar edim. Al jazyqsyz jandardy kúni keshe ǵana darǵa tartqan joq pa edi? — dep taıtalasýlary da múmkin bireýlerdiń. Aıtyp-aıtpaı ne kerek, qıyn-qystaý kezde koróldiń kıigin atyp óltirgeni úshin bir adamdy darǵa asqanyn óz kózimmen kórgem. Ol beıbaqtyń áıelimen qosa jeti birdeı bal asy bolatyn... Qazbalaı berse, áńgime taýsylmas.

Ol taǵy da tyna qalyp, sonsoń:

— Siz bilesiz, al óz basym istiń jaı-japsaryn túsinsem buıyrmasyn. Aınala oıran-botqa, óńsheń jan ushyryp alasuryp jatqan jurt. Al men jaınaǵan juldyz astynda jerkepemde turyp jatqanym, bar-joǵy osy, — dep qosa aıtty.

Ol taǵy da áldeneni oılanyp, uzamaı qaıtadan sóılep ketti:

— Meniń azdaǵan táýiptigim de bar, aýrý-syrqaýdy emdeı alamyn. Neshe túrli shópti bilemin. Keıde bir shópti kóre qalyp, sony ári-beri qarap jatsań, jurt kórip: áne, dýana desedi. Adam oılana qalsa, ol basqalarǵa beıhabar birdeńeni biledi dep oılaıtyn jurttyń ádeti emes pe.

— Osy jerde týyp-óstińiz be? — dep surady markız.

— Iá, osy jerde týyp, osy jerde óstim, osy jerde qartaıdym da.

— Meni bilesiz be?

— Bilgende qandaı. Sizdi men sońǵy ret budan eki jyl buryn osynda kelip-ketkenińizde kórgem. Sonan soń Anglıaǵa ketip qaldyńyz. Mine, jańaǵy ázirde bireýdiń dóń basynda turǵanyn kórdim. Ózi suńǵaq eken. Boıshań adamdardy jıi kezdestire bermeısiń ǵoı: Bretan halqy tym usaq. Sóıtip, qarap turmyn (jarnamany burynnan oqyǵam). İshimnen: "Apyrmaý, sonyń ózi emes pe?" dep oılaımyn. Sol kezde aı da týdy. Siz tómen túsip, jaqyn keldińiz. Tanı kettim.

— Al men sizdi tanymaımyn, — dedi markız.

— Siz meni talaı ret kórdińiz, biraq búl kórmegenińizben birdeı bolatyn. Al sizdi men jadymda berik saqtap qaldym. Kelim-ketimdi adamdar qaıyrshyǵa burylyp qarar ma? Al qaıyrshynyń ondaılardan kóz jazbaıtyn ádeti.

— Buryn sizben jolyqtym ba?

— Tipti jıi jolyqqansyz. Men únemi sizdiń qamaldan shyǵatyn jol boıynda júretinmin. Siz keıde maǵan tıyn-teben beretinsiz, biraq qaıyr berýshi kimge berip jatqanyna qaraı ma, al sadaqa alýshy bárin de ańǵarady, eshteńeni de múlt jibermeıdi. Jurt qaıyrshylardy tyńshy dep oılaıdy. Biraq men tyńshy emespin, ras, turmysym máz emes, sonda da tyńshy bolmaýǵa tyrysam. Men qaıyr suraı qolymdy sozatynmyn. Siz sozylǵan qoldy ǵana kórip, soǵan tıyn-teben ustatatynsyz. Bul tıyn-teben maǵan erteńgilik tamaq iship, keshke ishegim úzilip, ashtan ólmeý úshin qajet bolatyn. Biz sıaqty paqyrlardyń táýlik boıy ash júretin kezi de bolady. Keıde adamnyń ómirine birli-jarym tıyn da arasha turady. Siz meniń talaı ret janymdy saqtadyńyz: sizge endi boryshymdy ótemekpin.

— Iá, siz meni qutqarǵaly tursyz.

— Qutqarmaqpyn, monsenor, tek... Osy jerde Telmarshtyń daýsy saltanatty da baısaldy estildi, — tek bir shartym bar.

— Qandaı shart?

— Siz munda bále bastaǵaly kelgen joqsyz ba, sony aıtyńyzshy?

— Men ıgi is isteýge keldim, — dep jaýap berdi markız.

— Jaraıdy, endeshe. Onda jatalyq.

Olar úıilgen baldyr ústine qatarlasa jatty. Telmarsh salǵan jerden qor etti. Markız qansha sharshasa da úıyqtaı qoımady. Ol biraz oılanyp jatty, sodan soń qoryldap jatqan kórshisine qarap, qısaıa ketti. Mundaı tósekte jatý qý taqyrda jatqanmen birdeı. Sondyqtan markız jerge qulaǵyn tosyp, tyń tyńdady. Dybystyń jer arqyly taraıtyny jurtqa málim. Qulaǵyna bir gýil keldi. Bul qaǵylyp jatqan qońyraý daýsy bolatyn. Dabyl sol kúıinshe áli qaǵylyp jatyr eken.

Markız sóıtip jatyp uıyqtap ketti.

V. "Goven" dep qol qoıylǵan

Ol uıqydan oıanǵanda kún shyǵyp qalǵan eken. Qaıyrshy taıaǵyna súıenip kireberiste túr. Óıtkeni jerkepe ishinde boı jazý da múmkin emes. Betine kún sáýlesi shashyraıdy.

— Monsenor, Tanıs qońyraýy álginde ǵana saǵat tórtti soǵyp ótti, — dedi ol markızge. — Men qońyraýdyń tort ret soǵylǵanyn esittim, demek, jel baǵytyn ózgertip, endi jaǵa jaqtan soǵyp tursa kerek. Bóten daýys estilmeıdi, demek, dabyldyń toqtaǵany. Endi bári saıabyr tapqan: kókter ne ketken, ne uıyqtap jatyr. Basty qaýipten qutyldyńyz, endi qoshtasqanymyz abzal bolar. Keter ýaqytym bop qaldy. Men myna jaqqa baramyn, al siz anaý jaqqa ketińiz.

Ol ketip bara jatyp qonaqpen taǵzym ete, izetpen qoshtasty da, keshten qalǵan tamaqtyń qıqymyn kórsetip:

— Jańǵaqty ala ketińiz: bálkim, keregi bolar, — dedi. Sálden soń ol terek tasasyna túsip, joq boldy. Markız Telmarsh nusqaǵan jaqqa bettedi.

Markız buryn ózi Telmarshen birge júrgen jolymen aıańdap kele jatty. Qalyń jynystan shyǵysymen tas kres turǵan jol torabyna tap boldy. Jarnama burynǵy jerinde, shyǵyp kele jatqan kún sáýlesi túsip, aǵarańdap kórinedi. Ol jarnamanyń aıaq jaǵynda usaq qariptermen birdeńe jazylǵanyn, ony qarańǵyda ajyrata almaǵanyn esine túsirdi. Markız kreske jaqyn keldi. Shynynda da, Marnadan shyqqan Prıerdiń qoly astynda taǵy da eki jol sóz bar eken. Ol oqyp shyqty:

"Markız de-Lantenak kim ekeni anyqtalysymen atylady". Sońynda: "Batalón komandıri, ekspedısıalyq otrádtyń bastyǵy Goven" dep qol qoıylǵan.

— Goven! — dep kúbir etti markız.

Ol qatty oıǵa ketip, jarnamaǵa qarap turyp qaldy.

— Goven! — dedi taǵy da qaıtalap.

Ol keıin sheginip kreske taǵy kóz tastady, qaıtyp kelip, jarnamany taǵy oqyp shyqty. Sonan soń artyna burylyp, jolmen aıańdap kete bardy. Jaqyn mańda bireý-mireý bola qalsa, markızdiń "Goven!" dep birneshe ret aqyryn kúbirlegenin estir edi.

Ol kele jatqan saıdyń tabanynan sol qolda qalǵan fermanyń shatyry kóriner emes. Ol endi jabaıy shomyrtgúl shasha qaýlaı ósken bıik, túıetaıly tóbeni aınalyp bara jatty. Qyrat tóbesi súıirlenip bitken. Jergilikti turǵyndar ony "Qaban bas" dep atap ketken. Onyń kózi etek jaqqa uıysa ósken buta men terekke tústi. Japyraǵy túgeldeı kún nuryna shomylǵan. Tabıǵat tańerteńgi shadyman tynyshtyqqa bólenip, maýjyrap tur.

Kenet báriniń astan-kesteni shyqty. Kún nury tógilgen dala men ormandy qaıdaǵy bir joıqyn myltyq daýsy men sumdyq aıǵaı basty da, ferma jaqta úp-úlken dińgek tútin aspanǵa shanshyla qaldy. Ara-arasynda qyp-qyzyl ot tili sýmań qaǵady. Poselke men ferma saban shómeleshe qosarlana lap berdi.

Erb-an-Paıl fermasynda shaıqas júrip jatqan. Markız toqtaı qaldy.

Mundaıda adamnyń qaýipten góri áýestikke boı urǵysh keletin ádeti emes pe? Mundaıdy bastan keshpegen tiri jan bolmas, sirá. Ol áýeli ne bolyp jatqanyn bilýge qushtar, ondaıda tipti sol jerde ólip ketýge de bar! Markız tóbege kóterildi. Ol jerden jurttyń ony baıqap qalýy múmkin edi, biraq esesine onyń ózi de aınalany túgel kóredi emes pe? Ol tóbege áp-sátte órmelep shyqty.

Iá, shúbá joq, órt shalǵan ferma janynda atys bolyp jatyr. Aınala azan-qazan, alasura aıǵaılaǵan daýystar, jalańdaǵan ot. Ol jerde ne bop qaldy eken sonshama? Fermaǵa shabýyl jasaldy ma, álde? Kim shabýyl jasamaq? Bul urys pa ózi?.. Joq, búl jaýmen saıys emes, topalań salýshylyq tárizdi. Mynaý órt jurttyń til almaǵany úshin ádeıi qoldanylǵan jaza emes pe eken?

Markız ústine shyǵyp, tóńirekti baıqap turǵan tóbede qalyń buta qaptaı ósken; keı jerlerde arasynan ótý qıynǵa soǵatyn. Bul uıysqan buta úlken alqapty qamtyǵan: ol fermaǵa deıin sozylǵan jáne Bretandaǵy orman-toǵaı sıaqty óziniń ıt tumsyǵy ótpes qalyń jynysymen qyrýar saı-salany, or-jylǵany, súrleý-soqpaqty jasyryp jatyr. Toqeteri, jer jaǵdaıymen tanys emes respýblıkashyl otrádtar op-ońaı adasyp kete alatyn ylǵı shyrǵalań-shatqal.

Markız ne túrli joramalǵa qalyp, tóbe ústinde tura bereıin be, álde tómen túseıin be dep oılanyp-tolǵanyp, aınalaǵa qarap, tyń tyńdap turǵanda, tars-turs atys kilt toqtady nemese, dálirek aıtsaq, kilt basyldy. Markız aıǵaı sala, máz-meıram bolǵan bir top adamnyń buta arasyna japatarmaǵaı kirgenin kórdi. Jurt qumyrsqanyń ıleýindegishe qujynap, ersili-qarsyly shapqylap, buta men terek túbinde ereýildep júr. Barsha jurt fermadan ormanǵa lap qoıdy. Baraban dabyl qaqty. Myltyq daýsy basyldy. Endi torýyl bastalǵandaı. Áldekimdi qýǵyndap, áldekimniń izine túskendeı, áldekimdi izdep júrgendeı. Orman ishi dańǵyr-dúńgir daýysqa tolyp ketti. Bireýdiń ashý-yza kernegen, endi bireýdiń masaıraǵan daýsy estiledi, biraq tolassyz ý-shýdyń arasynda sózin ajyratý múmkin emes. Kenet kókten jaı túskendeı osynaý yzy-qıqýdyń arasynan jekelegen daýystar ap-anyq estile bastady. Kóp daýys bir adamnyń atyn ǵana qaıtalaıdy. Markızdiń qulaǵyna:

— Lantenak! Lantenak! Markız de-Lantenak! — degen sóz aıqyn shalyndy.

Jurt sony izdep júrgen bolatyn.

VI. Azamat soǵysynyń alapaty

Sol sátte onyń tóńireginde qalyń jynystyń o jer, bu jerinen óńsheń naıza tikireıip, óńsheń qylysh jalań ete qaldy. Jasyl japyraq arasynan úsh tústi tý kóterildi.

— Lantenak! — degen daýys shańq etti onyń ókpe tusynan, sóıtkenshe bolmaı aıaq astynan, shomyrt butasynyń arasynan túsi sýyq adamdar kórindi.

Ol jalǵyz bolatyn. Bıikte turǵandyqtan ormannyń tus-tusynan kózge túsip tur. Ol óz atyn aıǵaılaı ataǵan adamdardy jaqsy kóre almasa da, ony jurttyń bári kórip turdy. Orman ishinde keminde myń myltyq bolatyn, sondyqtan ol osy búkil qarýǵa tamasha nysana edi. Ol buta arasynan ózine tesile qaraı qalǵan ótkir kózderden basqa eshteńeni ajyrata almady.

Ol telpegin alyp, bir shetin kóterińkireı, shomyrt butaǵynan qýraǵan uzyn tiken syndyrdy da, qaltasynan aq kokardasyn alyp, ony tikenekpen etegi kóterińki telpegimen birge tóbesine qadady, sonan soń telpegin basyna kıip, búkil ormanǵa daýystaı:

— İzdep júrgen adamdaryń menmin. Men markız de-Lantenak, vıkont le-Fontene, Bretan murageri, koról áskerleriniń general-leıtenantymyn. Já, jeter endi! Kózdeńder! Atyńdar! — dedi óktem únmen. Sóıtti de, eki qolymen bylǵary keýdeshesin aıqara ashyp, omyraýyn jalańashtady.

Ol ózine baǵyshtalǵan myltyq uńǵysyn kórmek bolyp, tómen qarap edi, ózin qaýmalaı tájim etken adamdardyń ortasynda turǵanyn kórdi. Orman ishin san myń adamnyń:

— Jasasyn Lantenak! Jasasyn bizdiń senor! Jasasyn general! — degen aıǵaıy keýlep barady.

Jurt qalpaqtaryn aspanǵa atty. Júzdegen qol máz bola qylyshtaryn sermelep, orman ishi ushyna qońyr júnnen tigilgen bórik ilýli árli-berli bulǵańdaǵan uzyn syryqqa tolyp ketti.

Lantenak Vandeıa bandasynyń qaq ortasynda tur edi. Ony kórgen boıda myna adamdardyń bári júreleı otyra qalysty.

Bul tobyr túgeldeı myltyqpen, qylyshpen, oraq, shot, soıylmen qarýlanyp alǵan. Báriniń ústinde keń etekti kıiz qalpaq nemese aq kokardasy bar qońyr bórik, tolyp jatqan taspıyq pen tumar, tizeden túsken uzyn qamzol, mamyq keýdeshe men bylǵary kúlápara. Báriniń tizesi jalańash, shashtary alba-julba. Keıbireýi susty-aq, biraq báriniń kózqarasynan ańǵaldyq seziledi. Júrelegen tobyr ishinen kelbetti bir jas jigit alǵa shyqty. Ol tez basyp, qyratqa kóterilip, markızdiń qasyna keldi. Qalǵan jurt sıaqty onyń ústinde de ánsheıin mamyq keýdeshe men kóterińki etegine aq kokarda qadalǵan kıizden tigilgen sharýa telpegi, degenmen qoly súırikteı appaq, kóılegi juqa kezdemeden, keýdeshesiniń ústinde ıyǵynan asyra aq jibek bókebaı salǵan, oǵan altyn sapty sapy taǵýly.

Ol tóbege shyǵysymen qalpaǵyn jerge tastap, bir tizerleı otyrdy, sapy taǵýly bókebaıyn sheship, markızge usyndy da:

— Sizdi izdep júr edik. Mine, endi taptyq. Mynaý bas komandashynyń sapysy. Myna adamdar sizdiń qol astyńyzda. Men olardyń komandıri edim — endi sizdiń soldatyńyzbyn: men úshin bul — shenimniń joǵarylaǵany. Barshamyzdyń sálemimizdi qabyl alyńyz, monsenor. Buıyra berińiz, general, — dedi.

Ol belgi berdi de, buta arasynan qoldaryna úsh tústi tý ustaǵan birneshe adam shyqty. Olar markızdiń qasyna kelip, týdy aıaǵyna jyqty. Búl onyń jańa ǵana qalyń aǵash arasynan kórgen týy bolatyn.

— General, biz búl týdy fermany ıemdengen kókterden tartyp aldyq. Meniń atym — Gavar, — dedi taǵy oǵan bókebaıy men sapysyn bergen álgi jigit.

— Jaqsy, — dedi markız.

Ol sapy taǵýly bókebaıdy baıyppen ári saltanatpen ústine baılap aldy. Sonan soń sapyny qynynan sýyryp, basynan asyra bulǵalaı:

— Turyńdar! Jasasyn koról! — dep aıǵaı saldy. Bári aıaqtarynan atyp turyp, orman ishi shattandy aıǵaı—shýmen jańǵyryp ketti:

— Jasasyn koról! Jasasyn bizdiń markız! Jasasyn Lantenak!

— Barlyǵyń qanshasyńdar? — dedi markız Gavarǵa burylyp.

— Jeti myńbyz.

Ol markızben birge tóbeden tústi. Markızdiń aldynan sharýalar buta-butany jalma-jan ysyryp, jol ashty. Gavar jol-jónekeı mán-jaıdy túsindire bastady.

— İstiń bári aıaq astynan boldy, monsenor. Toqeterin aıtaıyn. Jurt ushqyndy ǵana kútip kelgen. Sizdiń kelgenińizdi respýblıkashylardyń jarnamasynan estip-bildik. Ol barsha jurtty aıaǵynan tik turǵyzdy. Bári koróldi qorǵaýǵa attandy. Aıtpaqshy, siz jóninde Grenvıldiń meri de bizge jasyryn habarlaǵan-dy. Ol da bizdiń adam. Al oǵan qosa búgin túnde dabyl qaǵyldy.

— Ne úshin?

— Siz úshin.

— Solaı ma! — dedi markız.

— Sóıtip, biz de kelip jettik.

— Sonymen, sender jeti myńsyńdar ǵoı?

— Iá, ázirge. Erteń on bes myń bolamyz. Búl bir ǵana okrýgten. Sizdi osy ormannyń bir jerinde jasyrynyp júrgen shyǵar-aý dep izdep júrgenbiz.

— Jańaǵy ázirde fermaǵa tap bergen sender me edińder?

— Iá. Kókter dabyldy estigen joq, óıtkeni jel qarsy jaqtan edi. Olar qannen-qapersiz dem almaqqa jaıǵasypty. Óńsheń mıǵúlalar olardy fermada da, poselkede de máz bop qarsy alypty. Búgin biz tańerteńgilik kókter tyraıyp uıyqtap jatqanda fermaǵa tap berip, bárin bir-aq jaıǵastyrdyq. Meniń bir sáıgúligim bar, sony qabyl alyńyz, general

— Jaqsy.

Bir sharýa áskerı er-turmany bar boz atty kóldeneń tartty. Markız ózin dememek bolǵan qoldy ysyryp tastap, erge qarǵyp mindi.

— Pa, shirkin! — dep shý ete qaldy jıylǵan jurt.

— Negizgi páterińiz qaıda bolmaq, general? — dep surady Gavar markızge izet berip jatyp.

— İlkide Fýjer ormanynda bolmaq.

— Ol ózińizge tıisti jeti ormannyń biri ǵoı, monsenor.

— Bizge áýlıe ákeı qajet.

— Áýlıe ákeı aramyzda bar.

— Ol kim?

— Erbreı shirkeýiniń vıkarııi.

— Bilem ony. Ol Djerseıge kelip ketken.

Sharýalardyń arasynan áýlıe ákeı alǵa shyǵyp:

— Úsh ret barǵanmyn, monsenor, — dedi.

Markız oǵan moıyn burdy.

— Sálemetsiz be, vıkarıı aǵzam. Sizge jumys kóbeıgeli tur.

— Ábden jaqsy, markız myrza.

— Sizge kóp jurttyń, álbette, óler aldynda tilek bildirgenderdiń janazasyn shyǵarýǵa týra kelmek.

Áldenendeı jarlyq berýge ketken Gavar qaıtyp keldi.

— General, ámirińizdi kútip turmyz, — dedi ol.

— Birinshiden, jınalatyn jer — Fýjer ormany. Jurttyń bári sonda birtindep jınalatyn bolsyn.

— Men bul jóninde jarlyq berip qoıǵanmyn, general.

— Siz ferma men poselke turǵyndary kókterdi jyly shyraımen qarsy aldy degen edińiz ǵoı osy?

— Dál solaı, general.

— Fermany órtedińder me?

— Órtedik.

— Poselkeni she?

— Órtegen joqpyz.

— Órteńder.

— Kókter qorǵanbaq boldy, biraq ózderi bas-aıaǵy júz elýdeı adam eken, al biz jeti myń bolatynbyz.

— Ol qaıdaǵy kókter? Qaı otrádtan?

— General, olardyń týyna "Qyzyl Bórik batalóny" dep jazylǵan.

— Bilem, endeshe: óńsheń haıýandar.

— Jaralylardy qaıt demeksiz?

— Kózin joıyńdar.

— Tutqyndardy she?

— Atyp tastańdar.

— Ózderi seksen shaqty.

— Bárin de atyp tastańdar.

— Aralarynda eki áıel bar.

— Áıelder de atylsyn.

— Jáne úsh bala bar.

— Balalardy ózderińmen ala ketińder. Olardy qaıda jibererimizdi keıin kóre jatarmyz. Sony aıtty da, markız atyn tebinip júrip ketti.

VII. Raqymshylyq bolmasyn!

Osy oqıǵa bolyp jatqan kezde qaıyrshy qart eski súrleý-soqpaqpen saı-salany kezip, qalyń orman ishine boılaı tústi. Ol birese eshteńeni baıqamaı, birese qaıdaǵy joqty qyzyqtap, oıdan góri qıalǵa boı ura júrip keledi. Álsin-áli joldan shyǵyp, dem almaq bop otyra qalady, eńkeıip, qymyzdyq japyraǵyn julyp jep, alystan talyp jetken shýǵa qulaq túredi, sonsoń taǵy da jabaıy jaratylystyń meıirban qushaǵyna qaıta bólenedi, jalba-julba kıimin kún kózine qaqtaı, taǵy oıǵa shomady, adam daýsyn, bálkim, emis-emis estise de, saıraǵan qus únine ǵana qulaq tosady.

Jasy ábden ulǵaıǵandyqtan qol-aıaǵy aýyr tartqan: júrip-turý qıynǵa soǵatyn. Ol úıine qaıtyp kele jatqanda kesh te bolyp qalǵan-dy.

Onyń nazary jer betinen býdaqtaı kóterilgen qoıý tútinge aýdy.

Tútin qap-qara ári ony oqtyn-oqtyn qyzyl shoq sharpyp qoıady; órttiń birte-birte óship bara jatqany ap-anyq. Tútin Erb-an-Paıl fermasynyń ústinen shyǵyp jatyr.

Telmarsh tezirek basyp, týra tútinge qaraı júrdi. Ol ábden qaljyrap edi, biraq ne bop jatqanyn bilgisi keldi.

Ol bókterinde poselke men ferma ornalasqan qyrattyń tóbesine shyqty.

Ferma da, poselke de iz-túzsiz ǵaıyp bolypty. Janyp bitýge taıaǵan qaıdaǵy bir úıindiler ǵana byqsyp jatyr. Erb-an-Paıl fermasynyń endigi sıqy osy eken.

Janyp jatqan saraıǵa qaraýǵa dátiń shydamasa, lashyq janyp jatqanda saı-súıegiń odan beter syrqyraıdy. Kedeıdiń órt shalǵan lashyǵynan asqan ne sumdyq bar!

Telmarsh aldynan tap bolǵan mynaý kóriniske sileıip turdy da qaldy. Búlinshilik óz isin tym-tyrys bitirip jatyr. Tipti tiri jannyń qybyr etken dybysy estiler emes.

Tútin býdaqtap jatqan jerde qulaqqa ondalaǵan eshbir ún kelmeıdi. Qulap jatqan bórenelerdiń saldyr-gúldiri men janyp jatqan saban shatyrdyń shytyrynan basqa eshteńe estilmeıdi. Tútin aýyq-aýyq serpilgende qulaǵan shatyrdyń ara-arasynan lashyqtyń ishi: qyzyl til jalmap jatqan kedeılerdiń eski-qusqy jıhazy men lapyldaǵan bólme ishinen kónetoz jıhaz kórinip qalady.

Ot fermaǵa irgeles kashtan toǵaıǵa shapshyp, taıaý mańdaǵy in ashtar da janyp jatyr.

Telmarsh adam únin, qandaı da bolsyn bir dybys, shaqyrǵan daýys estımin be degendeı qulaq tikti. Biraq shytyrlaǵan ottan basqa dáneńe estiler emes. Aınala jym-jyrt.

Shynymen-aq bar jan bosyp ketken be?

Árdaıym qandaı da bir ispen aınalysyp júretin, osynaý oshaqqa jan bitirip júretin jurt qaıda ǵana ketti eken? Olarǵa ne bopty munshama?

Telmarsh yldıǵa tústi. Aldynda áldebir sumdyq jumbaq jatty. Ol tiri arýaqtaı-aq aıaǵyn aqyryn basyp, kórgen nársesinen kóz jazbaı, fermanyń oıran bolǵan jurtyna jaqyndaı tústi. Ol ózin molaǵa kómýli múrdedeı sezindi.

Ol bir kezde ferma qaqpasy bolǵan nársege kelip, aýla ishine kóz jiberdi. Buǵan deıin kórgeniniń bári myna kórgenimen salystyrǵanda túk emes eken: aýla ortasynda úıme-júıme birdeńe qaraıady. Oǵan bir jaǵynan órt sáýlesi, ekinshi jaǵynan aı jaryǵy túsip túr. Búl úıindi jerde jatqan adamdar eken, bári jansyz ólik.

Aınalasy býy burqyraǵan úlken shalshyq. Oǵan órt jalyny túsip túr. Biraq ol sáýle túspese de qyp-qyzyl: kól-kósir qan edi.

Telmarsh jaqyndaı tústi. Ol bylq-sylq etken adam denelerin birinen soń birin qaraı bastady: bári ólgen. Aı men órt jalyny olarǵa jaryǵyn aıamaı tógip tur.

Óliktiń bári soldat mýndırin kıgen, biraq aıaqtary jalańash. Sirá, etikterin sheship alyp, qarý-jaraǵyn tonap áketse kerek. Mýndırdiń bári kók: ybyrsyǵan jansyz qoldyń, aıaq pen bastyń arasynan úsh tústi kokardasy bar oq tesken úsh buryshty bas kıimder de kezdesedi. Búl ólikter respýblıkashylar, osynyń qarsańynda ǵana Erb-an-Paıl fermasynda garnızon bolyp turǵan Parıj batalónynyń saý-sálemet, jaıdary-jarqyn soldattary bolatyn.

Denelerdiń qaz-qatar jatýy búl adamdardyń atyp óltirilgenin aıqyn ańǵartyp túr: olardy turǵan oryndarynda bir dúrkin oq atyp, múlt jibermesten baýdaı qyryp salypty. Biri tiri qalmapty: eshbir qyryl-syryl, yńyrsyǵan ún joq.

Telmarsh óliktiń eshqaısysyn nazardan tasa etpeı, muqıat qarap shyqty: oq bárin shurq tesken.

Qyrǵyn salýshylar asyqsa kerek, ólikterdi kómip , úlgermepti.

Ol ketýge yńǵaılanǵanda, órtten aman qalǵan alasa qabyrǵaǵa ańdaýsyzda kózi túsip ketti de, onyń ar jaǵynan erbıgen tórt aıaqty baıqap qaldy. Aıaqkıimderi ornynda ári basqalardikinen góri kishirek kórindi. Ol qabyrǵaǵa jaqyndap edi, álgi áıeldiń aıaǵy bolyp shyqty.

Qabyrǵanyń arǵy jaǵynda atylǵan eki áıel qatar jatyr. Telmarsh olarǵa eńkeıe qarady. Bireýiniń ústinde soldat mýndıri sıaqty birdeńe bar. Qasynda byt-shyt bolǵan bos quty jatyr. Bul — markıtant áıel bolatyn. Basyn tórt jerden oq tesip ótken. Jansyz.

Ol ekinshi áıeldi qaraı bastady. Bul sharýa áıel eken. Beti qup-qý, aýzy ashylyp ketken, kózi jumýly. Basynda jara kórinbeıdi. Kıimi, sirá, uzaq jol júrgendikten be, jalba-julba. Kóılegi qulaǵan kezde túrilip ketse kerek, tósi jalańashtanyp qalǵan. Telmarsh bir ıyǵyn oq tesken dóp-dóńgelek jarany kórdi. Buǵanasyn úzip ketipti.

— Bala emizip júrgen áıel eken... — dep kúbirledi ol áıeldiń bozaryp ketken jansyz keýdesine qarap.

Ol denege qolyn tıgizip edi, júreginiń aqyryn soǵyp jatqanyn sezdi. Áıel áli tiri eken... Sonda ol boıyn jazyp:

— Bul jerde bireý-mireý bar ma, eı? — dep aıǵaılap jiberdi.

—Bul senbisiń, qart? — dep til qatty oǵan bireý. Daýystyń aqyryn shyqqany sonsha, qulaqqa talyp estildi. Oırany shyqqan jerde áldenendeı bireý basyn kóterdi. İzinshe basqa tasadan taǵy bireýdiń basy qyltıdy. Bular ýaqtyly jasyrynyp úlgergen, fermada adam ataýlydan tiri qalǵan eki sharýa bolatyn. Olar qaıyrshynyń tanys daýsyn estip, táýekeldep, ózderi tyǵylyp qalǵan úńgirden eńbektep shyǵyp keledi eken. Kórgen sumdyqtan áli esin jıyp úlgermeı, dir-dir etken qalpy Telmarshqa jaqyndady.

Telmarsh tek aıǵaılaı alatyn, sóıleýge shamasy joq-ty. Bul úreı ushqanda árkimniń ádeti ǵoı. Ol shalqasynan jatqan áıeldi saýsaǵymen nusqady.

— Oıpyrym-aı, tiri me eken? — dep surady sharýalardyń biri.

Telmarsh basyn ızedi.

— Ekinshi áıel de tiri me? — dep surady ekinshi sharýa. Telmarsh basyn shaıqady.

Oǵan birinshi bolyp ún qatqan sharýa daýsy qaltyrap, sóıleı bastady:

— Qalǵandaryn túgeldeı óltirip ketken shyǵar. Men bárin kórip jattym. Astyńǵy úıde tyǵylyp jatqanmyn. Otbasynyń joqtyǵy úshin sol kezde qudaı-taǵalaǵa myń da bir shúkirshilik ettim emes pe? Úıimdi órtep jiberdi... O, jabbar ıem! Bárin qyryp ketti! Mynaý áıeldiń balalary, úsh birdeı balasy bolatyn. Kileń úıelmeli-súıelmeli. Sol balalar "Mama, mama!" dep qulyn daýsy shyqpasyn ba? Baıǵus sheshe "shybyndarym-aı..." dep bebeý qaqty. Sheshesin óltirdi de, balalaryn alyp ketti. Óz kózimmen kórdim. O, jasaǵan, jasaǵan! Bárin qyryp-joıyp, bir nárseni tyndyrǵandaı, máz-meıram bolysty. Balalaryn aıdap, sheshesin óltirip qaıqaıdy... Álde, ol áli tiri me eken? Tiri ǵoı, á? Qart qalaı oılaısyń, ony qutqaryp qalýǵa bolmas pa? Qalasań, jerkepeńe aparysar edik.

Telmarsh basyn ızedi.

Orman fermanyń irgesine deıin ósken. Olar jýan butaqtar men paporotnıkten áp-sátte zembil jasady da, oǵan áli es-tússiz jatqan áıeldi kóterip salyp, júrip ketti.

Eki sharýa zembildi biri aıaq jaǵynan, ekinshisi bas jaǵynan kóterip, Telmarsh áıeldiń qolyn ustaı, tamyryn baıqap, janynda keledi. Áıeldiń qan-sólsiz qýqyl betine aı sáýlesi quıylyp tur.

Sharýalar jol boıy ah uryp, qapalanýmen boldy:

— Tigerge tuıaq qaldyrmaı, qyryp ketti-aý!

— Dymyn qaldyrmaı órtep jiberdi!

— Oı, toba-aı, endi ne bolar eken deseıshi?

— Osynyń bárin istetken anaý uzyntura qart.

— Iá, sol ǵoı ámir etken.

— Jurtty atyp jatqanda men ony kórgen joqpyn. Ol da basy-qasynda boldy ma?

— Joq, ol erterek ketip qalǵan. Biraq báribir osynyń bári sonyń buıryǵymen isteldi.

— Demek, bárine kináli sol deseıshi.

— Iá. "Óltirińder! Órteńder! Raqymshylyq jasamańdar!" degen sol

— Ózin qaıdaǵy bir markız deıdi ǵoı.

— Álbette, bizdiń markız tap sonyń ózi.

— Aty-jóni kim sonda?

— De-Lantenak myrza.

Telmarsh kókke telmire qarap:

— Bilsemshi muny! — dep tistene kúbir etti.

EKİNSHİ BÓLİM
PARIJDE
Birinshi kitap
SIMÝRDEN
I. Parıj kóshelerinde

Ómir barshanyń kóz aldynda ótip jatty. Jurt úı-úıdiń esigi aldyna ústel qoıyp, týra kóshe boıynda tamaq ishýde; áıelder shirkeý papertine jaıǵasyp, "Marselezany" ándete, jara tańatyn jún-jurqany tútip otyr. Barlyq kóshe toraptarynda qarý-jaraq sheberhanalary jeń sybana jumysqa kirisken: qol shapalaqtaǵan top aldynda myltyq birinen soń biri daıyn bolyp jatyr. Barshanyń aýzynan: "Shydaý kerek, bizde revolúsıa bolyp jatyr" degen sóz ǵana estiledi. Jurt qaımyqpastan, jymıa kúledi.

Nemister Parıj qaqpasynyń aldynda tur. Prýss koroli ózine Opera teatrynda birneshe loja qaldyrýǵa buıryq beripti degen qaýeset tarap ketti.

Kokardasyz bir qalpaq kórinbeıdi. "Bizge Qyzyl Bórik jarasady" desti áıelder.

Eski-qusqy satýshylardyń dúkenderi tájderge, mıtralarǵa*, altyn jalatqan aǵash skıpetrlerge* jáne gerbili lılıalarǵa, koról saraılarynan shyqqan neshe túrli qoqysqa toldy: bul qoqystan monarhıanyń kóbesi sógilip jatqany kórinip-aq tur. Shúberekshilerden jurt stıhar* men rásany qoldan-qolǵa tıgizbeı, satyp alýda. Ústine stıhar kıgen, jabýdyń ornyna arqasyna zerli kezdeme salynǵan esek mingen adamdar kabaktarǵa kelip, qojaıyndardan ózderine sobordyń syrly tostaǵanyna sharap quıýǵa ámir etip jatqany.

Sen-Jak kóshesinde jol tóseýshi jalańaıaq sheberler aıaqkıim satýshylardyń arbasyn toqtatyp qoıyp, bári qosyla on bes pardan bashmak satyp alyp, "bizdiń soldattar úshin" dep Konventke jóneltip jatyr.

Úlken dúkenderdiń kóbi jabyq, biraq onyń esesine qolarba súıregen áıelder kóshe-kósheni aralap, oıynshyqtar men maıda-shúıde taýarlar satyp júr: keshkilik arba ústine jaryq túsirý úshin maısham jaǵylyp, onyń taýarǵa maıy tamshylyp turǵany. Ashyq aspan astynan qatarlasa tizilgen dúkenderde aqsary parık kıgen burynǵy monah áıelder saýda isteýde. Jamap-jasqaýǵa shulyq qabyldap jatqan áıel aıaq astynan grafınıa bolyp, qaıdaǵy bir tiginshi — markıza bolyp shyǵa keledi; de-Býffle hanym shardaqta turady, bul jerden oǵan jýyrda ǵana ózine tıisti bolyp kelgen saraı anyq kórinedi.

"Sońǵy habarlardy" jurtqa áıgileı jar salyp, kóshe boıynda gazetshiler shaýyp júr.

Aıaq basqan saıyn kezbe ánshiler ushyrasady. Jınalǵan top roıalıs ánshi Pıtýdi ysqyryq astyna alyp jatsa da, onyń azamattyq erligin moıyndamasqa bolmaıtyn: ol jıyrma eki ret túrmede otyryp shyqqan, al birde tipti "azamattyq erlik" degen sózdi aıtyp, jumsaq jerin qaǵyp qaldy dep aıyp taǵylyp, revolúsıashyl trıbýnal aldyna barýǵa tıis bolady. Búl úshin bas ketýi múmkin ekenin túsingen ol: "Apyrym-aı, buǵan kináli basym emes, denemniń basqa bir múshesi edi ǵoı" dep ile sóz tastaıdy. Munyń ózi tóreshilerdi qyran-topan kúldirip, ony ajaldan aman saqtap qalypty.

Jurt kóshe boıynda aıaǵy talǵansha "Karmanolany" bılep, sonyń ózinde bir-birine: "jigit" jáne "bıkesh" demeı, "azamat" jáne "azamatsha" desti. Jurt áltar ústindegi shamnyń álsiz jaryǵynda qıraǵan monastyr ishinde bılep jatty.

"Tıran" degen qamzol kıý sánge aınaldy. Er kóılekteri aq, kók jáne qyzyl taspen áshekeılengen "Bostandyq" túıreýishimen túımelenetin.

Rıshele kóshesi Zań kóshesi dep, Sent-Antýan óńiri Dańq óńiri dep ataldy. Bastılıa alańynda Jaratylys statýıasy turdy.

Jurt Áskerı mektep túlekteriniń marshyna qyzyqtaı qaraıdy.

Syrbazdar azamattyq nekeni kúlkige aınaldyrmaq bolady. Olar merıa esigine kımelep, onan shyǵyp kele jatqan jas jubaılardy:

— Mýnısıpalıtetke nekesin qıdyrǵandar! — dep kelemejdeı aıǵaılaıdy.

Qoǵamdyq baýlarda jer jyrtylyp jatyr: Túılrıde túren iske kirisken.

Jer-jerdiń bári — gazet. Shashtaraz kómekshileri jurt kózinshe áıel parıkterin buıralap jatsa, qojaıyn olarǵa "Monıterdi" daýystaı oqyp turǵany; ózgeleri top-top bolyp jınalyp, gazet maqalalaryn talqylaı, qoldaryn ońdy-soldy sermeleıdi. Sharap satýshylar kóshe boıynda "emıgrant" sharaptaryn sapyrta satyp jatyr.

Astyq ta, kómir de, sabyn da — bár-bári jetispedi. Provınsıalardan kelgen úıir-úıir saýyn sıyrlardy kóshe boılaı aıdap barady. On kúnde ár adamǵa bir fýnttan sıyr eti beriledi. Dúkenderdiń aldynda kezek kútken halyq. Ony jurt, basqasha aıtqanda, "jip ustaý" deıtin, óıtkeni yǵy-jyǵy kezekte turǵandardyń bári uzyn jipten ustap turýǵa tıis-tuǵyn. Áıelder osynaý qıyn-qystaý kezeńde shydamdylyq kórsetip, kezegin tosyp, nan dúkeniniń aldynda tún boıy tyrp etpesten turatyn.

Revolúsıa qoldanǵan shekten shyqqan sharalar kádege asty: ol qaıyrshylyqtyń sumdyq kesapatyna qarsy qaýipti eki quralmen — asıgnasıamen jáne meılinshe qymbat baǵa qoıý arqyly kúresti. Búl Fransıany qutqaryp qaldy. Vıven kóshesinen shyqqan bashmaǵy balshyq-balshyq, shashy maıdan jyltyraǵan, túlki quıryǵy bulǵańdaǵan mamyq bórik kıgen bırjashylar da, jyp-jyltyr etik, qyrmyzy qalpaq kıgen, tis tazalaǵyshy aýzynan túspeıtin Valýa kóshesinen shyqqan oljashylar da boldy. Halyq olardy ury-qarydaı kórip, qýdalaıtyn. Olardy roıalıser "belsendi azamattar" dep ataıtyn. Degenmen urlyq tym sırek boldy. Al adamdar ıývelır jaımalarynyń janynan syrt berip, baısaldy júzben ótip ketetin. Birde tintý kezinde jınalǵan toı baqtan gúl julyp ımany úshin bir áıeldi sabap tastady.

Bir sajyn otyn aǵash kúmisteı tórt júz frank turdy. Kóshe boılarynda kereýetterin otynǵa jaryp jatqan adamdar kórinedi.

Qysta burqaqtar qatyp qaldy da, jurttyń bári sý tasýshy bolyp aldy.

Halyq ishinde moıyǵandyqtyń nyshany da joq, tek taqtyń kúni ótkenine ǵana jabyrqaý qýanysh ústinde. Eriktiler otanyna ómirin pıda etpekke lek-legimen aǵylyp jatyr.

Ár kóshe bir batalónnan berýde. Jer-jerde okrýg týlary jelbireı kórinedi. Árqaısysynyń óz urany bar. Bir týda "Bizdi eshkim jeńe almaıdy" delinipti. Ekinshisine "Bizge izgi júrekten basqanyń keregi joq" dep jazylǵan.

Qabyrǵada ilingen jarnamalardan kóz súrinedi. Úlkendi-kishili, aǵy da, sarysy da, jasyly men qyzyly da, tasqa basylǵany da, qoldan jazylǵany da bar jáne bári biraýyzdan "Jasasyn respýblıka!" dep jar salyp tur.

Kishkentaı bóbekter "Karmanolanyń"* qaıyrmasyn byldyrlaı aıtady.

Bul balalar ulan-ǵaıyr bolashaqtyń beınesi edi.

Biz áńgimelep otyrǵan 93-jyly Parıj kóshelerine revolúsıanyń bastapqy kezeńiniń asqaq ta sýyq sıpaty tán bolatyn. Olardyń óz sheshenderi, óz qaharmandary, óz súıiktileri bar-dy. Áıgili jandardyń keıbiri báleket salsa, keıbiri asyl uryq sebetin. Olardyń arasynda ójet ári aq — adal bir adam kózge túsetin. Onyń aty Sımýrden edi.

II. Sımýrden

Sımýrden kópke ónegeli jan bolsa da, tuıyq minezdi edi. Minez-qulqynda birtúrli qaısarlyq bar. Buryn ol áýlıe ákeı boldy, al munyń ózi izin salmaı qoısyn ba?

Onyń ómirbaıany tipten qarapaıym. Ol aýyl kúresi ári bir aqsúıektiń úıinde muǵalim boldy. Sonan soń oǵan azyn-aýlaq mura tıdi de, ol óziniń dinı qaýymyn tastap, taıyp turdy.

()l eń aldymen tabandy edi. Kóńiline oralǵan oıǵa tas keneshe jabysyp aırylmaıtyn. Bir nárseni oılaı qalsa, baıybyna jetpeı tynbaıtyn. Ol órshelene oılaıtyn. Eýýropalyq tilderdiń bárin jáne basqa da birsypyra til biletin. Ol ómir boıy, jatpaı-turmaı oqýmen boldy.

Áýlıe ákeı kezinde ol paryz ataýlyny túgeldeı atqardy. Biraq dinin saqtap qala almady. Dininiń túbine ǵylym jetti. Sonda ol ishki dúnıesin barlaı kelip, ózin jany múgedek kisideı sezindi de, boıynda áýlıe ákeı kezinen saqtalyp qalǵan qasıetten aryla almaı, endi ózin adamdyq qasıetke, biraq óziniń qatań túsinigine oraı baýlyp, tárbıeleı bastady.

Ony otbasynan aıyrǵan soń Otan onyń janashyryna aınaldy.

Sımýrdenniń áke-sheshesi qarapaıym sharýalar, ony jaı halyqtyń ishinen adam bolyp shyǵýy úshin dindar etip edi, qaıtadan halyq ishine oraldy, tal boıyndaǵy búkil yntyzarymen oraldy.

Ǵariptik ataýly ony áldenendeı ystyq meıirimge bóleıtin. Dindar fılosofqa, fılosof jaýyngerge aınaldy. Lúdovık XV-niń kózi tirisinde-aq Sımýrden, nege ekenin ózi de túsinbesten, ózin respýblıkashyl sezindi. Biraq ol qandaı respýblıkany armandaýshy edi?

Oǵan súıýge tyıym salynǵandyqtan, ol jek kórýdi úırendi. Ol jalǵandyqty, monarhıany, poptardyń ústemdigin, óziniń qara shapanyn jek kórdi. Ol óz zamanyn jek kórip, bolashaqqa qushtarlana talpyndy. Revolúsıanyń uly jyldaryn bastan keship, onyń barlyq dúrbeleńine ún qosty: 89-jyly — Bastılıa* qulady, halyqtyń qaıǵy-qasireti tyıyldy; 90- jyly — feodaldyq qurylys qurydy; 91-jyly — monarhıalyq ókimet qulady; 92-jyly — respýblıka quryldy. Ol revolúsıanyń qalaı órlegenin kerdi. Aınaladaǵy nárseniń túgeldeı ósip-órbýi ony jigerlendirip, jandandyra tústi. Sol kezde elý birge aıaq basqanyna qaramastan, ol da óse bastady. Jyldan-jylǵa óristep kele jatqan oqıǵalarǵa qaraı otyryp, solarmen birge ózi de ósti. Áýeli revolúsıa taǵdyry úshin qoryqty. Oǵan jiti kóz saldy. Parasat pen quqyqtyń revolúsıa jaǵynda ekenine kózi jetip, oǵan jan-tánimen tilektes boldy. Revolúsıa úreı týdyrǵan saıyn onyń jany jaı taba bastady. Osylaısha 93-jylǵa da jetti.

93-jyl — Eýropanyń Fransıamen jáne Fransıanyń Parıjben soǵysy. Al revolúsıa degenimiz ne? Bul — Fransıanyń Eýropany jáne Parıjdiń Fransıany jeńýi. XVIII ǵasyrdyń ózge jyldarynyń bárinen kop nárse bergen bul sumdyq jyldyń ulan-asyr mańyzy da osynda.

Munan beter qasiretti jáıtti kózge elestetý múmkin emes: Eýropa Fransıaǵa, al Fransıa Parıjge shabýyl jasap jatty.

93-jyl kúsh-jiger ábden sharyqtaǵan jyl boldy. Ol jyly kók úıirgen naızaǵaı óziniń jaınaǵan kekti yzasyn, óziniń alapat ulylyǵyn pash etti. Sımýrden kóksegenine jetkendeı sezindi. Mynaý alaı-túleı zaman onyń qulash sermeýine dop kelgendeı edi. Teńizdiń aqıyǵy sekildi oǵan da ishteı baısaldylyqqa qosa syrttaı qaýip-qaterge degen qushtarlyq tán-tuǵyn. Jan dúnıesinde daýyl uıtqyp jatatyn adamdar da bolady.

Ol japa shekkenderge ǵana jany ashıtyn. Tipti úreı ushyrar azap ta betin qaıtara almaıtyn. Meıirbandyǵynyń ereksheligi de osy. Birde tamaǵyna qaterli jara shyqqan bireý aýrýhanada býyna jazdap, jan alqymda jatqan. Jara jıirkenishti, sasyq ári juqpaly bolýy da múmkin eken; ajal aýzyndaǵy adamdy aman alyp qalý úshin dereý jaranyń irińin aǵyzý kerek bolady. Sonda Sımýrdenniń kezdeısoqta sol naýqastyń qasynda bola qalýyn qarańyzshy. Ol ernimen jaraǵa jabysady da, irińin sorǵylap, aýzy tolǵan saıyn túkirip tastap otyrady, sóıtip, álgi adamdy ajal tyrnaǵynan qutqaryp qalady. Sol kezde ol dindar shapanymen júrgendikten, qasynda turǵandardyń biri:

— Siz muny korólge isteseńiz, kúni erteń-aq epıskop bolar edińiz, — depti oǵan.

— Men muny korólge istemes edim, — dep jaýap qatypty Sımýrden.

Osy áreketi men osy jaýaby Parıjdiń kedeı mahaıalalaryna onyń atyn jaıyp jibergen-di.

Aty áıgili bolǵany sonsha, qaıǵy-qasiret shekkenderdiń bóri, jábir-japa kórip, zyǵyrdany qaınaǵandardyń bári onyń aldyna kelgende aıtqanyn eki etkizbeı, balaýyzdaı balqyp júre beretin. Alypsatarlarǵa qarsy halyqtyń ashý-yzasy burq etken kezderi -ókinishti qatelikterge osynshama jıi uryndyryp kelgen ashý-yza ústinde - Sımýrden áýlıe Nıkolaı aılaǵynda bir-aq aýyz sózimen sabyn tıelgen jelkendi kemeni talqandalýdan saqtap qalypty, ekinshi bir rette Sen-Lazar zastavasynyń qasynda júk tıelgen kólikterdi toqtatpaq bolyp, elirgen topty taratyp jibergen.

Jáne tap sol Sımýrden onynshy tamyzdan keıin on kúnnen soń korólderdiń músinderin qulatýǵa sońyna bir top adamdy ertip barady. Músinder tuǵyrdan qulaǵanda jurtty da qaǵyp ketip jatty. Vandom alańynda bir áıel Lúdovık XIV-niń qola músininiń moınyna jip baılap, tuǵyrdan súırep túsirgende astynda janshylyp qaldy. Búl músin osy ornynda dál júz jyl turyp kelgen edi: ol 1692-jyly 12 tamyzda turǵyzylyp, 1793 jyly 12 tamyzda qulatyldy.

Kelisim alańynda Gengerlo degen bireýdiń músindi qıratýshylardy "sumyraılar óńsheń" deýi muń eken, jınalǵan jurt ony taban aýzynda Lúdovık XV-niń músini janynda taptap ketedi. Músin byt-shyt bolyp qıratylady. Keıinnen odan mys aqsha soǵylady. Onyń bir qoly — Lúdovık XV-niń Rım ımperatorynsha alǵa sozyp turǵan oń qoly áldeqalaı saý qalypty. Sımýrdenıiń ótinishi boıynsha halyq oǵan osy qoldy beredi de, saltanatty depýtasıa ony Bastılıada otyz jeti jyl otyrǵan Latúdke aparady. Músini Parıj ústinde soraıyp turǵan koróldiń buıryǵy boıynsha moınyna temir qarǵy taǵylyp, shynjyrmen qabyrǵaǵa tańyp tastalǵan Latúd osy túrmeniń zyndanynda tirileı shirip jatqanda osy túrmeniń qabyrǵasy kúıreıdi, koróldiń músini qulatylady dep, ózi, ıaǵnı Latúd, molasynan shyǵady, al monarhıa qurıdy dep, nápsiqumar despottan qoladan quıylǵan osynaý qoldan basqa eshteńe qalmaıdy dep, sirá, onyń úsh uıyqtasa, túsine endi me eken?

Sımýrden óziniń ar-ujdanyna qulaq asyp otyratyn adamdardyń sanatynan bolatyn. Mundaı adamdar syrt qaraǵanda ańǵal kórinedi, al shynynda óte ańǵarympaz keledi.

Sımýrden jaıly ol bárin biletin ári túk bilmeıtin adam deýge bolar edi. Ol ǵylym úıretetin nárseni túgel biletin de, turmys, kúnkóris jaǵynan múldem beıhabar bolatyn. Birbetkeı týrashyldyǵynyń syry da osynda jatyr. Sımýrden alǵan betinen qaıtpaı, qaısarly tabandylyǵymen tup-týra ilgeri tarta beretin.

Ol áleýmettik tóńkeristerde ásire sharalar ǵana bolashaqtyń baıandy negizi bolyp tabylady dep kámil sendi. Sımýrden Konventten de, Komýnadan da ári ketti: ol Epıskopatqa múshe boldy.

Burynǵy epıskop saraıynyń bir zalynda májilis qurǵandyqtan Epıskopat dep atalyp ketken revolúsıalyq, qoǵamdyq saıası partıadan góri ala-qula tobyrǵa kóbirek uqsaıtyn. Komýna sıaqty onyń májilisterine de kóp úndeı qoımaıtyn, biraq "qalta saıyn bir pıstoleti" bar sesti kórermender qatysyp otyratyn. Epıskopat neshe túrli kıim-keshek pen keskin-kelbettiń ersileý jıyntyǵy — taza parıjshil ári halyqaralyq jıyntyq ispettes edi. Munyń ózi birin-biri teristemeıtin, óıtkeni Parıj — barlyq halyqtardyń júregi soǵyp turǵan meken ǵoı. Epıskopatta plebeılik sezim kemerleı tasqyndap jatatyn.

Epıskopatpen salystyrǵanda Konvent salqyn, al Komýna sál jyly sıaqty kórinetin. Epıskopat janartaýly formasıalarǵa uqsas revolúsıashyl uıymdardyń qataryna qosylatyn. Onda az-azdan bári de — aqymaqtyq ta, nadandyq ta, qaharmandyq ta, ádil ashýshańdyq ta, tipti tyńshylyq ta boldy. Biraq kópshiligi aq peıil, kózsiz erler bolatyn. Parıjdiń kóptegen turǵyndary Parıj tóńiregine toptasýdyń qajettigin kámil sezindi. Sımýrden, mine, osy topqa qosyldy.

Búl top reaksıonerlermen belsene kúresti. Epıskopat barlyq revolúsıalarǵa tán qasıet bolyp tabylatyn qoǵamnyń zorlyq-zombylyqqa degen qajetin týdyrdy. Osy kúshten ál jıǵan ol qurmetti oryndy ile jeńip aldy. Sol kezde Parıjdegi tolqýlardyń bárinde de Komýna zeńbirekten oq jaýdyryp jatsa, Epıskopat dabyl qaǵatyn.

Sımýrden aqıqatqa qyzmet etý bárin aqtaıdy dep sendi: bul ony ásire partıalardyń dáıim jetekshisi etti.

Epıskopat músheleriniń kópshiligi, eń aldymen kedeıler, ásire kózqarastaǵy jáne adal nıetti adamdar Sımýrdenge senip, sonyń sońyna jumyla erdi.

Komýna Konventti, Epıskopat Komýnany baqylap otyrdy. Aıla-sharǵyny jany jek kóretin týrashyl adam bolǵandyqtan, Sımýrden talaı-talaı qupıany áshkereledi. Ol neshe túrli elementter arasyndaǵy dáneker boldy. Bul onyń jaǵdaıyn tym shalqaqtatyp jibermegenmen, myqtaı tústi.

Búl kezde Sımýrden qaısarlyqpen ámir júrgizdi. Ol ózin jańylmas jan sanaǵan izgi adam bolatyn. Onyń jylaǵanyn eshkim kórgen emes. Munyń ózi aqylǵa syıymsyz muzdaı meıirbandyq edi; ol ádildik ústinde jan shoshyrlyq bolatyn.

Revolúsıaǵa qosylǵan áýlıe ákeı úshin eki orta degen joq. Mundaı ǵalamat, adýyndy oqıǵalarǵa áýlıe ákeı ne eń usqynsyz, ne eń sharapatty sezimmen ǵana belsene qatysa alatyn; búl úshin ne ońbaǵan, ne abzal adam bolý kerek. Sımýrdenniń jany abzal-tuǵyn, biraq onysy elsiz jartasqa uıalaǵandaı, óz-ózinen oqshaýlanyp, asqaqtyǵymen jurtty seskendirip, shyńyraý ústinde kezip júretin. Mundaı tánti qylar tazalyq asqar taýǵa ǵana tán.

Sımýrdenniń syrtqy pishini qarapaıym: ol olpy-solpy kıinetin, kedeı sıaqtanatyn. Jasynda tóbe shashyn ustaramen alǵyzatyn. Qartaıa kele naǵyz aı qasqa bolyp, ár jerde qyltıǵan seldir shashy aǵaryp ketti. Jazyq mańdaı, zer sala qaraǵan kisi búl mańdaıdan úlken zıaly aqyl-oıdyń tabyn ańdar edi. Ol saltanatty túrde, óktem daýyspen ári daqpa-daqtap sóıleıtin. Kezergen erninen áldenendeı ókinishti syzat ketpeıtin. Janary baısaldy da ótkir, búkil bet álpeti ustamdy yzbarlyqty tanytqandaı.

Sımýrden osyndaı adam edi.

Qazirgi kezde onyń esimi jurt esinen umyt bolǵan. Zamanynda aty jer jara dúrildegen mundaı beımálim jandar tarıhta az bolyp pa?

III. Tárbıeshi

Munda adamdy adam deýge bolatyn ba edi? Adamzatqa qyzmet ete júrip, ol jeke basyn kúıtteýge quqty ma? Sımýrden súıe alatyn ba edi?

Týrasyn aıtsaq: súıe alatyn.

Jas shaǵynda bir aqsúıektiń úıinde tárbıeshi ári muǵalim bolyp júrgende qamqorlyǵynda bir jas túlegi boldy. Ol osy otbasynyń balasy ári murageri edi jáne ony Sımýrden jaqsy kóretin. Bóbekke baýyr basý qıyn bolyp pa? Sábıge neni ǵana keshirmessiń? Onyń ataqty tekten shyqqandyǵynda, murager ekendiginde, koról ekendiginde ne tur. Onyń jas kúndegi páktigi áýletiniń qylmysyn umyttyrady; quıtymdaı sábıdiń dármensizdigi onyń shyqqan tegin kólegeılep, tasalaıdy. Onyń kishkentaılyǵy sonsha, joǵary mártebeliligine de keshirim jasalady. Qul oǵan qojaıyndyǵy úshin óshikpeıdi. Qart negr aq násildi túlegin pir tutady. Sımýrden shákirtine jan-tánimen úıir bolyp aldy. Balalyq shaqtyń til jetpes ǵajap syry sol, bóbekti eljireı súıe alasyń. Sımýrdenniń boıyndaǵy meıirbandyq ataýly osy balaǵa úıip-tógildi dese de bolady: jalǵyzdyqqa dýshar bolǵan júregin osy bir súıkimdi de beıkúná sábı baýrap áketti. Búl ony boıyna bitken barsha mahabbatpen ári ákesinshe, ári baýyrynsha, ári dosynsha súıdi. Sımýrden bul balanyń ákesi emes-ti, onyń esesine ustazy, bapkeri, zergeri edi. Osynaý quıtaqandaı myrzany ol adam etip shyǵardy, bálkim, kim bilgen, uly adam etip tárbıelegen shyǵar! Qalaı bolǵanda da, ol osyny armandady. Otbasynyń qaperinen tys óz túlegi — jas vıkontka óz boıyndaǵy ósip-órbip jatqan nárseniń bárin darytty. Aıtpaqshy, aqyl-oıdy, yqtıardy jáne týrashyl minez-qulyqty saralap, shyńdaýǵa ruqsat alyp jatýdyń keregi bar ma? Ol óziniń berik senimin, ar-namysy men asyl muratyn onyń qan tamyryna quıyp, sińire berdi, sińire berdi. Aqsúıektiń mıyna ol halyqtyń jan dúnıesin telidi.

Keıde baýyr basqan áıeldiń týǵan shesheden beter ana ataǵyna laıyq keletini sıaqty, keıde tárbıeshi de áke atanýǵa týǵan ákeden beter quqyly keledi.

Sımýrdendi túlegimen naq osyndaı tereń rýhanı ákelik sezim toǵystyratyn. Osy balany kórgen boıda jany jadyrap sala beretin.

Bul rette ákeniń ornyn basý onshama qıyn bolmaǵanyn aıta ketken jón. Bala jetim bolatyn, áke-sheshesi ólip, soqyr qart ájesi men óne boıy úıinde bolmaıtyn nemere atasynyń qolynda qalǵan-dy. Kóp uzamaı ájesi de dúnıe saldy. Otbasy basy — qart atasy saraı janynda kórnekti qyzmet atqarǵan áskerı adam ári aqsúıek bolatyn. Ol óziniń násiletti qamalyna sırek keletin jáne jetim balany ońasha qamalda jalǵyz tastap, birese Versalda, birese armıa janynda júretin. Sóıtip, tárbıeshi balanyń shyn mánisindegi ámirshisi boldy.

Bala qarshadaıynda-aq qaýipti naýqaspen aýyrdy. Ol birneshe kún ajal aýzynda jatty da, Sımýrden qasynan kúni-túni eki eli ketpedi. Dáriger emdeıdi, kútýshi áıel baǵyp-qaǵady. Al Sımýrden bolsa, balany qulan-taza jazyp shyǵardy. Túgeli oǵan tárbıesi, alǵan tálimi men bilimi úshin ǵana emes, aýyr naýqastan saýyqqany úshin de, densaýlyǵy úshin de boryshtar bolatyn. Ol tárbıeshisine oı tolǵaýǵa úıretkeni úshin ǵana emes, ajaldan aman alyp qalǵany úshin de paryzdar bolatyn.

Ádette ne bolmaıdy: ómir ekeýin eki ajyratty. Tárbıe támamdalyp, bala erjetti de, Sımýrdenge onymen qosh aıtysýǵa týra keldi. Mundaı qoshtasý qanshalyqty jón-josyqsyz, qatygez de qaıyrymsyz nárse deseńizshi! Balanyń sanasyna óz oı-parasatyn quıǵan ustazdy, oǵan óz boıyndaǵy búkil nár-shyrynyn sarp etken qamqor áıeldi áke-sheshesiniń miz baqpas baısaldylyqpen qalaı attandyryp salatynyn aıtsańshy? Sımýrdenmen de esep aıyrysyp, tabaldyryqtan shyǵaryp saldy; ol qoǵamnyń oıyna qaıta túsý úshin, qyrynan taıyp turdy. Bul dúnıeni myqtylardan, álsizderden bólip turǵan dyraý esik artynan tars jabyldy. Týa sıla armıaǵa ofıser bolyp jazylyp, endi birde kapıtan shenine joǵarylatylǵan jas aqsúıek garnızonyna ketti de, bar yqylasymen qaısar jandardyń lagerine oısha áldeqashan qosylǵan qarapaıym áýlıe ákeı — muǵalim shirkeýdiń tómengi dinshilder dep atalatyn qarańǵy, qapas qabatyna asyǵa oralyp, shákirtinen kóz jazyp qaldy.

Revolúsıa da kelip jetti. Sımýrden ózi adam qataryna qosqan bozbalany eshqashan esinen shyǵarǵan emes. Bul sezim onyń júrek túkpirinde árdaıym ushqyndap jatatyn, sondyqtan qoǵamdyq oqıǵalar qanshama zor bolǵanmen bul ushqyndy óshire almady.

Tamasha músin soǵyp, oǵan jan bitirý — jaqsy-aq, biraq jap-jas aqyl-oıdy órbitip, jas jandy ózińshe somdaý jáne oǵan shynshyl sezim darytý — onan da artyq.

Aqyl-oıdyń óziniń rýhanı perzenti bolýy múmkin.

Osynaý jetimek shákirti Sımýrdenniń tirshilikte jaqsy kórgen jalǵyz pendesi edi.

Biraq osyndaı adamnyń yqylas-peıilinde olqylyq ta bar ma edi, qalaı? Biz muny keıin kóremiz.

Ekinshi kitap

TOTY QUS KÓSHESİNDEGİ SHAǴYN KABAK

I. Úsheý

Toty qus kóshesinde bir shaǵyn kabak nemese, jurttyń aıtýynsha, dámhana bolatyn. Osy dámhananyń janynda túkpir bólme bar-dy. Qazir ol tarıhı bólmege aınalǵan. Mine, osynda qudiretti kúsh ıesi bolǵan ári únemi qatań baqylaýda júrgendikten, bir-birimen jurt kózinshe sóılesýden taısalatyn adamdar, múmkin, qaderinshe, jasyryn túrde aýyq-aýyq bas qosatyn.

1793 jylǵy 28 maýsymda osy bólmede ústel basynda úsh adam otyrdy. Olardyń árqaısysy ústeldiń bir-bir jaǵyp alypty da, tórtinshi jaǵy bos qalypty. Keshki saǵat segizder shamasy bolatyn. Kóshe áli jaryq, biraq dámhananyń túkpir bólmesi qarańǵy tartyp, ústel ústine aspaly sham jaryq túsirip túr.

Áńgimelesip otyrǵan úsheýdiń biri bop-boz, baısaldy, juqa erindi, janary sýyq jas jigit. Bir shyqshyty keıistikpep álsin-áli bult-bult etedi. Ony kúldirmeı turǵan da sol bolsa kerek. Basynda opalanǵan parık, qolynda bıalaı.

Qalǵan ekeýiniń biri — alyp ta, ekinshisi — ergejeıli derlik. Alyptyń betin sheshek aıǵyzdap tastaǵan. Kóntek erin, balǵa tis, abajadaı judyryq, jaınaq kóz; eki qasynyń ortasynda sestıgen qyrtys, biraq ezýi meıirimdilik tanytqandaı. Úshinshisi — sarǵysh bet tapal Otyrǵanda búkir sıaqty; aýzy dorbadaı ári adýyn tárizdi.

Birinshisiniń aty — Robesper, ekinshisi — Danton, úshinshisi Marat bolatyn.

Olar bólme ishinde ózdi-ózi ońasha otyr. Dantonnyń aldynda tostaǵan men sharap quıýly shań-shań bótelke; Marattyń aldynda — bir kese kofe, Robesperdiń aldynda — jaıýly qaǵaz.

Qaǵaz janynda sıa saýyt, ǵasyrdyń sonaý bas sheninde mektepterde qoldanylyp kelgen kedir órnekti dóńgelek qorǵasyn sıa saýyttardyń biri. Tap osy jerde qaýyrsyn qalam jatyr. Qaǵaz ústinde mystan jasalǵan úlken mór. Ústel ortasynda Fransıanyń jaıýly qartasy.

Keńeste talqylanyp jatqan másele ústel ústinde jaıýly jatqan jáne Robesper daýystaı oqyp shyqqan qaǵazdar. Áńgime qyza-qyza aıtysqa ulasyp barady. Daýystar barǵan saıyn zoraıyp, qatqyl saryn estile bastady.

II. Respýblıka qaýip ústinde!

Danton túregelip, oryndyǵyn áregirek ıterip tastady.

— Estımisińder! — dep daýystap jiberdi ol. — Aldymyzda turǵan mindet bireý-aq — ol respýblıkany qutqarý. Respýblıka qaýip ústinde! Qazir men úshin eń bastysy — Fransıany jaýdan azat etý. Bul úshin qural ataýlynyń bári jaqsy. Aınala ajal tónip turǵanda men quraldyń bárin paıdalanamyn. Bárinen qoryqsam, bárin isteýge daıynmyn. Revolúsıada shalaǵaı sharanyń, kinámshildiktiń bolýy múmkin emes. Ózgeniń záresin alsaq qana paıdamyz bolmaq. Pil tabanyn qaıda qoıaryn oılap, bas qatyryp jata ma? Jaýdy taptap ótý kerek!

Robesper aqyryn jaýap qatty:

— Meniń de tilegim osy. — Sóıtti de ol: — Áńgime tek jaýdyń qaıda ekendiginde, — dep qosa aıtty.

— Ol Fransıadan tys jerde, ári ony men qýyp tastaǵanmyn! — dep dúńk etti Danton.

— Ol bizdiń shepte, ári men ony baqylap júrmin, — dedi Robesper.

— Men ony qaıta qýyp tastaımyn, — dedi Danton.

— İshtegi jaýdy qýa almaısyń.

— Endeshe, ony qaıtý kerek?

— Qyrý kerek.

— Men muny qostaımyn, — dedi Danton óz tarapynan; sonan soń, qaıtalaımyn, Robesper, jaý elden tys jerde, — dedi.

— Qaıtalap aıtamyn, Danton, ol — ishimizde.

— Robesper, ol — bizdiń shekarada.

— Danton, ol Vandeıada.

— Sabyr etińizder, — dep ún tastady úshinshi daýys, — jaý jer-jerdiń bárin jaılap alǵan, sondyqtan sizder qurydyńyzdar.

Muny aıtqan Marat edi. Robesper onyń betine jalt qarady da, sabyrmen pikir talastyrdy:

— Jalpylama sóz jeter endi. Men sizderge faktini mysalǵa keltirdim. — Robesper qolyn aldynda jatqan qaǵaz ústine qoıyp, sózin sabaqtaı tústi. — Men sizderge Jelambr jetkizgen málimetti habarladym. Danton, sizge aıtarym: syrtqy jaýmen soǵys — dáneńe emes; gáptiń bári azamat soǵysynda. Syrtqy soǵys — shyntaqqa túsken syzattaı: azamat soǵysy — ish-qazandy keýlep keter qaterli isik. Jańa ǵana men oqyp bergen málimetten bir nárse aıqyn ańǵarylady: kúni búginge deıin kúshi bytyrańqy bolyp, jekelegen basbuzarlar ǵana qımyl jasap kelgen Vandeıa endi toptasýǵa daıyn. Budan bylaı onyń bas komandashysy bolmaq.

Qaraqshy ataman! — dep dúńk etti Danton.

Ol bizdiń jaǵalaýǵa ekinshi maýsymda kelip tústi, —dedi onyń sózine qulaq aspastan Robesper. — Munyń qandaı ekenin bilesizder. Buta arasynan júrgizip kelgen soǵys etek jaıa bastady. Sonymen bir mezgilde aǵylshyn desanty ázirlenip jatyr. Vandeıalyqtar men aǵylshyndar — Bretan men Brıtanıa. Men sizderge qolǵa túsken hatty kórsettim, onda "kóterilisshiler arasyna jıyrma myń qyzyl mýndır* kele qalsa, júz myń adam kóterilmek" delingen. Sharýa búligi sharyqtaǵanda aǵylshyn desanty kelip túspekshi. Olardyń jospary mynaý. Kartaǵa qarańyzdar. Sonan soń kartany saýsaǵymen túrtkilep, áńgimesin jalǵastyra tústi. — Aǵylshyndardyń qalaýy mol: olar myna jaǵalaýdyń kez kelgen jerine túse alady. Eki aptadan keıin úsh júz myń adamdyq armıa jınalady da, búkil Bretan fransýz koroliniń qolyna kóshedi.

— Iaǵnı aǵylshyn koroliniń, — dep túzetti Danton.

— Joq, fransýz koroliniń. Sóıtti de, Robesper taǵy da bylaı dedi: — Fransýz koroli odan da jaman: shet jerlik jaýdy eki aptada qýyp jiberýge bolady, al monarhıadan qutylý úshin bizge on segiz ǵasyr qajet bolmady ma?

Danton ornyna otyryp, oılana, qolymen basyn súıedi.

— Endi qaýiptiń qaıdan tónip turǵanyn kórip otyrsyzdar ma, — dedi Robesper. — Bretan aǵylshyndarǵa Parıjge jol ashpaq.

Danton basyn kóterip, yzalana túıgen úlken judyryǵyn tóske qoıǵan balǵadaı ústelge túsirdi.

— Robesper, Verden prýssaktarǵa Parıjge jol ashpap pa edi?

— Sonda she?

— Sonda ma, biz prýssaktardy qýǵandaı aǵylshyndardy da qýyp shyǵamyz! — Osyny aıtty da, Danton ornynan taǵy ushyp turdy.

Robesper sap-salqyn qolymen onyń qyz-qyz qaınaǵan judyryǵyn ustady.

— Otyryńyz, Danton, kartany judyryqpen túıgishteýdiń ornyna kóz qıyǵyńyzdy salyńyzshy.

Biraq Dantondy pikirinen taıdyrý ońaı emes-ti.

— Joq, munyńyz tipti artyq! — dep sańq etti ol. — Shyǵystan tónip kele jatqan apatty batystan kútpekpiz be?.. Iá, Robesper, Anglıa bizge muhıt jaǵynan qaýip tóndirip otyr, qosh. Biraq Pıreneıde — Ispanıa, Alpide — Italıa, Reınde — Germanıa bizge qarsy kóterilip kele jatqan joq pa? Al kóz ushynda taǵy da orys aıýy jatyr... Robesper, qater jan-jaqtan tónip tur: ol bizdi tar qursaýmen qorshap aldy. Armıa myqtap sıredi. Tórt júzden astam soldaty bar birde-bir batalón joq. Jaýjúrek De-Pont polkinde nebary bes júz adam qaldy. Pamar lageri jaýǵa tapsyryldy. Jıvede qalǵan búkil ún qory bes júz qapqa jeter-jetpes. Biz sheginip kelemiz — Braýnshveıg* kúsheıip, bizge qarsy enteleı, ózderi basyp alǵan fransýz qalalarynyń bárine nemis týyn tigip jatyr. Prýss koroli Eýropanyń taǵdyryn bıleı bastady. Ol bizdiń provınsıalardy basyp alýda, ol, áli kórersiz, Belgıany da ýysyna almaq. Ol ras, biz shynynda da Berlın úshin qara ter bop júrgenge uqsaımyz. Búıte berse, eger aqyl-esimizdi jımasaq, fransýz revolúsıasy Potsdamǵa paıda keltirgen bolyp, Frıdrıh Ekinshiniń kishigirim ıelikteriniń ulǵaıýy sonyń birden-bir nátıjesi bolyp shyqpaq jáne biz Fransıanyń korolin Prýssıa koroliniń múddesi úshin jahannamǵa attandyrǵan bolyp shyqpaqpyz! Osy jerde Danton, úreıli Danton qarqyldaı kúlip jiberdi.

Onyń kúlkisin estip, Marat jymıa myrs etti.

— Árkimniń óz bilgeni bar, — dedi ol — Sizdiń oıyńyz, Danton — Prýssıa, al sizdiń oıyńyz, Robesper — Vandeıa. Endi men de óz oıymdy aıtaıyn. Ekeýińiz de shyn qaýipti kórmeı otyrsyzdar. Ekeýińiz de qatelesesizder. Qaýip, Robeserdiń oılaǵanyndaı, Londonda da jáne Dantonnyń oılaǵanyndaı, Berlınde de emes: qaýip — Parıjde. Búl qaýip birliktiń joqtyǵynda, sizderdiń ekeýińizden bastap árkimniń oz degeninen qaıtpaı, qasarysýǵa quqyqtymyn dep otyrǵanynda. Qaýip — ıdeıalyq bylyqta, erik-jiger anarhıasynda.

— Sonda siz de anarhıa týraly aıtpaqsyz ba? — dep úzip jiberdi ony Danton. — Ony týǵyzyp otyrǵan sizden basqa kim?

Biraq Marat kidirmeı sóıleı berdi:

— Robesper, Danton, qaýip-qater kabaktarda, qyzoınaqtarda, klýbtarda... Qaýip ashtyqta. Qaýip quny kún sanap quldyrap bara jatqan qaǵaz aqshada. Asıgnasıany alypsatarlar men saýdagerler — qaýiptiń naǵyz oshaǵy ... Á- á, sizder Parıjge mán bermeıdi ekensizder ǵoı! Sizder aıaq astyndaǵy qaýipti aıdaladan izdep otyrsyzdar. Endeshe, qoıyńyzdar: qaýip ústerińizde, tap irgelerińizde. Aınala goly astyrtyn áreket. Júrginshiler kóshe boıynda bir-birine gazet oqyǵan bolyp, kóz ala bas shulǵysady. Nıeti túzýligi týraly kýáligi joq alty myń adam — qaıtyp oralǵan emıgranttar, fánı syrbazdar men tyńshylar — astyńǵy úılerde, shatyrlar men Pale-Roıaldyń aǵash galereıalarynda jasyrynyp-pysyrynyp júr. Nan dúkenderi aldynda — uzyn-shubaq kezek. Ár bosaǵada súmireıip turǵan beıshara áıelder jáne bári de "Tynyshtyq endi qashan ornaıdy?" dep jalbaryna suraıdy. Iá, qaýip — jer-jerdiń bárinde, ásirese ortalyqta, Parıjde. Burynǵy dvorándar astyrtyn áreket ázirlep jatyr, patrıottar jalańaıaq júr. Toǵyzynshy naýryzda qamaýǵa alynǵan aqsúıekter endigi bosatyp jiberilgen. Shekarada zeńbirek súırep júrýge tıis myńdaǵan jelis attarynyń kóshede bizge balshyq shashyratyp bara jatqany. Tórt fýnt qatqan nan — úsh frank — on eki sý turady. Teatrlarda ádepsiz pesalar oınalyp jatyr, jáne kóp uzamaı Robesper Dantondy gılotınaǵa* attandyrmaq.

— Sóıtip kórsin! — dep dúńk etti Danton. Robesper kartany shuqshıa qarap túr.

— Al meniń usynysym mynaý, — dedi munan soń Marat. — Aqyrǵy ret kúsh jumsap kórelik. Kelisimge kelýge tyrysalyq. Mundaıda tyrysyp kórýdiń jóni bar sıaqty. Ekeýińiz diń de sózińizde shyndyqtyń ushyǵy jatyr, biraq túgel shyndyq — men aıtyp turǵan nársede. Bizge jetispeı turǵany ne? Birlik. Tiri qalmaǵymyz osy birlikte ǵana. Biraq asyǵýymyz kerek. Parıj revolúsıa tizginin qolyna alýǵa tıis. Tym bolmasa bir saǵattan aırylsaq, erteń, vandeıalyqtardyń Orleannan, al prýssaktardyń — Parıjden tabylýy yqtımal. Kórip otyrsyzdar ma, Danton men Robesper, men sizderge bir sát yryq bermekpin. Munan qandaı qorytyndy shyǵarýǵa bolady? Qorytyndy bireý ǵana, ol — dıktatýra. Biz úsheýmiz revolúsıany beıneleımiz. Biz — onyń úsh birdeı basymyz. Osy úsh bastyń bireýi sóıleıdi, ol siz — Robesper, ekinshisi yryldaıdy, ol siz — Danton...

— Al úshinshisi tisteıdi, ol siz — Marat, — dep qostap áketti Danton.

— Úsheýi de tisteýik, — dep túzetti Robesper.

Bir sát únsizdik basty. Sonan soń áńgime qaıta bastaldy. Marat ashýǵa mindi:

— Robesper! Danton! Demek, meni tyńdaǵylaryńyz kelmeıdi eken ǵoı! Endeshe, taǵy da aıtamyn: sizder qurydyńyzdar. Ózderińizdiń saıasatyńyz ózderińizdi tuıyqqa tiregeli otyr. Ári qaraı jol joq. Amaldaryń taýsyldy. İstep otyrǵandaryńyz molaǵa aparar esikten basqa esiktiń bárin aldaryńyzdan tars jabady.

Danton ıyǵyn qıqań etkizdi.

— Bizdiń ulylyǵymyzdyń ózi osynda, — dedi ol

— Siz ekeýińiz áli jassyzdar, — dedi odan ári Marat. — Sen neshedesiń, Danton? Otyz tórttemin deısiń be?

— Al sen she, Robesper? Otyz úshtesiń be?.. Al men dúnıe jaralǵannan beri jasap kelemin: men — adamzattyń máńgilik qaıǵy-qasiretimin, men alty myń jasaǵan adammyn.

III. Asyl sezim bulqynysy

Áńgime kilt tyndy. Úsheýi de óz oılaryna shomǵandaı. Robesper sazaryńqyrap ketti. Danton qyzaryńqyrap ketti. Ekeýi de qalsh-qalsh etedi. Marattyń kóz janaryndaǵy ýytty ushqyn óshti, júzi qaıtadan jadyrap, jaıdarylanyp sala berdi.

Sol mezet bólmeniń túkpir jaǵynan:

— Marat, seniki durys emes, — degen daýys estildi. Bári jalt qarady. Aıtys kezinde olar artqy esik arqyly bireýdiń ishke kirgenin baıqamaı qalǵan.

— Á, bul sen be ediń, azamat Sımýrden? — dedi Marat.

— Sálemetsiń be?

Kirgen shynynda da Sımýrden edi.

— Marat, seniki durys emes dep turmyn, —dep qaıtalady ol.

Marat kógerip ketti: bul onyń bozarǵany edi. Sımýrden sóıleı berdi:

— Sen paıdalysyń, al Robesper men Danton qajet. Olaı qorqytyp-úrkitýdiń keregi ne? Birlik, birlik qajet, azamattar! Halyq birlikti talap etedi.

Sımýrdenniń aralasýy, ishki aıtysqa oıda-joqta bógde adamnyń kımeleýi shashyp jibergen salqyn sýdaı eser etti; ol daýyldy basyp tastamaǵanmen, betin qaıtardy.

Sımýrden ústelge jaqyndady.

Danton men Robesper ony biletin. Konventtiń halyqqa arnaǵan trıbýnalarynda olar osynaý álýetti adamdy talaı ret baıqaǵan-dy. Halyq onyń aldynan bas kıimin alatyn. Áıtkenmen formalıst Robesper qaıtse de surap qaldy.

— Siz munda qalaı kirdińiz, azamat?

— Ol Epıskopattan, — dep jaýap berdi Marat.

—E, Sımýrden azamat búl jerde artyqshylyq etpeıdi, —dedi de, Danton Sımýrdenge qolyn usyndy, sonan soń: — Sımýrden azamatqa mán-jaıdy túsindirý kerek. Ol der kezinde keldi. Men búl jerde Goranyń ókilimin, Marat — Komýnanyń ókili, Robesper — Qoǵamdy qutqarý komıtetiniń ókili, Sımýrden — Epıskopattyń ókili. Ol bizdi tatýlastyrmaq, — dedi taǵy da.

— Maqul,— dedi Sımýrden sabyrmen ári jaı ǵana. — Qandaı másele?

— Biz Vandeıa týraly sóılesip otyr edik, — dedi Robesper.

— Vandeıa týraly ma? — dep qaıtalap surady da, Sımýrden sózin ári sozdy. — Iá, bul — úlken qater. Revolúsıa opat bolsa, bul Vandeıanyń ǵana kesirinen bolmaq: Vandeıa on Germanıadan da qaýipti. Fransıanyń ómir súre alýy úshin Vandeıany qurtý qajet.

Búl az sózdiń ózi Robesperge jaǵyp ketti. Sonda da ol:

— Siz, buryn áýlıe ákeı boldyńyz-aý, osy? — dep surady.

— Iá, azamat, — dep jaýap qatty Sımýrden.

— Munda turǵan ne bar? — dep ilip áketti Danton. — Áýlıe ákeı bizdi jaqtap otyrsa, jaı adamnan qundyraq bolǵany. Revolúsıa kezinde qońyraý mánet pen zeńbirekke qalaı aınalsa, dindar da jaı azamatqa solaı aınalmaq.

— Endi Vandeıaǵa oralaıyq, — dedi Robesper.

— Iá, sonda gáp nede bolyp tur? — dep surady Sımýrden.

— Onda álgi Vandeıada ne bop jatyr ózi?

— Vandeıa kósem taýypty. Endi ol qorqynyshty bola bastady, — dep jaýap berdi Robesper.

— Ol netken kósem, azamat Robesper?

— Lantenak degen bireý, ózin Bretan muragerimin dep murnyn shúıirip júrgen burynǵy markız.

Sımýrden eleń etti.

— Bilem, — dedi ol — Men onyń dinı qaýymynda áýlıe ákeı bolǵanmyn. Sodan soń sál oılanyp, sózin taǵy jalǵady. — Iá, ol qorqynyshty bolýǵa tıis.

— Shynynda da qorqynyshty, — dedi Robesper. — Ol derevnálardy órtep, jaralylardy birjola qurtyp, tutqyndardy óltirip, áıelderdi atyp júrgen kórinedi.

— Áıelderdi deısiz be?

— Iá. Onyń buıryǵy boıynsha ózgelermen birge úsh birdeı balanyń sheshesi atyp tastalǵan. Balalardyń ne kúıde ekeni belgisiz... Ári ol — naǵyz qolbasshy, áskerı ónerdi biletin kisi.

— Ol ras, — dedi Sımýrden. — Gannover soǵysy kezinde—aq soldattar ol jaıynda: "Joǵaryda Rıshele, tómende Lantenak" deıtin. Naǵyz bas komandashy Lantenak bolatyn.

Robesper aıta berdi:

— Mine, sóıtip, Sımýrden azamat, sol kisi qazir Vandeıada júr.

— Kópten beri me?

— Úsh aptadan beri.

— Ony zańnan tys dep jarıalaý kerek.

— İsteldi.

— Onyń basyna báıge tigý kerek.

— İsteldi.

— Ony ustaǵan adamǵa aqshalaı kóp syılyq beriledi dep ýáde etý kerek.

— İsteldi.

— Qaǵaz aqshamen emes, altynmen.

— İsteldi.

— Ony gılotınaǵa jóneltý kerek.

— İsteledi.

— Muny kim istemek?

— Siz.

— Men be?

— Iá, Qoǵamdy qutqarý komıteti sizdi barsha ýákildikpen Vandeıaǵa delegat etip jibermek.

— Maqul, — dedi Sımýrden.

Robesper adamdy tez tańdaıtyn — bul memleket qaıratkerine tán qasıet. Ol aldynda jatqan qalyń qaǵazdyń arasynan "Birtutas jáne ajyramas Fransýz respýblıkasy. Qoǵamdy qutqarý komıteti" dep tasqa basylǵan bas taqyryby bar blank aldy.

Sımýrden áńgimesin sabaqtaı tústi:

— Iá, bul uıǵarymdy men qabyl alamyn. Jaıǵa qarsy jaı atylmaq. Lantenak qatygez — men de qatygez bolamyn. Oǵan ólispeı-berispeske soǵys jarıalaımyn. Odan respýblıkany azat etemin... Men sonda kimniń janynda delegat bolamyn?

— Lantenakqa qarsy jiberilgen ekspedısıalyq otrád komandashysynyń janynda, — dep jaýap berdi Robesper. — Tek sizge onyń aqsúıek ekenin eskertýge tıispin.

Danton qostap áketti:

— Onda turǵan ne bar? Taǵy da sharttylyq. Ras-aý, kisi kúlerlik emes pe! Aqsúıek! Onyń kesiri qandaı? Áýlıe ájeıler týraly ne aıtsaq, aqsúıekter týraly da sony aıtýǵa bolady: bizdi jaqtaıdy eken, demek, jaqsy bolǵany. Dvorándyq — eskiniń sarqynshaǵy, sondyqtan onyń mańyzyn pe ári, ne beri ásirelemeý kerek.

— Azamat Danton, azamat Robesper, — Sımýrdenniń daýsy baısaldy estildi. — Sizder aqsúıekterge senip, bálkim, durys istep otyrǵan shyǵarsyzdar, biraq halyq olarǵa senbeıdi, ári onysy durys ta. Áýlıe ákeıge dvoránǵa bas-kóz bolý tapsyrylǵanda eki birdeı jaýapkerlik júkteledi, sondyqtan mundaıda áýlıe ákeı taıynbaýǵa tıis.

— Daý joq, — dedi Robesper.

— Ári aıtqanynan qaıtpaýǵa tıis, — dedi oǵan ilese Sımýrden.

—Durys-aq, azamat Sımýrden, — dedi Robesper. — Siz jas jigitpen istes bolasyz jáne jasyńyz eki esedeı úlken bolǵandyqtan, ony yqpalyńyzǵa op-ońaı alasyz. Onymen sanasa otyryp, baǵyt silteý kerek. Sirá, ózi daryndy ofıser bolsa kerek: aqpar bitken osyny qýattaıdy. Onyń otrády Vandeıaǵa joryq jasaý úshin Reın armıasynan bólingen korpýstyń quramyna kiredi. Ol jaqynda shekaradan keldi. Onda aqyly men erjúrektigi arqasynda erekshe kózge túsken. Óz kolonnasyn úzdik basqarady. Lantenak qartqa eki aptadan beri tynys alǵyzbaı, tyqsyryp, aldyna sap qýyp barady. Aqyr sońynda jaǵaǵa tyǵyp, teńizge toǵytpaq. Lantenaktyń boıynda daýsyz tájirıbe men jaýynger kári tarlannyń qýlyǵy bolsa, onyń boıynda jas komandırge tán adýyndy qaırat bar.

— Baıqaýymsha, ol jigittiń shynynda da daryn-qabileti mol kórinedi, — dep qaldy Sımýrden.

— Iá, átteń, bir kemshiligi bar.

Bul eskertpe Marattyń aýzynan shyqty.

— Qandaı? — dep surady Sımýrden.

— Meıirban júrek, — dep jaýap qatty da, Marat sózin ári jalǵastyrdy. — Ol urysta qatal da, urystan soń osal Tym qaıyrympaz. Keshirimshil ári tartynshaq. Ol monah áıelderge ara túsip, aqsúıekterdiń áıelderi men qyzdaryn qutqaryp jiberedi, tutqyndar men poptardy bosatyp qoıa beredi.

— Bul úlken qatelik eken, — dep kúbirledi Sımýrden.

— Bul — qylmys, — dep túzetti Marat.

— Keı kezde, — dep eskertti Danton.

— Kóbinese, — dedi Robesper.

— Árqashan derlik, — dep sóz qystyrdy taǵy da Marat.

— Otan jaýlarymen isiń túskende — árqashan da qylmys, — dedi Sımýrden.

Marat oǵan burylyp qarady:

— Azamat Sımýrden, roıalıserdiń kósemin erkine qoıa bergen respýblıkashyl kósemge ne ister ediń?

— Atyp tastaýǵa buıyrar edim.

— Nemese gılotınaǵa attandyrar edi, — dep qaldy Marat.

— Qalaǵanyn tańdap alsyn, — dedi Sımýrden. Danton myrs etti.

— Maǵan salsa, ekeýiniń jaqsylyǵy birdeı.

— Saspaǵyn, — dep kúńk etti Marat, — sen áli ekeýin de birdeı alarsyń. Sonan soń onyń kózi Dantonnan aýyp, Sımýrdenge qadala qaldy: — Já, sóıtip, azamat Sımýrden, respýblıkashyl kósem jaza bassa, basyn alýǵa buıyrar ma ediń?

— Jıyrma tórt saǵattyń ishinde.

— Endeshe, Robesperdiń pikirine qosylamyn, — dedi Marat. — Qoǵamdy qutqarý komıteti azamat Sımýrdendi jaǵalaý armıasynyń ekspedısıalyq kolonnasynyń komandırine bas—kóz bolý úshin tótenshe ýákildikpen komısar etip jiberýge tıis. Aıtpaqshy, komandırdiń aty—jóni kim?

— Ol — burynǵy dvoránın, aqsúıek, — dep jaýap berdi Robesper. Sóıtti de, qaǵazdaryn aqtara bastady.

Meıli, pop dvoránnyń izin baǵyp júrsin, — dedi Danton — Men oqshaý alǵanda dvoránǵa da, popqa da senbes edim, biraq ekeýiniń basy qosyla qalsa, olardan qoryqpaımyn: olar bir-biriniń basqan izin ańdyp júrmek. Sonda bári ońynan kelmek.

Sımýrdenniń mańdaıynda óne boıy jazylmaı, túnerip turatyn qyrtys tereńdeı tústi, biraq bul eskertpeni shyn máninde durys dep tapsa kerek, ol tipti Dantonǵa burylyp ta qaramady.

— Meniń baqylaýyma berilgen revolúsıashyl ásker basynyń eń alǵash jańsaq qadamy úshin ólim jazasy kesiledi, — dedi ol qatań únmen.

Robesper qaǵazdan kózin almaı jatyp:

— Á, mine, taptym atyn... Azamat Sımýrden, taǵdyry sizge tapsyrylǵaly otyrǵan jas komandır — burynǵy vıkont. Ata-tegi — Goven.

Sımýrden sup-sur bolyp ketti.

— Goven! — dedi ol qapelimde ne aıtarǵa bilmeı. Onyń lezde bozaryp ketkeni Marattyń nazarynan tys qalmady.

— Vıkont Goven! — dep sasqalaqtaı qaıtalady Sımýrden.

— Iá, — dedi Robesper.

— Al qalaı? — dep ún qatty Marat onan kózin aıyrmastan.

Bári bir sát tyna qaldy. Sodan soń Marat sózin jalǵastyrdy:

— Azamat Sımýrden, ózińiz aıtqan shart boıynsha komandashy Govenniń janyna komısar bolyp taǵaıyndalýǵa kelisesiz be? Toqtamǵa keldińiz be?

-— Keldim, — dep jaýap berdi qatty Sımýrden, burynǵydan beter óńi qashyp.

Robesper aldynda jatqan qalamdy alyp, "Qoǵamdy qutqarý komıteti" degen taqyryby bar blankige óziniń túp-túzý qoltańbasymen tort jol sóz jazyp, qol qoıdy da, qaǵaz ben qalamdy Dantonǵa syrǵytty. Ol da qolyn qoıdy, sonan soń ábden quty qashqan Sımýrdennen kóz jazbaı otyrǵan Marat qoltańbasyn saldy.

Robesper qaǵazdy qaıta qolyna alyp, ýaqytyn qoıdy da, Sımýrdenge berdi. Sımýrden ony oqyp shyqty:

Respýblıkanyń ekinshi jyly.

Osymen Qoǵamdy qutqarý komıtetiniń azamat Sımýrdendi jaǵalaýdaǵy armıanyń ekspedısıalyq otrádynyń bastyǵy azamat Govenniń janynda quzyrly ýákildigi bar komısar etip taǵaıyndalatyny kýálandyrylady.

Robesper, Danton, Marat.

28 maýsym, 1793 jyl. Marat Sımýrden kýálikti oqyp turǵanda odan kóz jazbastan qarap otyrdy, sonan soń óz-ózine sóılegendeı:

— Munyń bárin Konventtiń dekretimen nemese Qoǵamdy qutqarý komıtetiniń aıryqsha qaýlysymen qýattaý kerek bolady, — dedi kúbirlep.

— Siz qaıda turasyz, azamat Sımýrden? — dep surady Robesper.

Saýda palatasynyń úıinde.

Mássaǵan! Men de sonda turamyn, endeshe, — dedi Danton. Ózimiz tipti kórshi ekenbiz ǵoı.

Robesper sózin ári jalǵady:

Bir mınýtty da bos jibermeý kerek. Erteń siz Qoǵamdy qutqarý komıtetiniń barlyq músheleri qol qoıǵan resmı qaǵaz alasyz. Búl qaǵaz armıa janynda júrgen depýtattarǵa sizdiń daıyndalǵanyńyzdy qýattaıdy. Sizdiń jeke basyńyz bizge málim. Sizge quzyrly ýákildik berip otyrmyz. Siz Govendi general ete de alasyz, eshafotqa* jónelte de alasyz. Taǵaıyndalǵanyńyz týraly buıryqty erteń saǵat úshte alasyz. Qashan júrip ketpeksiz?

Erteń saǵat tórtte, — dep jaýap berdi Sımýrden. Olar osymen qosh aıtysty.

Al osydan eki kúnnen soń Qoǵamdy qutqarý komıteti tutqyn qaraqshylar men búlikshilerdiń qashýyna qandaı da bir septesýshilik úshin ólim jazasyn kesetin dekretti Vandeıanyń qalalary men selolaryna jarıalap, ony qatań oryndaý jóninde shartarapqa jasarlyq taratty.

Bul dekret alǵashqy qadam ǵana boldy. Konvent odan ári ketti. Birneshe aıdan soń Laval qalasy vandeıalyq qashqyndarǵa qaqpasyn ashqannan keıin búlikshilerge baspana bergen kez kelgen qala talqandalady dep jarlyq etken dekret jarıalanǵan.

Ekinshi jaǵynan, munan buryn Eýropanyń barsha monarhtarynyń atynan emıgranttardyń túrtpegimen jazylǵan gersog Braýnshveıgskııdiń manıfesi boıynsha qolyndaǵy qarýymen ustalǵan kez kelgen fransýz atylady jáne fransýz koroliniń basynan bir tal shash jerge tússe, Parıj jermen-jeksen etiledi dep jarıalanǵan bolatyn.

ÚSHİNSHİ BÓLİM
VANDEIaDA
Birinshi kitap
VANDEIa
I. Ormandar

Ol kezde Bretanda qorqynyshty jeti orman bolatyn.

Vandeıa — poptardyń búlik shyǵarǵan jeri. Búl kóteriliske septesken orman-toǵaı boldy. Qaıtesiń, qarańǵylyqqa kómektesedi de.

Bretan aqsúıekteriniń birin jurt jeti ormannyń qojaıyny dep ataıtyn. Bul tap sol vıkont de-Fontene Bretan prınsi bolatyn. Bretan ormanynyń 1792 jyldan 1800 jylǵa deıingi tarıhy jeke kitap quraı alar edi; ol ańyz sıaqtanyp tarıhqa, kólemdi Vandeıa avantúrasyna ulasa, astarlasyp jatyr.

Tarıhtyń da, ańyzdyń da óz shyndyǵy bar. Vandeıa kóterilisiniń syryn tarıhty ańyzben tolyqtyrǵanda ǵana tolyq túsindirýge bolady. Tarıh — tutastyq úshin, al ańyz daralyq úshin qajet.

Týrasyn aıtsaq, Vandeıa mundaı eńbek sińirýge ábden turady.

Vandeıa kóterilisin túsiný úshin osynaý ymyrasyz qarama-qaıshylyqty: bir jaǵynan, fransýz revolúsıasyn, ekinshi jaǵynan, Bretan sharýasyn kózge aıqyn elestetý kerek. Igiligin túgel qurtyp jibererdeı antalaǵan jaý qorshaýynda qalǵan órkenıettiń sýyt sherýimen qatar, ózimen birge qısapsyz jaqsylyq ákele jatqan progrestiń; osynaý qaryshty adym, órshil ekpinimen qatar, teńdesi joq osynaý uly oqıǵalarmen qatar -jabaıy, óziniń eginjaıyna, aýlasyna, shatyry sabanmen jabylǵan baspanasyna matap-tańýly, tóńirektegi aýyl bitkendi qońyraý daýsynan ajyratatyn, sýdy ishýge ǵana paıdalanatyn, sútpen, kashtan jańǵaǵymen tamaqtanatyn shashy jalbyraǵan, kók kóz, ózinshe bir mańǵaz da sabyrly adam tur. Jibek órnek tógilgen bylǵary kúrte kıgen bul adam bir kezde óz ata-babalary keltterdiń bet-aýzyn boıap-bezegeni sıaqty kıim-keshegin áshekeıleıdi jáne óziniń senor jendetin qojam dep qurmet tutady. Ol ógizin aıdaýdy, shalǵysyn qaıraýdy, eptep-septep jer óńdeýdi, qaraqumyqtan shelpek pisirýdi ǵana biledi. Ol eń aldymen soqasyn, sonan soń ájesin qadirleıdi, ol abzal qudaı anaǵa da, izgi sıqyrshyǵa da, zalym sıqyrshyǵa da senedi. Ol áltar aldynda da, qum ortasynda sopaıyp turǵan úlken jumbaq tas aldynda da tájim etip, tize búgedi. Óz korólderin, óz myrzalaryn, óz dinbasylaryn, óz bıtin jaqsy kóretin bul dıqan, balyqshy, brakoner jaıdaq, qumaıt jaǵada teńiz shýyna qulaq tosa, túnerińki oıǵa ketken kúıi birneshe saǵat tapjylmaı turýǵa bar. Endi osy adamnyń qasyna fransýz revolúsıasyn qatar qoıyp, bul soqyr onyń nuryn ańǵarar ma dep ózińizden surap kórińizshi.

II. Adamdar

Sharýanyń taban tirer eki núktesi bar. Biri — ony asyraıtyn eginjaıy da, ekinshisi — ony jasyratyn orman.

Bretan ormanynyń qandaı bolǵanyn kózge elestetý ońaı emes: ol jurt mekendegen óńsheń qala bolatyn. Aǵash butaǵy men tikenek buta uıysa ósken ıt tumsyǵy batpas qalyń jynys ishi tolǵan jabaıy qus, qarańǵy túkpir, elsiz, meńireý tynyshtyq sekildenetin. Biraq kenetten, qas pen kózdiń arasynda, aǵash bitken qaǵyp tastalsa, búl qarakóleńkede qumyrsqanyń ıleýindegideı jypyrlap júrgen adam kóriner edi.

Ústine jalpaq tas pen qýraı jabylǵan, jer astynda ıirimshe keńeıip, áýeli tip-tik temen túsetin, sodan soń jan-jaqqa taramdanyp, qarańǵy úńgirge baryp tireletin tap-tar dóńgelek qudyqtar bretandyqtardyń boı tasalar baspanasy edi.

Mıdon ormanynda qaptaǵan úńgir men ersili-qarsyly adam júrgen jer astyndaǵy qatynas joldary qazyp tastalǵan eń shetkergi alańqaılardyń biri "Úlken qala" dep atalatyn. Ústi tap osyndaı elsiz, al jer astynda jurt jıi mekendegen ekinshi bir alańqaı "Koról alańy" delinetin.

Bretanda jer astyndaǵy bul ómir baǵzy zamannan bastalǵan. Munda adam óz tektesterinen árdaıym qashyp júrýge májbúr boldy. Búl jerdegi orman-toǵaıda aǵash túbinen qazylǵan adam ininiń osynshama kop bolýy da sondyqtan.

On besinshi ǵasyrda senorlar uıymdastyrǵan qandy qyrǵyn, on altynshy jáne on jetinshi ǵasyrlarda — dinı soǵystar, on segizinshi ǵasyrda — adamdardy aýlaýǵa baýlynǵan otyz myń ıttiń aıtaqtalýy — halyqtyń kózden tasalanýdy jón kórýine sebep bolǵan nárse, mine, osylar. Baıyrǵy halyq keltterden, keltter rımdikterden bas saýǵalaı, bretandyqtar normandardan bas saýǵalaı, gýgenottar hatolıkterden bas saýǵalaı — bári kezekpe-kezek áýeli ormanǵa, sonan jer astyna baryp tyǵylady. Haıýandar osylaı etedi. Tıranıa halyqty, mine, qandaı hálge ushyratty. Eki myń jyl boıy despotızmniń barlyq túrleri — shapqynshylyq, feodalızm, fanatızm, memlekettik qazyna — izge túsken ańshydaı-aq záresi zár túbine ketken beıshara Bretandy qýdalaýmen boldy, bul aıaýsyz qýdalaýshylyq bir túrde aıaqtalar-aıaqtalmasta ekinshi túrde qaıta bastalatyn. Sol sebepti de jurt jer qoınaýyna kirip boı tasalady.

Bul adamdardyń jan dúnıesinde árdaıym ashýmen shektes úreı buǵyp jatatyn, al fransýz respýblıkasy jarıalanǵanda orman-toǵaı ishinde olarǵa in ataýly dap-daıyn turdy. Bretan ezgige qarsy shyqqandaı-aq, yqtıarsyz bostandyqqa qarsy kóteriliske attandy. Bul quldarǵa tán qatelik edi.

III. Adamdar men ormandardyń ymyralastyǵy

Neler sumdyqty bastan ótkergen Bretan ormany taǵy da eski daǵdysymen búlikke járdemdese bastady: baǵzy kezdegishe bul joly da Vandeıa kóterilisine kómekke keldi.

Bul ormannyń astyńǵy topyraǵy borkemikke uqsaıtyn. Ol jer astyndaǵy joldardyń, inder men galereıalardyń kózden tasa qısapsyz tizbegimen shurq tesik qazyp tastalǵan.

Mundaı inniń árqaısysynda qystyrylyp-qymtyrylyp bes-alty adam turady. Jer astyndaǵy bul baspanalardyń eń bir qolaısyzdyǵy — onda aýa tym tar, qapyryq bolatyn.

Bul sharýa búligi zor sheberlikpen ári meılinshe utymdylyqpen uıymdastyryldy.

Pertr ormanynda adam daýsy estilmeıtin, adamnyń basqan izi esh kórinbeıtin, soǵan qaramastan onda alty myń adamdyq otrád tyǵylyp jatqan. Elsiz kórinetin Melak ormanynda segiz myń qarýly qol bar edi. Al shynynda onyń ekeýi de Bretanda úlken orman sanalmaıtyn.

Bul qalyń nýǵa aıaq basýǵa jaýdyń júregi daýalamaıtyn. Jer astyndaǵy qujynaǵan qýysqa jasyrynyp, jaýyngerler qaptap júrgen osynaý aldamshy qalyń jynys revolúsıanyń zildeı tabanynyń tegeýrinimen azamat soǵysy burqaqsha atqylap jatqan astyrtyn dáý ulpa tárizdes.

Ańdaýsyz batalóndar jaýdyń basqan izin ańdyp turatyn. Birese taban astynan sorań etip, birese jer astyna keıin súńgip, birese túıdek-túıdek tobyr bolyp shyǵa kelip, birese áp-sátte qaıtadan jym-jylas joq bolyp, ári kezbe, ári ákki astyrtyn armıalar respýblıkashyl otrádtardyń aıaǵyna orala júrdi de qoıdy. Olar lezde shań-tozańǵa aınalatyn qulama, kishireıe alatyn alpamsa, urys kezinde - alyp, jasyryna qalsa -ergejeıli, kórtyshqannyń qýlyǵyna basar kesirtke derlik.

Úlken ormandarǵa qosa tolyp jatqan shoq toǵaılar men butalar da bolatyn. Qala mańynda aýyldardyń japatarmaǵaı ornalasatyny sıaqty, úlken ormannyń tóńiregine de kishigirim tal-buta qaptap ósedi. Ormandar osyndaı shashyrańqy toǵaılyqtar arqyly ózara baılanysyp lagerlerine aınalǵan poselkeler; aıaqtan shalar tuzaq bolar qorshaýly aýlasy bar fermalar; aınalasyna or qazylyp, bıik palısadalar turǵyzylǵan qorajaılar, mine, osynyń bári respýblıkashyl armıalar túsip qalyp júrgen qalyń tordyń túıindeler tuzaqtary bolatyn.

Tal-buta men poselkelerin qosa osynaý alasa orman tutas alǵanda "Shoq ormandar" dep jalpylama atalatyn. Biz Parıj batalóny tintý júrgizgen kezde osy kitaptyń birinshi taraýynda tanysqan Sodreı ormany da sonyń quramyna kiretin.

Bul ormandar men sırek toǵaılardyń keıbireýinde kósem úńgiriniń tóńiregine úıme-júıme ornalasqan jer astyndaǵy shaǵyn derevnálar ǵana emes, aǵash tasasyndaǵy alasa lashyqtardan turatyn naǵyz poselkeler de bolatyn. Keıde mundaı poselkelerdiń kóptigi sonsha — orman ishinde byqyp jatatyn. Olardy kóbinese turbadan shyǵyp jatqan tútinge qarap ańǵarýǵa bolar edi.

Áıelder lashyqtarda, al erkekter jer astyndaǵy mekenderde turdy. Soǵys kezinde olar tabıǵı úńgirlerdi de, keltterdiń jer astyndaǵy ejelgi joldaryn da paıdalanatyn. Jer astynda jasyrynyp jatqan erkekterge áıelderi tamaq tasıtyn. Jer astynda umyt qalǵan adamdardyń ashtan ólgen kezderi de boldy. Bular baspana-qudyqtyń qaqpaǵyn asha almaı qalǵan adamdar-tuǵyn. Ádette qýraǵan butaq pen múk jabylǵan mundaı qaqpaqtardyń sheber jasalatyny sondaı, syrt qaraǵanda shop astynan múlde baıqalmaıtyn, biraq ishten ońaı ashylyp-jabylatyn. Jer úlken saqtyqpen qazylatyn: qazylǵan topyraq jýyq mańdaǵy qara sýǵa tastalatyn. Jer astyndaǵy mekenderdiń qabyrǵasy men edenine paporotnık pen múk tóseletin. Mundaı baspanalar "loja" dep atalatyn. Onda jaqsylap jaıǵasýǵa bolatyn, biraq, árıne, jaryqsyz, otsyz, aýasyz, al keıde tipti tamaqsyz kúneltýge týra keletin.

Erekshe saqtyqpen bolmasa jer astynan shyǵý qaýipti edi: ótip bara jatqan respýblıkashylar otrádynyń taban astynan shyǵa kelýi ábden yqtımal-tuǵyn. Bul qorqynyshty orman: eki birdeı tuzaq edi. Kókter onda júrýge qoryqsa, aqtar bas kóterýge batyly barmaıtyn.

İV. Jer astyndaǵy ómir

Mundaı úńgirde otyrǵan adamdardyń ishi pysyp, zerigetin. Keı túnderi olar qaýip-qaterge qaramastan syrtqa shyǵyp, bı bıleýge taıaýdaǵy jasyl kógaldardyń birine baratyn. Álde ýaqyt ótkizý úshin duǵa oqıtyn. Jan Shýan jaýyngerlerine kún boıy taspıyq sanattyryp qoıady eken.

Jazda oraq meıramy jaqyndaǵanda sharýalardy jer astynda ustap turý qıynnyń-qıyny-tuǵyn. Keıbireýleriniń ózindik erekshe talǵamy da bolatyn. Bir vandeıalyq áıelshe kıinip, teatrǵa baratyn, keıin inine qaıtyp oralatyn desedi jurt.

Mundaı ómirge shydaı almaı, moladan túrmeni artyq kórip, keıbireýler týra ajalǵa attanatyn.

Keı kezderi úńgirdiń qaqpaǵy sál ashylyp, onda otyrǵan adamdar esh jerde oq atylyp jatqan joq pa eken dep tyń tyńdaıtyn jáne oqtyń daýsyna qaraı shaıqastyń barysyn qadaǵalaıtyn. Olar respýblıkashylardyń oqty dúrkin-dúrkin, al roıalıserdiń bir-birlep atatynyn biledi. Dúrkin-dúrkin atylǵan oq daýsy kenet tyna qalsa, búl roıalıserdiń talqandalǵanyn bildiretin; bir-birlep atylǵan oq daýsy sembeı, alystap bara jatsa, bul roıalıserdiń jaýdy qýyp bara jatqanyn ańǵartatyn. Aqtar talqandalǵan dushpandy árdaıym óksheleı qýatyn da, kókter eshqashan qýmaıtyn, sebebi el olarǵa qarsy bolatyn.

Bul jer astyndaǵy jaýyngerler kóp nárseden keremet habardar edi. Olardyń bir-birimen qanshalyqty tez baılanysyp, qarym-qatynasy qanshalyqty qupıa saqtalǵanyna senýdiń ózi qıyn. Olar kópir ataýlyny qıratyp, kólik ataýlyny doǵaryp tastasa da, bir-birine bárin habarlap, bir-birin saqtandyrý tásilin báribir taba biletin. Búkil elde, ormannan ormanǵa, aýyldan aýylǵa, fermadan fermaǵa, lashyqtan lashyqqa, butadan butaǵa ózara almasyp turatyn barlaýshylar kúzeti qoıylǵan.

Bet pishini eshqandaı sezik týdyrmaıtyn ańqaý da ańǵal kelgen áldebir mujyq qýys taıaqqa tyǵyp shuǵyl málimet alyp, ótip kete beretin.

Quryltaı jınalysynyń burynǵy múshesi Boetıdý mundaı ókilderdi jańa úlgidegi respýblıkalyq tólqujatpen jabdyqtap turdy, oǵan tek kisiniń aty-jónin ǵana jazý kerek-ti. Búl opasyzdyń qolynda mundaı tólqujattardyń býma-býmasy boldy. Jurt bul tólqujattarmen búkil Bretanda emin-erkin saırandap júrdi. Olardy taýyp ustaý múmkin emes edi. Tórt júz myńnan asa adamǵa belgili qupıa qasterleı saqtalyp keldi.

Kóteriliske shyqqan ólkeniń bir ǵana ortaq júıkesi bardaı, demek, Bretan sheńberinde jerdiń qandaı da bir núktesindegi terbelis onyń ón boıyn sharlap ótetin. Habar bul ólkege kózdi ashyp-jumǵansha jaıylatyn. Buǵan qustardyń bir qatysy bar-aý dep oılaýǵa da bolatyndaı. "Olarda telegraf barǵa uqsaıdy" dep jazdy respýblıkashyl generaldardyń biri.

Ár qaýymnyń óz jetekshisi boldy. Meniń ákem osy soǵysqa qatysqan adam, demek, men bul soǵys týraly kýágerdiń sózimen aıtyp bere alamyn.

V. Olardyń ómiri soǵyspen ótedi

Jurttyń kóbisi naızamen qarýlanǵan. Degenmen tym táýir ańshy karabınder de barshylyq. Bretan brakonerleri men kontrabandısterinen asqan atqysh bolǵan emes. Olar júrek jutqan ójet jaýyngerler edi. Úsh júz myń adamdyq jasaq qurý týraly dekret alty júz derevnáda dabyl qaqtyrdy. Órt jan-jaqtan bir mezgilde laýlaı kóterildi. Alǵashqy kúrkir 1792 jyly-aq 8 shildede qulazyǵan Ker-bader jazyǵynda estildi. Roıalıser qyryp-joıamyz dep qoqan-loqy jasap, qolyna qarý ustaı alatyndardyń bárin bas kóterýge májbúr etti. Jurtty japatarmaǵaı kóterýge pálendeı kúsh jumsaýdyń keregi de bolmady. Respýblıkaǵa ant bergen qaıdaǵy bir áýlıe ákeı jıhaz saýytyna qara mysyqty kúni buryn salatyn da, namaz kezinde mysyq álgi jerden kenetten sýmań etip shyǵa keletin. Sharýalar: "Albasty! Albasty!" dep aıǵaılasyp, tóńirek bir adamdaı aıaǵynan tik turatyn. Ýaǵyz oryndary osylaısha órt oshaǵyna aınalyp jatty.

Ár búlikshi kókterge shabýyl jasaý úshin de, qashqanda or-ordan qarǵyp ótý úshin de ózimen birge on bes fýttyq uzyn syryq alyp júrdi. Muny ol urysta da paıdalanatyn. Urys dalasynda, tipti jappaı alys-julys nemese shabýyl kezinde de, sharýalarǵa kres ne shirkeý ushyraı qalsa, beri júreleı otyryp, zýlaǵan kartech astynda namaz oqıtyn, sóıtip, tiri qalǵandary namaz oqyp bolysymen jaýǵa dúrse qoıa beretin. Olar myltyqtaryn júgire oqtap, zor sheberlik tanytatyn.

Olardy nege de nandyrýǵa bolar edi. Qaıdaǵy bir dinbasy olarǵa taramyspen kúni buryn tańyp tastalǵandyqtan, moınyna qyzyl jolaq iz túsken ekinshi bir dindardy kórsetip, "Mine, gılotına basyn kesken adam qaıta tirilipti" dese, analar ılanyp qalatyn. Qanshama keremet nárse bolsa da, ketken sý qarańǵylyq deseńizshi!

Olardyń keıde seriligi de ustap ketetin. Mysaly, olar keskilegen qylysh astynda, ýysynan týyn shyǵarmaı ólip ketken respýblıkashylardyń tý ustaýshysy Feskini syı-sıapatpen jerledi. İlkide olar zeńbirekten qorqatyn, sodan soń oǵan shoqparmen taısalmaı tap beretindi shyǵardy, tipti oqta-tekte tótep berip, betin qaıtaryp ta júrdi. Olardyń alǵashqy oljasy ózderi "Ýaǵyzshy" dep atap ketken tamasha qola zeńbirek boldy. Sodan keıin olar dinı soǵystardan qalǵan ústine áýlıe qyzdyń sýreti oımyshtap salynǵan ekinshi bir zeńbirekti qolǵa túsirdi. Bul zeńbirekti olar "Marı-Anna" dep atady. Olardy Fonteneden túrip shyqqanda "Marı-Annany" tartyp alǵan, onda onyń tóńireginde taban taıdyrmastan alty júz sharýa jan tapsyrǵan.

Keıinirek olar Fonteneni qaıta alyp, "Marı-Annany" kaıta qolǵa túsirdi de, ony gúl shoǵymen bezendirip, jolshybaı kezdesken áıelderdiń bárine súıgizip, gerbili lılıasy bar jelbiregen tý astynda óz lagerine áketti. Biraq eki zeńbirek, sonan soń tipti tórt zeńbirek te azdyq etti. Nandeıanyń eki kósemi bóreneden tolyp jatqan zeńbirek jasap, kanonırlerdiń ornyna soldattardyń qaraqshysyn qoıyp, ózderi máz bola kúlgen osy "artılerıanyń" kómegimen birde kókterdi sheginýge májbúr etken. Búl olardyń eń jarqyn kezeńi - tabysty kezeńi bolatyn. Keıinnen olar aǵylshyn tańbasy soǵylǵan eki zeńbirekti urys dalasyna masqaralyqpen tastaı qashty. Ol kezde Anglıa Fransıa prınsterine aqsha men qarý-jaraq berip kelgen. Búlikshiler "Jasasyn aǵylshyndar!" dep atoı salatyn.

Dushpan qalalaryn basyp alǵanda tonaýshylyq ta bolmaı turmaıtyn. Qudaıshyl sharýalar baýkespe ury bolyp aldy. Vandeıalyqtar Sholeni tonap, Shallandy tas-talqan qyldy. Granvılde sátsizdikke ushyraǵan soń olar Vıl-Deniń bytshytyn shyǵardy. Kókterge qosylǵan sharýalardy "ıakobınshil quıyrshyqtar" dep atap, órshelene qyryp joıdy. Olar urys salýdy soldattarsha, kisi baýyzdaýdy qaraqshylarsha jaqsy kóretin. "Jýan qaryndardy", ıaǵnı qala býrjýalaryn atyp óltirgende masaırap, rahattanyp qalatyn: muny olar "kóńil kóterý" dep ataıtyn. Fonteneniń janynda olardyń páteri bir qartty turǵan ornynda qylyshpen týrap saldy. Sen-Jermensúr-Ilde olardyń bir kósemi, dvoránın, aýyl qaýymynyń prokýroryn myltyqpen atyp óltirip, saǵatyn qaltasyna salyp aldy. Mashkýlde respýblıkashylardy álsin áli, kúnine otyz adamnan joıyp otyrdy. Búl bes aptaǵa sozyldy. Ólimge kesilgen otyz adamnyń osyndaı ár legi "taspıyq" dep atalatyn. Olardy kúnilgeri qazylǵan orǵa teris qaratyp qoıyp atatyn. Atylǵandar orǵa keıde shalajansar kúıde qulaıtyn, biraq olardy báribir kómip tastaıtyn. Bir respýblıkashyldyń, okrýg prezıdentiniń eki qolyn saýsaq túbinen aramen kesip tastaǵandary da bar. Respýblıkashyl tutqyndardyń qolyna sheti qıǵyr kisen kıgizetin. Olardy ańshylardyń kerneıin tartyp, qala alańdarynda on-ondap óltirip jatty. Sharetti qosa órtep jiberdi. Ras, ol kezde respýblıkashyl Karre de raqymsyz boldy... Aq terrorǵa kókter de terrormen jaýap berdi.

Vandeıa armıasynda bir júz elý tórt dıvızıa boldy. Búl áskerler dushpandy durys qorshaı biletin. Olardyń bir kúnde respýblıkashylardyń on tórt lagerin talqandap úlgergeni de bar.

Bul adamdarǵa myltyq patrony on somnan qymbat edi. Lı olar oz shatyrynan kóz jazyp qalǵanda balasha eńireıtin. Olar urys dalasynan qashýǵa uıalmaıtyn. Mundaıda kósemderi: "Bashmaqty laqtyryńdar, tek myltyqty saqtaı kórińder!" dep aıǵaılaıtyn. Oq-dári jetpeı qalǵanda olar namaz oqyp, respýblıkashyl artılerıanyń oq-dári jáshikterin tonaýǵa attanatyn. Keıinirek vandeıalyqtar aǵylshyndardan myltyq dárisin suraıtyn boldy. Olar jaralylaryn bıik egin arasyna nemese paporotnık ishine jasyratyn, al urys bitýge taıanǵanda olardy alyp ketýge izdep keletin. Áskerı forma degenniń esh keregi bolmady. kópshiligi jyrym-jyrtyq kıimmen júrdi. Bári — sharýalar da, dvorándar da — qolǵa ne tússe, sony kıdi. Báriniń ústinde .aq belbeý men bant taǵylǵan bókebaı bolatyn.

Ásker bastyqtary da soldattar sekildi kóbinese nadan keletin. Atamandary birin-biri kóre almaıtyn. Qyrdan kelgen jetekshiler: "Taýlyq jetekshiler qurysyn!" dep aıǵaılaıtyn. Olardyń atty áskeri boldy ári ony qurýdyń ózi qıyn da edi. Olardyń keıbiri uldaryn berýge ázir bolǵan, at suraı qalsa, mańyna jolatpaıtyn. Olarda qarý-jaraq degende óńsheń shalǵy, syryq, aıyr, eskili-jańaly myltyq, ańshynyń kezdigi, istik, ushy temir nemese aınala ege qadalǵan shoqpar bolatyn. Keıbiri moınyna adam súıeginen kres taǵyp júrdi. Olar tus-tustan — ormannan, dóń astynan, saı-saladan — tutqıyldan atoı sala umtylyp, dushpandy qorshap alatyn, myltyqpen atqylap, naızamen túırelep, qylyshpen keskileıtin de, demde jan-jaqqa bytyraı qashyp, joq bolatyn.

Respýblıkashyl qalalardyń ústimen ótkende olar eń aldymen Bostandyq aǵashyn túp-tamyrymen julyp tastap, órtep jiberetin de, janyp jatqan otty aınalyp, qol ustasa bı bıleıtin. Báriniń aıla-tásili túnde jortatyn jyrtqysh ańdardyń aıla-tásilindeı edi. Vandeıalyqtar ádette árdaıym tutqıyldan qımyldaıtyn. Olar ún-túnsiz, múlde sybys shyǵarmastan, birde-bir butaqty qozǵamaı, jolshybaı shópti japyrmaı on bes le júre alatyn. Kesh túsisimen atamandar erteńge, qaı jerde respýblıkashyl kúzetterge tap berý jóninde kelisý úshin áskerı keńeske jınalatyn, bárin kelisip alǵan soń búkil otrád myltyqtaryn oqtap, namazdaryn oqyp, sonsoń bashmaqtaryn sheshetin de, demin ishten ala, qarańǵyda jemtik ańdyǵan mysyqsha tysyr bildirmeı, orman-toǵaılardyń arasymen shubaı jóneletin.

Kóteriliske attanǵan Vandeıada áıelder men bala-shaǵany qosqanda keminde bes júz myń adam bar-tuǵyn.

Olarǵa federasıashylar kómektesti. Jıronda Vandeıanyń sybaılasy bolǵandyqtan, búlikti qozdyra, otqa maı tamyzyp otyrdy.

Ózi eki Vandeıa: orman ishinde urys salǵan úlken Vandeıa jáne buta arasynda urys salǵan kishkentaı Vandeıa bolatyn. Osynysyna qarap Sharetti* Jan Shýannan ajyratýǵa bolýshy edi. Baskeser Sharet markız degen tıtýlmen, koról áskerleriniń general-leıtenanty degen shenmen jáne áýlıe Lúdovık ordenimen nagradtalǵan-dy. Jan Shýan sol Jan Shýan kúıinde qaldy.

Naǵyz Vandeıa — óz úıinde qalǵan Vandeıa: munda ol soqqy da darytpaıtyn, ustatpaıtyn da. Óz jerinde vandeıalyq ári eginshi, ári kontrabandıst, ári soldat, ári brakoner, ári erikti atqysh, ári shoshqa baǵýshy, ári qońyraý qaǵýshy, ári beıbit turǵyn, ári tyńshy, ári qanisher, ári taspıyqshy, ári ormandaǵy haıýan ispettes. Biraq Vandeıa sheńberinen shyǵýǵa tyrysqan áreket jeńiliske ushyratýǵa tıis edi.

Vandeıa kóterilisi sátsizdikke ushyrady da.

Búkil Vandeıa soǵysynyń mánin týǵan aýyl jáne otan degen eki sózden uǵynýǵa bolady. Bul — eki ıdeıanyń — jergilikti jáne barshaǵa ortaq ıdeıanyń dushpandyǵy. Bul aýyl turǵyndarynyń patrıottarǵa qarsy shyǵýy. Bul — meńireý túkpirdegi katolıktik qaýym uldarynyń otan perzentterine qarsy shyǵýy.

VI. Vandeıa Bretannyń túbine jetti

Bretan — ejelgi búlikshi. Ol revolúsıamen nemese monarhıamen, respýblıkanyń ókil delegattarmen nemese gersogtarmen jáne perlermen, korólderdiń ámirshilerimen kúressin, qaǵaz aqsha shyǵarýǵa qarsy nemese túz salyǵyna qarsy kúressin, korólge qarsy nemese koróldi jaqtap kóteriliske shyqsyn — báribir sol baıaǵy Bretan soǵysy: jergilikti rýhtyń ortalyq rýhpen soǵysy boldy.

Eski Bretan provınsıalaryn aǵynsyz toǵanmen salystyrýǵa bolatyn: búl tuıyq sý qasarysa aqpaıtyn, ústinen esip ótken jel ony salqyndata sergitpeıtin, qaıta laılaı túsetin. Koról ókimetiniń ne respýblıkashyl úkimettiń tarapynan bolsyn, ortalyq Parıj árdaıym túrtki bergen saıyn búl túrtki bostandyqqa ne ozbyrlyqta qarsy baǵyttalsa da — Bretan odan jańalyqty sezine óre túregeletin. "Mazamyzdy shuqymańdar! Bizden keregi ne senderge?" dep dala turǵyny aıyrǵa, al toǵaı turǵyny karabınge jarmasatyn. Netken tassańyraýlyq. Netken surqıa túsinbestik.

Vandeıa joq nárse úshin ózin-ózi qylǵyndyryp, egoızmge bola ózin-ózi qurbanǵa shalyp keldi, qaltqysyz qaharmandyǵyn esepsiz, strategıasyz, taktıkasyz, josparsyz, maqsatsyz, jaýapsyz, bassyz qorqaqtarǵa bola jumsady. Ózin jaryqtan tasalaý úshin qarańǵy qapas munara turǵyzýǵa talpyndy; nadandyq aqıqatqa, parasatqa, quqyqqa, ádildikke, bostandyqqa tabandylyqpen, aqymaqtyqpen ári tańǵajaıyp qarsylyq kórsetip keldi. Vandeıa — segiz jyl boıy Fransıaǵa tóngen qaýip; kúızelgen on tort departament, oırandalǵan dala, typ-tıpyl bolǵan eginjaı, otqa oranǵan derevnálar, qıraǵan qalalar, tonalǵan baspanalar, qyrylǵan áıelder men balalar, saban tóbede lapyldaǵan alaý, júrekke suǵylǵan semser, órkenıet qubyjyǵy, aǵylshyndardyń maıaǵy — bul soǵystyń, áke óltirýge esýastyqpen jasalǵan bul sumpaıy qastandyqtyń sıqy osyndaı edi.

Áıtse de, jalpy alǵanda, Bretandy jaýyp kelgen ejelgi qara túnekti jan-jaqtan seıiltýdiń jáne osynaý ıt tumsyǵy ótpes Bretan jyńǵylyna nur shashýdyń qajettigin dáleldep, Vandeıa progres isine qyzmet etti. Apattyń keı-keıde sumdyq joldarmen bárin de jaqsylyqqa megzeıtin qasıeti bolady.

Ekinshi kitap

ÚSH BALA

I. Azamat soǵysy men otbasynyń soǵysy

1793 jyldyń jazynda jaımashýaq shilde kúni ymyrt jabyla Bretandaǵy kishigirim meımanhananyń janyna bir salt atty kelip toqtady. Meımanhana Pontorsonǵa kireberiste turatyn jáne osydan bir jyl ǵana buryn onyń mańdaıshasynan "Kishkentaı bóshkeden quıyp satylatyn jaqsy sıdr" degen jazýdy oqýǵa bolatyn.

Uzaqty kún ystyq bolǵanmen, keshke taman salqyn samal turdy.

Jolaýshynyń ústinde atynyń jaýyryn jaýyp turǵan keń plash, basynda úsh tústi kokardasy bar keń etekti qalpaq. Munyń ózi úshin úsh tústi kokardaǵa tosqaýyl quratyn jáne ony burysh-buryshtan nysanaǵa alatyn búl elde úlken batyldyq edi. Jaǵadan ilgektelgen plashtyń etegi jaıylyp, eki qolyn bos qaldyrǵan. Sondyqtan saby bar eki pıstolet qystyrýly úsh tústi belbeýi anyq kórinedi. Plashtyń etegi astynan qylyshtyń ushy shyǵyp túr.

Pysqyra kelip toqtaǵan attyń aldynan meımanhana esigi ashyldy da, tabaldyryqta qolyna sham ustaǵan qojaıyn kórindi. Búl aýla ishi áli jaryq, al bólme ishi qarańǵy tarta bastaǵan mezgil bolatyn.

Qojaıynnyń kózi aldymen kokardaǵa tústi:

— Siz osynda aıaldaısyz ba, azamat? — dep surady ol

— Joq, ketem.

— Qaıda barmaqsyz?

— Dolge.

— Odan da keıin qaıtyńyz, ne osynda qona ketińiz.

— Nege?

— Nege deseńiz, Dolde qyrqys bolyp jatyr.

— Solaı ma? — dedi jolaýshy sabyrmen. — Atyma suly berersiz, — dep qosa aıtty ol

Qojaıyn astaý ákelip, bir qap suly saldy da, attyń aýyzdyǵyn aldy.

At pysqyrynyp qoıyp, jemge kiristi.

Áńgime qaıtadan bastaldy:

— Qaı jaqtan kelesiz?

— Parıjden.

— Týra kelesiz be?

— Joq.

— Báse, jol bitkendi jaılap alypty. Biraq poshta áli júrip turady.

— Iá, Alansonǵa deıin. Alansonnan bermen qaraı salt júrýge týra keldi.

— Dem alyp, tynyqqanyńyz jón bolar, azamat. Aıtqan aqyldy alyńyz. Jolsoqty bolyp, sharshaǵan shyǵarsyz. Atyńyzdy qarańyzshy, ábden boldyrypty.

— Attyń boldyrýǵa qaqysy bolmaǵanmen, adamnyń sharshaýǵa qaqysy joq qoı.

Traktırshi beıtanys adamǵa shuqshıa qarady. Shashyn boz qyraý shalǵan búl adamnyń júzi baısaldy da sýyq kórindi. Sodan soń traktırshi elsiz jol boıyna kóz tastaı:

— Sonda japadan-jalǵyz ketpeksiz be? — dep surady.

— Janymda kúzetim bar?

— Qaıdaǵy kúzet.

— Qylysh pen pıstolet she?

Qojaıyn sý toly shelek ákelip, attyń aldyna qoıdy. At sý iship jatqanda ol beıtanysqa basynan aıaǵyna deıin barlaı qarap, ishinen: "ózi áýlıe ákeıge uqsaıdy eken" dep oılady.

Jolaýshy taǵy til qatty:

— Osy siz Dolde qyrqysyp jatyr dedińiz-aý?

— Iá. Endigi bastalǵan shyǵar.

— Kim-kimmen qyrqysyp jatyr?

— Burynǵylar burynǵylarmen.

— Ne dedińiz?

— Burynǵylardyń biri respýblıka úshin, ekinshisi koról úshin qyrqysyp jatyr.

— Koról endigi joq qoı.

— Bar, biraq ol áli shaqadaı jas... Ári eń qyzyǵy sol, álgi burynǵylar dep otyrǵan ekeýim — bir-birine týys.

Beıtanys zeıin sala tyńdady. Traktırshi sóıleı berdi:

— Biri — jas jigit te, ekinshisi — qart. Naǵashysy — roıalıs te, jıeni — patrıot. Naǵashysy aqtardy basqarsa, jıeni kókterdi basqaryp júr. Páli, ekeýi bir-birine ese jiberer emes! Ólispeı-berispes kúres degeniń osyndaı-aq shyǵar.

— Ólispeı-berispes kúres deısiz be?

— Iá, azamat. Mine, olardyń bir-birine qandaı iltıpat bildirip jatqanyn qarańyzshy. Mynaý habarlandyrýdy kórip tursyz ba? Mundaı jarnamalardy qart markız qandaı tásilmen bolsa da jer-jerge: úı bitkenge, terekterge japsyryp júr, tipti meniń esigime de japsyryp ketkeni.

Traktırshi shamdy esiktiń jaqtaýyna japsyrylǵan bir paraq qaǵazǵa jaqyndatty da, jarnama óte iri árippen jazylǵandyqtan jolaýshy ony attan túspeı-aq oqyp shyqty:

"Markız de-Lantenak óz jıeni vıkonıt Govenge, eger ózi, ıaǵnı markız vıkontty sáti kelip qolyna túsirse, ony dereý atyp tastaýǵa buıryq beretinin eskertýdi abyroı sanaıdy".

— Al mynaý soǵan jaýap, — dedi taǵy da traktırshi. Ol art jaǵyna burylyp, esiktiń qarsy jaqtaýyna jelimdelgen jarnamaǵa qolsham jaryǵyn túsirdi. Jolaýshy ony da oqyp shyqty:

"Goven Lantenakqa eger ol, ıaǵnı Lantenak qolǵa túse qalsa, atyp tastalatynyn eskertedi".

Traktırshi sózin taǵy sabaqtady:

— Keshe bul esikke birinshi qaǵazdy, al búgin tańerteń ekinshisin japsyryp ketipti. Kórip turǵan shyǵarsyz, jaýap ózin kóp tostyrmapty.

Beıtanys óz-ózimen sóıleskendeı kúbirlep, birdeńe dedi. Ony meımanhana ıesi estise de, túsine almady:

— Iá, bul azamat soǵysynan beter qıyn nárse — bul otbasynyń soǵysy. Jaqsy, solaı-aq bolsyn. Halyqtardyń ulaǵatty órleýi arzanǵa túspeıdi. Sony aıtty da beıtanys ekinshi habarlamadan kózin aıyrmastan, qolyn qalpaǵyna taıap, izet kórsetti. Traktırshi sózin jalǵaı berdi:

— Bar gáp mynada, azamat. Biz, qala turǵyndary men úlken aýyl turǵyndary, revolúsıany jaqtaımyz, al sharýalar bolsa oǵan qarsy soǵysyp jatyr nemese, durysyraq aıtqanda, biz, qala turǵyndary — fransýzdarmyz da, olar — bretandyqtar. Bul — mujyqtardyń qala turǵyndarymen soǵysy. Olar bizdi "jýanqaryndar" dese, biz olardy "mesheýler" deımiz. Dvorándar men dinbasylar solardyń jaǵynda.

— Bári birdeı emes, — dep bólip jiberdi ony beıtanys.

— Árıne, azamat, bári birdeı emes, vıkont markızge qarsy shyǵyp otyrǵan joq pa, áne? Sóıtti de, ol ishinen: "shamasy, dinbasymen sóılesip turmyn-aý" dep oılap qoıdy.

— Sonda olardyń qaısysy basym bop júr? — dep surady beıtanys.

— Ázirge vıkont. Biraq búl oǵan ońaıǵa túser emes. Qart muqalmas shaqpaq tastaı. Ekeýi de osyndaǵy dvorándar — Govender tuqymynan. Olardyń tuqymy eki tarmaqqa ajyrap ketken. Úlken tarmaqtyń basshysy markız de-Lantenak ta, kishisiniń basshysy —  vıkont Goven sanalady. Endi osy eki butaq ózara qyrqysyp jatyr. Aǵash bolsa óıtpes edi, kisi bolǵan soń sóıtedi de. Anaý markız de-Lantenak — Bretandaǵy myqty: sharýalar ony yqpaldy knáz dep biledi. Jaǵaǵa túsýi muń eken, áp-sátte segiz myń adam qosylyp úlgerdi. Bir aptadan keıin úsh júz qaýym kóterildi. Ol tym qurysa ultaraqtaı jaǵalaýdy basyp alar bolsa, aǵylshyndar jetip kelmek. Baqytymyzǵa qaraı, onyń jıen nemeresi Goven kelip úlgerdi. Shynynda da, tańdanarlyq jáıt emes pe? Ol respýblıkashyl otrádqa komandalyq etedi; naǵashy atasyn toqtatyp ta tastady. Al onyń ústine, taǵy da baqytymyzǵa qaraı, Álgi Lantenak dep otyrǵanymyz birde qyrýar tutqyndy qyryp-joıyp, onyń ishinde eki áıeldi atyp tastaýǵa buıyrypty. Olardyń biri — jesir áıeldiń úsh balasy bar eken, olardy sonyń aldynda ǵana bir Parıj batalóny baýyryna salypty. Endi sol batalón aqtardyń úreıin ushyryp, eshkimge raqymshylyq jasamaı júrgen kórinedi. Bul — Qyzyl Bórik batalóny. San jaǵynan endigi az bolǵanmen, parıjdikter degeniń ójet halyq emes pe? Olar Goven komandalyq etetin otrádtyń quramyna enipti. Olarǵa eshkim de tótep bere alar emes. Olar álgi áıelder úshin kek alyp, balalardy qutqarmaq desedi. Lantenaktyń balalardy qaıda jibergenin tiri jan bilmeıdi: Parıj grenaderleriniń zyǵyrdany qaınap júrgeni de sol. Búl jerde balalar aralaspasa, kim bilsin, soǵys múlde basqa sıpat alar ma edi, qaıter edi. Vıkont — erjúrek ári gamasha jigit, al qartyń — naǵyz qubyjyq... Dám tatsańyzshy, azamat?

— Rahmet. Meniń nanym da, bir quty sharabym da bar. Odan da Dolde ne bolyp jatqanyn aıtsańyz.

— Jaǵdaı mynadaı. Goven jaǵalaýdaǵy armıanyń otrádyna komandalyq etedi. Lantenak bolsa, tómengi Bretan men tómengi Normadıany kóterip, aǵylshyndarǵa qaqpa ashyp, qatarynda eki júz myń sharýa bar uly Vandeıa armıasyn jıyrma myń soldaty bar qosymsha aǵylshyn korpýsymen qoldamaq boldy. Goven bul jospardy aqsatty. Ol búkil jaǵalaýdy ıemdenip alyp, endi Lantenakty eldiń túkpirine, al aǵylshyndardy teńizge tyqsyryp keledi. Lantenak jýyrda ǵana osynda júrgen-di, biraq Goven ony shegindirip tastady. Endi onyń taktıkasy — aqtardy Fýjer ormanyna qýyp tyǵyp, sonda qorshaýǵa alý. Buǵan deıin bári de oıdaǵydaı kele jatyr edi. Keshe Goven óz otrádymen osynda boldy. Kenet sústy habar keldi: ákki jaýynger álgi qart oıda joq jerden oraǵyta ótip, Dolge bet túzepti. Eger ol Doldi alyp, Mon-Dol taýyna batareıa ornatsa, al onyń zeńbiregi barshylyq, onda jaǵalaýdyń biraz bóligi sonyń qolyna kóshedi de, aǵylshyndardyń kelip túsýi ońaılaıdy. Onda báriniń quryǵany. Biraq Goven de basy bar adam. Ýaqyt tyǵyz-taıań bolǵandyqtan, ol eshkimmen keńespeı, eshqandaı nusqaýdy kútip jatpastan jalma-jan dabyl qaǵa, otrádyn jıyp, attaryn erttep, zeńbirekterdi jegýge ámir etti de, atyna qarǵyp mine, Lantenaktyń qarsy aldynan tura umtyldy. Endi Bretannan shyqqan bul eki bas Dolde túıispek. Soqtyǵystyń kúshti bolýy ábden yqtımal! Endigi ekeýi de sonda.

— Al Dolge qansha ýaqytta jetýge bolady?

— Júgi bar otrád keminde úsh saǵat júredi. Al bizdiń adamdar jetken de shyǵar.

Beıtanys áldenege qulaq túre, ún-túnsiz biraz turdy da, sonan soń:

— Onyńyz ras, zeńbirek daýsyn estip turǵandaımyn, — dedi.

Traktırshi de qulaǵyn tikti:

— Iá, azamat, mynaý zeńbirek pen myltyqtyń daýsy: qalaı tarsyldap jatqanyn estip turmysyz?.. Shynynda da, osynda túneı ketkenińiz abzal shyǵar. Onda sizdi qushaq jaıa qarsy alǵaly turǵan eshkim joq.

— Aınalýyma bolmaıdy. Júrýim kerek.

— Munyńyz bekershilik-aq. Sharýańyzdyń qandaı ekenin bilmeımin, biraq ol jaqqa barý-tym qaýipti, sondyqtan gáp dúnıedegi eń qymbat nárseńiz sıaqty birdeńede...

— Gáptiń dál sonda bolyp turǵany, — dep sóz qystyrdy salt atty.

— Munyń, máselen, ulyńyzǵa qatysy bolsa...

— Solaı deýge de bolady.

Traktırshi oǵan barlaı qarap, kúbir etti:

— Apyr-aı, á, maǵan búl azamat dinbasy sıaqty kórinedi de turady. Sonan soń az-kem oılanyp: — Aıtpaqshy, áýlıe ákeılerdiń de balasy bolady ǵoı, — dep qaldy.

— Atymnyń aýyzdyǵyn salyp jibergeısiz, — dedi oǵan beıtanys. — Sulyńyz úshin qansha bere jaqpyn? — Sóıtip, ol esep aıyrysty.

Traktırshi astaýy men shelegin jınap qoıyp, taǵy da onyń qasyna keldi:

— Qaıtkende de barmaq bolyp bel sheshken ekensiz, endeshe, keńesime qulaq asyńyz. Siz, sirá, Sen-Maloǵa baratyn shyǵarsyz. Onda Dolge barmaı-aq qoıyńyz. Sen-Maloǵa eki jol bar: biri — Dolge aparady, ekinshisi — teńiz jaǵasymen júredi. Ekinshisi birinshisinen tipti de uzaq emes. Osy joldyń aıaǵyna deıin barsańyz, torapty kóresiz: ol jerde eki aırylady. Solǵa, Dolge burylsańyz, qaınaǵan ottyń ishinen bir-aq shyǵasyz. Shatystyryp almańyz, solǵa emes, ońǵa alyńyz.

— Rahmet sizge, — dedi de, beıtanys atyn tebinip, júrip ketti.

Qas qaraýytqan kez edi: traktırshi odan tez kóz jazyp qaldy da, anaý lezde tún qarańǵysyna súńgip, ǵaıyp boldy.

Beıtanys jol aıyryqqa jete bergende traktırshiniń:

— Ońǵa alyńyz! — degen daýsy alystan talyp jetti. Ol solǵa buryldy.

II. Dol

Ol kezde Dol qala emes, kóshe — úlken eski kóshe edi. Ondaǵy úılerdiń bárinde kolonna bolatyn jáne olar túzý, bir sappen emes, qalaı bolsa solaı, qıqy-shıqy ornalasqan-dy: bireýleri alǵa shyǵyńqyrap, ekinshileri kóshe boıyn irkes-tirkes etip, sheginshekteı salynǵan. Aınalasy múlde ashyq bolǵandyqtan, qabyrǵasyz, qaqpasyz búl qala qorshaýǵa tússe, tótep bere almaıtyn: biraq qorshaýǵa basty kóshe shydaıtyn. Osydan elý jyl buryn-aq kórýge bolatyn onyń shyǵyńqy fasadgary jáne kósheniń ón boıyna sozylyp jatqan eki qatar kolonnalar ony qorǵanysqa qolaıly etip turdy. Úı bitken qamal tárizdi: ár úıdi urys sala basyp alýǵa týra keletin. Kósheniń orta tusynda eski bazar bar-tuǵyn.

Meımanhana qojaıyny durys aıtqan edi: ol beıtanyspen sóılesip turǵan sátte Dolde keskilesken aıqas júrip jatty. Qalany tańerteńgilik qolyna alǵan aqtar men túnde tap bergen kókter arasynda á degennen-aq sumdyq jekpe-jek bastaldy da ketti. Kúsh teń emes edi: aqtar alty myń da, kókter bir jarym myń-aq bolatyn. Biraq tamasha shabýyl jasap jatqan — az jaǵy.

Bir jaǵynan irkes-tirkes tobyr, ekinshi jaǵynan syptaı túzý shep qımylǵa kirisken. Bir jaǵynda — bylǵary kúrtesine Isýstyń júregi órnektep salynǵan, dóńgelek qalpaǵyna aq lenta baılaýly, jeńine hrıstıan dininiń ǵaqlıalary jazylǵan, qorjynynda taspıyǵy, kópshiligi aıyrmen jáne naızasyz karabınmen qarýlanǵan, arqanmen zeńbirek súırelep júrgen, nashar kıingen, tártipsiz, biraq naǵyz qaısar, bárine bas tigýge bar alty myń mujyq. Ekinshi jaǵynda — úsh tústi kokardasy bar úsh buryshty bas kıim, qaıyrma jaǵasy bar stegi uzyn kamzol kıgen, ústin belbeýmen aıqysh-uıqysh tańyp alǵan, jez sapty aıbaltasy men naızasy uzyn myltyǵy bar, bári ábden jattyqqan, sap saqtaıtyn, tártipke moıynsunatyn jáne urysta betinen qaıtpaıtyn, sanaly adamsha baǵyna biletin, qajet bolsa áskerge komandalyq ete alatyn bir jarym myń soldat. Olar da eriktiler, kıimderi dal-dúl bolǵanyna ári etiksiz júrgenine qaramastan Otan eriktileri. Monarhıa jaǵynda -mujyqtar da, revolúsıa jaǵynda — jalańaıaq batyrlar.

Búl shaǵyn armıalardyń árqaısysynyń jan-júıkesi — óz kósemi: roıalıserde — kart, respýblıkashylarda — jas jigit boldy. Bir jaǵynda — Lantenak ta, ekinshi jaǵynda — Goven.

Goven otyz jasta edi. Qapsaǵaı dene, áýlıeshe baısaldy kózqaras, balasha aqjarqyn kúlki — boıyna tán qasıetteri osyndaı. Ol ishpeıtin, temeki tartpaıtyn, balaǵat sóz aıtpaıtyn jáne qudaıǵa da tabynbaıtyn. Joryq kezinde ol tyrnaǵyn, tisin jáne tamasha qolań shashyn taza ustaýǵa qam jeıtin: al aıaldaǵan jerde oq tesken jáne shań tutyp, aǵaryp ketken áskerı mýndırin ózi qaǵyp-silkip jatqany. Urystyń qaınaǵan ortasyna elden buryn qoıyp ketip júrse de, bir ret jaralanyp kórgen emes. Onyń bıazy daýsy kereginde komanda bergende óktem de qatty shyǵatyn. Soldattarǵa úlgi-ónege bola júrip, ol plashyna oranyp, ádemi basyn tasqa qoıyp jerde, jel ótinde, jaýyp turǵan jańbyr astynda, qar ústinde jata beretin. Búl qaharman ári pák jan edi. Shabýylǵa shyǵarda ózgerip sala beretin: jaıshylyqta áıeldeı uıań jigit urys kezinde tútep ketetin.

Munyń ústine ol oıshyl ári fılosof, jas kemeńger bolatyn.

Fransýz revolúsıasynyń bastapqy kezinde bul jigit birden sýyrylyp shyqty.

Onyń ózi qurǵan otrád kishigirim armıa ispetti edi. Ol jaıaý jáne atty áskerden turatyn: onyń janynda barlaýshylar da, saperler de, úsh zeńbiregi bar artıllerıster de boldy. At jegilgen úsh zeńbirek otrádtyń júris-turysyna qıyndyq keltirmesten, qaıta kúsh qosatyn.

Lantenak ta jaqsy áskerbasy, ol, tipti jıeninen de asyp túskendeı. Odan ári saǵyraq ári batylyraq. Qart jaýyngerler qaınaǵan ómirden alystap ketkendikten, jas jaýyngerlerden góri salqynqandylaý jáne qabirge jaqyndaý bolǵandyqtan batylyraq keledi. Olardyń nesi ketpek? Aıanary joqqa tán. Lantenaktyń shekten shyqqandaı batyl ári ábden oılastyrylǵan taktıkasynyń syry da osynda. Biraq qart pen jas jaǵalasqan osynaý jekpe-jekte jalpy alǵanda jáne árdaıym derlik Goven basym túsip otyrdy, munyń sebebi, sirá, onyń joly bolǵyshtyǵynda shyǵar. Baqyttyń qandaıy bolsyn, onyń ishinde jaýyngerlik baqyt ta jastyqqa tıesili ǵoı.

Jeńis ekesh jeńis te azdap áıel qylyqty.

Lantenak, birinshiden, urystarda ózin jeńip júrgeni úshin, ekinshiden, ózine týys bolǵandyqtan Govendi jek kórip ketti. Aýzynan ana súti keppeı jatyp, búl boqmurynyń sobınshi bolý ne teńi eken? Osynaý aýzynan ýyzy keppegen jas, sháýildegen kúshik, óziniń jıen nemeresi, tipti nemeresiniń ózi derlikteı týysy, bala súımegen markızdiń murageri ıakobınshi bola qalypty... "Qolyma túsip kór tek, ıt terisin basyńa qaptataıyn!" dep qoıady búl naǵashysy, dálirek aıtsaq, atasy.

Respýblıka Lantenak jóninde beker qobaljymaǵan edi. Onyń fransýz jaǵalaýyna túsýi muń eken, aldynan bár-bári dir-dir qaqty. Kóteriliske attanǵan Vandeıada onyń esimi jarylǵan oq-dárideı jańǵyra estilip, ol kindik ortaǵa aınaldy. Barsha jurt ózara básekelesetin, árkim óz butasyn tasalap, óz saıynda buǵyp jatatyn mundaı kóteriliste kópshilik moıynsunatyn adam paıda bolsa, bytyrap júrgen jekelegen atamandar ortaq is úshin bas qosyp, toptasatyn. Orman-toǵaıǵa jasyrynyp jatqan barlyq sharýa otrádtarynyń kósemderi Lantenakqa qosyldy da, bári — alysy da, jaqyny da — soǵan baǵyndy.

Lantenak durys soǵysty partızandyq soǵyspen ushtastyrǵysy keldi. Ol túbinde qyrǵyn tabar katolıktik koról armıasy sıaqty "qyryq quraý qalyń tobyrmen" jaýdy janyshtaıtyndaı emes, úrkiterlikteı-aq shabýyl jasaýdy da, ásker kúshterin orman-toǵaıǵa shashyratýdy da moıyndamaıtyn. Partızandyq shabýyldar soǵys taǵdyryn sheshe almaı, tek jamandyqqa uryndyratyn: olar respýblıkaǵa shabýyl jasaýdan bastap, dılıjanstardy tonaýmen támamdalatyn. Lantenak naǵyz soǵysty qalady da, ol sharýalardy paıdalana otyryp, soldattarǵa arqa súıemek Súldy. Tosqaýyldar men tutqıyl áreketter, onyń pikirinshe, shabýyl jasaý úshin tamasha qural bolatyn, sondyqtan á degenshe jınalyp, áp-sátte tarqap kete alatyn mujyqtardan qurylǵan otrádtar osy maqsatqa saıma-saı keletin. Biraq bul otrádtardy ol tym turaqsyz dep sanady: olar sýdaı syrǵanap, ýysta turmaıtyn. Ol osynaý tártipsiz, bytyrańqy soǵys úshin tabandy tirek, uıtqy qurmaq boldy, orman jabaıylarynyń armıasyn onyń jaýyngerlik qımylyna dáneker bolar turaqty áskermen nyǵaıtqysy keldi. Ári tereń, ári qorqynyshty edi bul oı! Júzege asa qalsa, Vandeıa jeńdirmeı keter edi.

Biraq turaqty áskerdi qaıdan tabarsyń? Polkterdi qalaı jınarsyń? Soldattardy qaıdan almaqsyń? Daıyn armıa qaıdan tabylmaq? Ol Anglıadan tabylmaq. Sóıtip, aǵylshyndardy jaǵaǵa túsirý týraly oı Lantenaktyń kókeıinen shyqpaı-aq qoıdy. Onyń esil-derti jaǵalaýdyń bir bólegin basyp alyp, ony solardyń qaramaǵyna berý boldy. Sondyqtan ol Doldiń qorǵansyz ekenin bilip, ony ıemdengen soń irgesindegi Mon-Dol jotasyn basyp alýǵa, Mon-Doldi ıemdengen soń taıaýdaǵy jaǵalaýdy da basyp alýǵa úmittenip, Dolge tura umtyldy.

Oryn jaqsy tańdap alyndy. Mon-Dolge ornatylǵan batareıa tóńirektegi eldi mekenderdi talqan etip, desantqa jaǵalaýdy tazalap bere alatyn.

Búl batyl josparyn oryndaý úshin Lantenak qol astyndaǵy sharýa jasaqtarynyń ishinen ilip alaryn — on myńnan astam adamdy jáne búkil artılerıasyn: on pýshka men eki zeńbirekti ózimen ala júrdi. Ol bes zeńbirekten bir jarym myń dúrkin oq atqannan on zeńbirekten myń dúrkin oq atqan artyq dep paıymdap, Mon-Doldiń ústine barynsha kóp zeńbirek qoıýdy uıǵardy.

Tabysqa qol jeteri kámil sıaqty edi. Olar alty myń adam-tuǵyn. Avransh jaǵynan bir jarym myń soldaty bar Govennen jáne Dınan jaǵynan — Leshelden seskenýge bolatyn. Ras, Lesheldiń jıyrma bes myń soldaty bar-dy, biraq ol munan jıyrma le jerde turǵan.

Lantenak tabysqa jeterine shúbá keltirmedi. Ol Doldi uryssyz-aq ıemdendi. Jurt ony raqymshylyqty bilmeıtin short minez sanaıtyn. Qala qarsylyq kórsetýge tyrysqan

da joq. Záresi ushqan turǵyndar úıdi-úılerine tyǵylyp qaldy. Alty myń vandeıalyq, jemshópti jáne tústenetin oryndy kereksinip jatpastan aýyl turǵyndaryna tán alańsyzdyqpen qalaǵa dál bir jármeńkege kelgendeı ornalasyp aldy: ashyq aspan astynda as pisirip, kez kelgen jerge otyra qalyp, kez kelgen jerge jata ketisti, myltyq ornyna taspıyq ustap, shirkeýge bardy.

Lantenak sol boıda qasyna birneshe artılerıa ofıserin ertti de, komandovanıeni eń jaqyn kómekshisi Gýj-le-Brúanǵa tapsyryp, Mon-Dol bıiktigin kórip kelýge ketti.

Búl Gýj-le-Brúan tarıhqa birshama iz qaldyrdy. Onyń patrıottardy aıaýsyz jazalaǵany úshin kókterdiń tajaly degen jáne Imanýs, ıaǵnı Súmyraı, usqynsyz jan degen eki laqap aty bar-dy. Vandeıada búlikshilerdiń bári jabaıylar bolatyn, biraq Gýj-le-Brúan varvar edi. Bóten eshkimge uqsamaıtyn onyń pasyq jandylyǵy syrt keskininen-aq kórinip turatyn: ol urysta júrek jutqan batyl da, urystan soń meıirimsiz qatal-dy. Bireýge qaltyqsyz berilýge de, ony jan-tánimen jek kórýge de bar. Onyń qylmystary keıde surqıalylyǵymen jan túrshiktiretin. Odan ne sumdyqty kútýge bolatyn.

Imanýs degen sumpaıy atynyń shyǵýy da osydan. Markız de-Lantenak onyń qatygezdigine úmit artty. Shynynda Imanýs shekten shyqqan qatygez edi. Munyń esesine soǵys ónerine shorqaq bolatyn. Markız ony ózine orynbasar etip taǵaıyndap, bálkim, qate jasaǵan shyǵar. Qalaı bolǵanda da markız ketip bara jatqanda oǵan komandovanıeni tapsyryp, bárine bas-kóz bolýdy júktedi.

Keıinirek, batareıa ornatylatyn jerdi aralap shyǵyp, Lantenak ymyrt úıirile Dolge qaıtyp kele jatqanda kenet gúrs etken zeńbirek daýsyn estidi. Ol jan-jaǵyn kózimen sholyp ótti. Basty kósheniń ústinen alqyzyl jalyn kóterilip keledi eken. Jaýdyń bulardy qapylysta bas salǵany aıan boldy. Qalaǵa dushpan basyp kirgen, kóshe boıynda urys júrip jatyr.

Markızdi anaý-mynaýǵa tańdantý qıyn edi, biraq búl joly qaıran qaldy: ol mundaıdy tipti de kútpegen bolatyn. Búl kim bolýy múmkin? Áıtáýir Goven emes: ózinen tórt ese kúshi basym dushpanǵa bas salýǵa onyń táýekeli barmas. Bálkim, Leshel shyǵar? Búl úshin ol jıyrma leni jedel qarqynmen júrip ótýge tıis... Joq, joq! Lesheldiń kelýi múmkin emes.

Lantenak atyn tebinip qaldy. Jol boıy oǵan qashyp bara jatqan turǵyndar kezdesýmen boldy. Mán-jaıdy suraıyn dese, analar úreıden esi shyǵa, "Kókter! Kókter!" dep aıǵaılap, qashyp berdi. Aqyry ol qalaǵa jetkende vandeıalyqtardyń jaıy múshkil edi. Mán-jaı bylaı eken.

III. Kishkentaı armıalar men úlken soǵystar

Joǵaryda aıtylǵandaı, Vandeıa jasaǵy Dolge kirisimen qalany aralap, árkim betimen ketti. Zeńbirekteri men oq-dári jáshikterin eski bazar kúmbeziniń astyna qoıyp, sharshap-shaldyqqan sharýalar tamaq iship, taspıyq sanaýǵa kiristi; sodan soń kósheniń ón boıyna sulaı-sulaı ketip, ony qorǵaýdyń ornyna, dóńkıip-dóńkıip jatyp aldy. Mezgil tún bolǵandyqtan kópshiligi basyna dorba jastanyp, uıyqtap ketti, keıbireýi tipti áıelderimen jatyr. Vandeıalyq sharýa áıelder joryq kezinde kúıeýlerine kóbine-kóp erip júretin.

Shilde túni jyp-jyly, ashyq. Aspannyń kógildir tuńǵıyǵynan juldyz jaınap tur. Áskerı qosynnan góri kerýenge uqsańqyraıtyn osynaý lager túgeldeı typ-tynysh uıqyǵa shomdy. Kenet úıyqtaı qoımaǵandary juldyzdyń kúlgin jaryǵynda kósheniń bir shetinen ózderine qaq mańdaıdan úsh zebirektiń uńǵysy úńireıip turǵanyn kórip qaldy.

Bul Goven edi. Qalaǵa jymyn sezdirmeı taıap kelgen ol kúzetshilerdiń dymyn óshirip, otrádymen basty kósheniń bir shetin ıemdengen bolatyn. Bir sharýa ornynan ushyp turyp, "Bul kim?" dep aıǵaı saldy myltyǵyn atyp. Oǵan zeńbirek jaýap qatty. Lezde aınala satyr-kútir myltyq daýsyna qańǵyryp ketti. Kózi uıqyǵa jumyla bergen tobyr ústine qaınaǵan sý shashyp jibergendeı oryn-ornynan atyp turdy. Bul jaıly oıanys bolmady: jatarda ústerinen jymyńdap turǵan juldyz ornyna oıanǵanda kartech zýlap jatyr eken.

Alǵashqy sátterde jurtta záre qalmady. Esi shyǵyp, sasqalaqtaǵan tobyrdan beter ne sumdyq bar? Bári qarýǵa jarmasty, bireýler oıbaılap, bireýler qashyp, kóbisi qulap jatyr. Qapylysta jaý shapqan sharýalar ne istep, ne qoıǵanyn bilmesten, óz adamdaryna oq jaýdyrýda. Atystan qulaǵy tunyp, úreıi ushqan adamdar úıdi-úıden júgire shyǵyp, odan keri qashyp, qaıtadan kóshege júgirip, sandalǵan top ishinde seńdeı soqtyǵysyp, qıqýdy kúsheıte tústi. Kúıeýleri adasyp qalǵan áıelder men balalaryn shaqyryp, bala-shaǵa baqyryp, áke-sheshelerin izdep júr. Osynaý túngi topalańda báriniń astan-kesteni shyqty. Ysqyrǵan oq qoıý túndi qaq jara ótip jatyr. Qarańǵy burysh-buryshtan atylǵan myltyq daýsy gúrs-gúrs etedi. Tútin men aıǵaı-uıǵaıdyń ishinen eshteńeni túsinip bolmaıdy. Kóshe boıyna jurt tastaı qashqan fýrgondar men júk arbalar jappaı dúrbeleńdi kúsheıte túskendeı: attar úrkip, terteni teýip, aryndaı, aspanǵa shapshıdy. Attar da, adamdar da jaralylardy tapap, ár jerden oıbaılaǵan, yńyrsyǵan daýystar estiledi. Bireýlerdiń quty qashyp, bireýler ábigerge túsken. Soldattar men ofıserler birin-biri izdep júr. Osynaý qaınaǵan tozaq ortasynda bárine bezbúırek beıtaraptyqpen qaraǵan tosyn jáıtter de kezdesip qalady. Bir áıel jerde bala emizip otyr, qasynda bir aıaǵyn tańyp alǵan kúıeýi qabyrǵaǵa súıenip, jaraly aıaǵynan qan zaýlap jatsa da, aspaı-saspaı karabınin oqtap, aıdalaǵa qarańǵyǵa ústi-ústine atady. Birneshe adam jer baýyrlaı jatyp alyp, júk arbalardyń tasasynan oq jaýdyrýda. Árekidik jurttyń daýsy jamyraı shyǵady da, ony ile-shala dúrkiregen zeńbirek úni kómip ketedi. Búl jantúrshigerlik kórinis edi.

Orman shaýyp jatqandaı: jurt aǵash sıaqty biriniń ústine biri baýdaı túsip jatyr.

Govenniń otrády tasada turyp, dáldeı atýda ári shyǵynǵa da ushyrar emes.

Áıtse de, tártibi qansha nashar bolǵanmen jaýjúrek sharýa jasaǵy esin jıyp, qorǵanysqa kóshti. Ol ormandaǵysha qyrýar uzyn dińgekten turatyn tas qamal — bazar úıiniń janyna shoǵyrlandy. Pana tapqanyn sezip, jurttyń kóńili serige bastady: orman tárizdi nárseniń bári olardyń kóńilin ashyp, shabyttandyra túsetin. Imanýs joq Lantenaktyń ornyn basýǵa qolynan kelgenshe tyrysyp-aq baqty. Olardyń artılerıasy bar-dy, biraq ony iske qospaı-aq qoıdy. Bul Govendi myqtap tańdandyrdy. Munyń sebebi, olardyń artılerıa ofıserleri túgeldeı markızben birge Mon-Doldi aralap kelýge ketken, al sharýalar zeńbirekpen ne isteýdi bilmeıtin. Degenmen munyń esesine olar ózderin zeńbirekten atqylaǵan kókterge oqty boratyp jatty. Endi olardyń myqty baspanasy bar. Olar júk arbalardyń bárin, bazar úıindegi býmalardyń, jáshikter men bóshkelerdiń bárin jınap, kózdeýge sańylaý qaldyra bıik barıkada turǵyzdy da, osy bekinistiń artynan joıqyn oq jaýdyrdy. Osynyń bári óte tez isteldi. Shırek saǵattan soń-aq bazar alynbas qamalǵa aınaldy.

Goven úshin is nasyrǵa shabaıyn dedi. Bazardyń bulaısha taban astynan qamalǵa aınalýy ol úshin tipti kútpegen jaı boldy. Onda vandeıalyqtar tas túıinip, taban tirese ornyǵyp aldy. Goven olarǵa tutqıyldan bas salǵanmen, jeńiske deıin áli kóp bar-dy. Atynan túsip, sapysyn qolyna ustaǵan kúıi, batareıasynyń ústinde janǵan alaý jaryǵynda qolyn keýdesine aıqastyryp, qarańǵyǵa úńile qarap turdy. Alaý qaryǵynda ap-anyq kórinip turǵan onyń bıik tulǵasy barıkadany qorǵaýshylarǵa nysana edi. Biraq ol oıǵa shomǵan kúıi, tóńireginde jaýyp jatqan oqty baıqamady.

Ol jeńetinine tipti de kúmándanbady. Ras, anaý jaqta, barıkadada, atqyshtar kóp bolatyn, biraq osynshama kóp myltyqqa qarsy onyń zeńbirekteri bar-dy, al oq, túptep kelgende, ıadroǵa eshqashan tótep bergen emes. Jeńis árdaıym artılerıasy bar ásker jaǵynda. Onyń batareıasy sheber qolda bolatyn ári Govenge tabysty qamtamasyz etip turǵan.

Kenet qarańǵy barıkadanyń tý syrtynan naızaǵaı jarq etkendeı boldy: jasyl túskendeı shatyr etti de, zeńbirek ıadrosy úıdiń qabyrǵasyn Govenniń dál ústinen tesip ótti.

Barıkada onyń ústi-ústine atqan oǵyna zeńbirekpen gúrs degizip jaýap berdi...

Bul ne boldy? Jaǵdaı ózgerip sala berdi. Artılerıa endi bir jaqta ǵana bolmaı shyqty.

Birinshisiniń sońynan ekinshi ıadro da ile-shala odan eki qadam jerdegi qabyrǵaǵa sart soǵyldy. Úshinshi ıadro qalpaǵyn julyp áketti.

Iadrolar úlken kalıbrli bolatyn: jaý on alty fýnttyq zeńbirekten atqylap jatyr eken.

— Komandır, sizdi kózdep jatyr! — dep baj etip, artıllerıster alaýdy óshire qoıdy.

Goven oılanǵan qalpymen eńkeıip, qalpaǵyn kóterdi. Ony shynynda da nysanaǵa alǵan eken: ony nysanaǵa alǵan arǵy jaqtan jańa ǵana barıkadaǵa shaýyp kelgen Lantenak bolatyn. Ol kelisimen qasyna Imanýs jetip bardy:

— Monsener, bizge tap berdi...

— Kim?

— Bilmeımin.

— Dınanǵa baratyn jol bos pa?

— Bos sıaqty.

— Shegine bastaý kerek.

— Sheginý bastaldy da. Kóbisi qashyp barady.

— Qashýdyń keregi joq, sheginý kerek. Artılerıany neǵyp iske qospadyńyz?

— Jurttyń bári sasyp qaldy, onyń ústine artılerıa ofıserleri bolmady.

— Batareıaǵa qazir ózim baramyn.

— Monsener men Fýjerge baratyn jolmen júkten múmkin nárseniń bárin jónelttim. Áıelderdi de, qysqasy, basy artyq nárseni túgel jónelttim. Biz tutqynǵa alǵan úsh balany ne isteýge buıyrasyz?

— Bul balalar — bizdiń kepilimiz. Olardy Týrgke jiberińiz. Osy jarlyqty berdi de, markız barıkada basyna ketti.

Bastyq kelisimen bári ózgerip sala berdi. Barıkada artılerıa ornatýǵa beıimdelmegen bolatyn: onda nebary eki zeńbirekke oryn bar-dy. Markız on alty fýnttyq eki zeńbirekti qoıdy da, olarǵa tez-tez ambrazýra jasatty. Ol bir zeńbirektiń ústinen ambrazýraǵa eńkeıip, dushpan batareıasyn baqylap turǵanda, Govendi kórip qaldy.

Anaý sonyń ózi! — dedi ol julyp alǵandaı.

Ol zeńbirekti ózi oqtap, nysanaǵa dáldeı, atyp jiberdi. Bul Govendi úsh ret kezdep, úsheýinde de oǵy dalaǵa ketti. Úshinshi ret atqanda qalpaǵyn ǵana ushyryp túsirdi.

Qap! — dep mińgirledi ol — Sál tómen alǵanda, basyn qaǵyp túsetin em.

Kenet alaý jalp etip óshti de, dushpan batareıasy qarańǵylyqqa shomdy.

Toqtaı tur, bálem! — dep kijindi Lantenak, sonsoń kanonırge burylyp: — Kartech! — dep buıyrdy.

Goven de myqtap abyrjýly edi. Otrádynyń jaǵdaıy nasharlaı tústi. Shaıqas jańa satyǵa aıań basty. Barıkada jaqtan zeńbirekter atqylaı bastady. Ondaǵylardyń qorǵanystan shabýylǵa shyqpasyna kim kepil? Jaralylardy, ólgender men qashyp ketkenderdi bylaı qoıǵanda da, oǵan qarsy keminde bes myń jaýynger, al onyń qolastynda qalǵany bir myń eki júzden asar-aspas. Dushpan otrádtyń azdyǵyn sezip qoısa, respýblıkashylar ne kúıge ushyramaq? Onda oryn aýystyrýǵa týra kelmek. Ázirge bular shabýyldap jatyr, al on kezde qorǵanysqa kóshpek. Búlikshiler umsynyp bir kórse, bóri quryǵaly tur.

Ne isteý kerek? Barıkadany mańdaıdan týra shabýyldaýdy oılap ta qajeti joq; shtýrm jasaý da múmkin emes: myń eki júz adam bes myń adamdy bekingen jerinen túrip shyǵa almaıdy. Basa-kókteý de múlde qısynsyz, al kidiris qurbanǵa ushyratýy yqtımal Qaıtkende de isti tyndyrý kerek. Biraq qaıtip?

Goven jergilikti adam edi. Ol qalanyń ornalasý tártibimen tanys-tuǵyn ári vandeıalyqtar ornyǵyp alǵan bazardyń syrtqy jaǵy ırek-ırek shytyrman tar kóshelerge baryp tireletinin biletin.

Ol adútanty, erjúrek kapıtan Geshanǵa buryldy.

— Geshan, komandovanıeni sizge tapsyramyn, — dedi oǵan Goven. — Oqty burynǵysynsha jaýdyra berińder. Olardyń barıkadasyn qıratýǵa tyrysyńdar. Eń bastysy, osy sabazdardy alańdata turyńdar.

— Túsinikti, — dep jaýap qatty Geshan.

— Soldattardy túgeldeı sapqa turǵyzyńyz. Bári myltyqtaryn oqtap, shabýylǵa daıyn tursyn.

Goven onyń qulaǵyna taǵy da áldeneni sybyrlady.

— Túsinikti, — dedi taǵy da Geshan.

— Barabanshylar túgel me? — dep surady Goven.

— Túgel.

— Bizde toǵyz barabanshy bar ǵoı. Ózińizge ekeýin qaldyryp, jeteýin maǵan berińiz.

Jeti barabanshy ún-túnsiz alǵa shyǵyp, komandırdiń aldynda sapqa tizildi.

— Qyzyl Bórik batalóny, qasyma kel! — dep daýystady sonda ol.

Saptyń ishinen serjantpen qosa on eki adam alǵa shyqty.

— Men batalóndy túgel shaqyrdym ǵoı, — dedi Goven.

— Túgeli osy, — dep jaýap berdi serjant.

— Qalaısha? Bar-joǵy on eki adambysyńdar?

— Iá, on ekimiz-aq qaldyq.

— Já, jaqsy, — dedi Goven.

Serjant Sodreı ormanynda tabylǵan úsh jetimdi óz batalónynyń atynan baýyr basqan sol baıaǵy minezi turpaıylaý ári aqkóńil Radýb bolatyn.

Oqyrmanymyzdyń esinde shyǵar, bul batalónnyń teń jartysy Árb-an-Paıl túbinde qyrǵynǵa ushyrap, Radýb qana ǵaıyptan taıyp tiri qalǵan.

Batareıa janynda jemshóp tıelgen fýrgon tur edi, Goven Radýbqa sony nusqady:

Serjant, jolshybaı saldyrlamaýy úshin adamdaryńyz myltyqtaryn sabanmen orap alsyn.

Birneshe mınýt ótti. Buıryq qarańǵyda ún-túnsiz oryndaldy.

Daıyn boldy, — dep baıandady serjant.

— Soldattar, bashmaqtaryńdy sheshińder, — dep buıyrdy Goven.

Bizde ol joq, — dep jaýap berdi serjant.

Jeti barabanshyny qosa sanaǵanda on toǵyz adamdyq otrád quryldy. Goven jıyrmasynshy edi.

— Bir sapqa turyńdar! Sońymnan! Barabanshylar alda, batalón soldattary artta júrsin. Serjant, batalónǵa komandalyq etýdi sizge tapsyramyn, — dep ámir etti ol

Goven kolonnanyń aldyna baryp turdy da, eki jaqtan ulasyp jatqan karonada gúrsiliniń astynda osy jıyrma adam kóleńkedeı kólbeńdep, qańyrap qalǵan tyǵyryq kóshelerdiń túkpirine súńgip berdi.

Olar úı-úıdi jaǵalap, osylaısha uzaq júrdi. Qala ıesiz qalǵandaı: toǵysharlar uraǵa tyǵylyp úlgergen.

Tereze bitkenniń qaqpaǵy jabýly, esik bitken ishteı kilttengen. Esh jerden eshqandaı syǵyraıǵan jaryq kórinbeıdi.

Meńireý tynyshtyq ornap, qulazyp qalǵan qaltarystarda basty kóshe jaqtaǵy atys anyǵyraq estilgendeı. Artılerıa urysy toqtar emes. Respýblıkashyl batareıa men roıalısik barıkada bir-birine kárlene kartech tógip jatyr.

Ireleńdegen joldarmen qarańǵyda tap basyp kele jatqan Goven jıyrma mınýttaı júrgen soń otrádyn basty kóshege shyǵatyn bazardyń tý syrtynda ornalasqan bir qaltarystyń shetine alyp keldi.

Soǵysyp jatqandardyń jaǵdaıy ózgerip sala berdi. Búl jaqtan barıkada qorǵansyz bolatyn — barıkada jasaýshylardyń, árdaıymǵy qateligi de — sondyqtan Govenniń otrády jolǵa shyǵýǵa daıyn, attary jegýli birneshe arba turǵan bazar kolonnasynyń astyna op-ońaı syp berdi. Goven men onyń on toǵyz soldatynyń qarsy aldynda vandeıalyqtardyń sol baıaǵy bes myń adamdyq armıasy túr, biraq endi bular onyń tý syrtynan shyqqan-dy.

Goven serjantqa birdeńe dep sybyr etti. Myltyqty oraǵan saban alyp tastaldy. On eki grenader qaltarys buryshyna tizile qaldy. Jeti barabanshy komanda kúte, taıaqshasyn kóterdi.

Zeńbirekter sál úzilis jasaı, dúrkin-dúrkin atyp jatyr. Mine, osyndaı úzilisterdiń birinde Goven sapysyn sermep qalyp, ornaǵan tynyshtyqta qulaq tundyrar ashyq daýsymen:

— Eki júz adam ońǵa, eki júz adam solǵa, qalǵandary týra alǵa! — dep sańq-sańq etti.

On eki myltyq gúrs atylyp, jeti baraban "shabýylǵa" dabyl qaǵa bezektep berdi. Goven:

— Jigitter naıza alyńdar! Túıreńder! — dep komanda tastady.

Búl aqtardyń qutyn qashyratyn respýblıkashylardyń sumdyq atoıy bolatyn.

Munyń ózi ádetten tys eser etti.

San myń adamdyq sharýalar tobyry art jaqtan jaý shapqanyn sezip, ózine qarsy jańa armıa kelip qalǵan eken dep oılady. Sol mezette basty kósheniń shetine jaıǵasyp, Geshannyń qol astynda qalǵan respýblıkashyl kolonna baraban únin estisimen ol da "shabýylǵa" dabyl qaǵyp, júgire basyp, barıkadaǵa umtyldy. Vandeıalyqtar eki ottyń ortasynda qaldy. Dúrligý bastaldy, al dúrligý — úreıdiń qashqany, ondaıda qoryqqanǵa qos kórinediniń kebi kelip, ár sóz arýaqsha záre alady, pıstolet daýsy zeńbirek zalpyndaı, ıttiń úrisi arystannyń arsylyndaı estiledi.

Bazar áp-sátte qańyrap qaldy. Záresi ketken sharýalar basy shın jaqqa bytyraı qashty. Ofıserler túk isteı almady. Imanýs eki me, úsh pe qashqyndy atyp óltirip edi, munan da nátıje shyqpady. Jan-jaqtan: "Shama kelse, qutylyńdar!" ımen aıǵaı ǵana estiledi. Elekten saýlaǵan ún sekildi osynaý búkil armıa qalashyqtyń tyǵyryq kóshelerimen jóńkilip, ashyq dalaǵa jel aıdaǵan bulttaı dúrlige qashty.

Markız de-Lantenak osy dúrligýge óz kózimen kýá bop turdy. Ol zeńbirekterdi óz qolymen tyǵyndap, eń sońynan ketti.

Iá, búl sharýalarmen ne tyndyrarsyń. Bizge aǵylshyndar qajet, — dedi ol asyqpaı, mań-mań basyp bara jatyp.

IV. Ekinshi ret

Jeńiske tolyq qol jetti.

Goven Qyzyl Bórik batalónynyn soldattaryna burylyp:

— On eki bolsańdar da, myń adamǵa bergisiz ekensińder, — dedi.

Bastyqtyń maqtaýy ol kezde orden alǵanmen birdeı bolatyn.

Govenniń jumsaýymen qashqyndardy qýyp ketken Geshannyń otrády tolyp jatqan tutqyn aıdap keldi.

Alaýlar jaǵylyp, qalaǵa tintý júrgizile bastady.

Qashyp úlgermegender túgel berildi. Basty kóshege maıshamnan jaryq túsirildi; kóshe boıy ólgender men jaralanǵandardan aıaq alyp júrgisiz. Árbir urys ádette usaq-túıek qaqtyǵystarmen aıaqtalady. Ójet jandardyń azyn-aýlaq, jekelegen toptary áli qarsylasyp jatty. Olar qorshaýǵa alynǵanda ǵana qarýyn tastady.

Jurt japyryla qashyp jatqan alasapyran ishinde Goven erjúrek bireýdi baıqap qaldy; búl epti de qaıratty adam qashqan joldastaryn qalqalaı, urys salyp júrse de, óz basynyń qashatyn oıy joq. Ol karabınin sheber paıdalanyp, birese atyp, birese dúmimen qorǵanyp júr. Aqyry karabıni kúl-talqan boldy. Sonda ol bir qolyna tapansha, ekinshi qolyna qylysh aldy. Jurt oǵan jaqyndaýdan jasqana bastady. Kenet Goven onyń táltirektep ketip, baǵanaǵa súıengenin kórdi; sirá, jaralansa kerek. Biraq jaralanǵanyna qaramastan qylyshy men tapanshasyn qolynan tastamady. Goven sapysyn qoltyǵyna qysyp, onyń qasyna bardy.

— Beril! — dedi o l

Jaraly oǵan qadala qarady. Kúrtesiniń ishinen qan saýlap túr eken, aıaq astynda úıyp qalypty.

— Sen meniń tutqynymsyń, — dedi Goven sózin jalǵap.

Jaraly til qaptady.

— Atyń kim?

— Atym — Ajal bıi, — dep jaýap qatty anaý.

— Sabaz ekensiń! — dep Goven oǵan qolyn sozdy.

Vandeıalyq jaýap berýdiń ornyna:

— Jasasyn koról! — dep aıǵaı saldy.

Ol bar kúshin jıyp, eki qolyn kótere, bireýimen Govendi tapanshasymen atyp jiberdi de, ekinshisimen qylyshyn sermep qaldy.

Osynyń bárin ol jolbaryssha asqan eptilikpen istedi, Biraq basqa bireý odan da epti bolyp shyqty. Bul osydan sál buryn kelip jetken jáne osy kórinisti ún-túnsiz baqylap turǵan baıaǵy salt atty edi. Ol vandeıalyqtyń tapanshasyn kóterip, qylyshyn sermegeli jatqanyn kórip qalyp, ony men Govenniń eki arasyna tura umtyldy. Ol bolmaǵanda Goven óletin edi. Oq atqa tıdi de, qylysh adamǵa daryp, at pen salt atty ekeýi birdeı jalp etti. Osynyń bári qas-qaǵymda boldy.

Qansyraǵan vandeıalyq áli quryp, kóshe ústine sylq tústi.

Qylysh beıtanys adamnyń betin osyp ótipti. Ol es-tússiz jatyr. Astyndaǵy aty ólip qalǵan.

Bul kim eken? — dep surady Goven, beıtanystyń júzine tóne qarap.

Biraq jaradan saýlaǵan qan betin jaýyp ketkendikten, qyp-qyzyl maska astynan eshteńeni ajyratý múmkin bolmady. Tek boz qyraýlanǵan shashy kórinedi.

Bul kisi meni ajaldan saqtap qaldy, — dedi Goven. — Onyń kim ekenin eshqaısyń da bilmeısińder me?

Komandır, ol qalaǵa jańa ǵana kelgen, — dep ún qatty soldattardyń biri. — Men onyń Pontorson jaǵynan kele jatqanyn kórgem.

Kolonnanyń aǵa dárigeri de kelip jetti. Jaraly áli esin jıǵan joq-ty. Dáriger ony qarap shyqty:

Dáneńe etpeıdi: tereń tilipti, biraq qaýipti emes. Jarasyn tigemiz, birer aptadan soń aıaǵynan tik turady. Degenmen, sabazyń myqtap sermegen eken!

Beıtanystyń ústinde úsh tústi baýy bar plash. Janynda tapanshasy men qylyshy. Ony sheshindirip, zembilge jatqyzdy. Dáriger bir shelek salqyn sý ákeldirip, jarasyn jýyp-shaıdy. Endi betin anyqtap kórýge bolatyn edi. Goven oǵan tapjylmaı tesile qarady.

— Janynda qandaı da bir qaǵazdary bar ma eken? — dep surady ol

Dáriger jaralynyń jan qaltasyn sıpap, bir ámıan alyp, Govenge usyndy. Sol eki ortada jaraly da salqyn sýdan esin jıa bastady: qabaǵy qımyldaǵandaı boldy.

Goven ámıandy aqtaryp, tórt búktelgen bir japyraq qaǵaz tapty. Qaǵazdy ashyp, oqyp shyqty:

"Qoǵamdy qutqarý komıteti. Azamat Sımýrden..."

— Sımýrden! — dedi ol julyp alǵandaı.

Jaraly búl sózdi estip, kózin ashty. Goven qýanyshyn qoıarǵa jer tappady.

— Sımýrden! Siz be edińiz?... Siz meni ajaldan ekinshi ret saqtap qaldyńyz...

Sımýrden onyń betine qarady. Qantalaǵan júzi til jetkisiz shadyman sezimge bólengen.

Goven onyń aldyna júreleı otyra qalyp:

— Ustazym meniń! — dedi shattanyp.

— Ákeńmin ǵoı, — dedi Sımýrden aqyryn kúbirlep.

V. Bir tamshy salqyn sý

Kórispegeli kóp jyl ótse de, olar bir-birin eshqashan kóńilinen shyǵarǵan emes. Endi olarǵa bir-birimen kúni keshe aırylysqandaı kórindi.

Qalalyq ratýshada qolma-qol kóshpeli lazaret jasaldy. Sımýrdendi jaralylar úshin ortaq palataǵa arnalǵan úlken zalmen irgeles shaǵyn ońasha bólmege jatqyzdy. Jarasyn tikken hırýrg naýqasqa operasıadan keıin uıyqtaý kerek ekenin aıtyp, eki dostyń sher tarqata shúıirkelesken áńgimesin buzyp jiberdi. Rasynda, Govendi de árdaıym jeńisten soń ásker basyny qaptaıtyn shuǵyl ister kútip turǵan. Sımýrden jalǵyz qalsa da úıyqtaı almady: biri jaradan, ekinshisi qýanyshtan eki túrli diril sezim boıyn bılep, uıqysyn qashyryp jiberdi.

Ol uıyqtaǵan joq, sonda da áldenendeı tús kórip jatqandaı sezindi. Búl múmkin be? Ómirdegi armany oryndala bastady. Sımýrden óziniń baq juldyzyna senbeýshi edi; endi aldynan baqyt jaz qushaǵyn jaıǵandaı boldy: ol Govendi tapty. Ony bala kezinde qaldyryp, endi er jetken, batyl, qaıratty, jaýjúrek shaǵynda kezdestirip otyr.

Sımýrden ony halyq isi úshin kúreste saltanatty sátte mirdi. Vandeıada Goven revolúsıa tirekteriniń biri boldy ári revolúsıa úshin osy tirekti ornatqan da ózi, ıaǵnı Sımýrden edi. Bul jeńimpaz — sonyń túlegi. Osynaý jap-jas jigittiń júzinde jaınaǵan oı men shyndyq nury — óziniń, Sımýrdenniń oıy, Sımýrdenniń shyndyǵy. Onyń shákirti, onyń jan dúnıesinen túlep ushqan bel balasy budan bylaı batyr atanyp otyr, al taıaý arada, bálkim, otanynyń maqtanyshyna mı aınalar.

Jańa ǵana bastan keshken áserlerin taǵy da oı eleginen ótkizip, Sımýrden uıyqtamaı, oıaý jatty, onyń jan dúnıesi áldeqandaı tylsym sezimge bólenip, diril qaqty. Tańǵajaıyp jańa shyraq, jarqyramaı sheshek atar jas ǵumyr Fransıanyń kókjıeginen ıek arta kóterilip keledi jáne ony erekshe bir qýantqan nárse — osy ǵumyrdyń bolashaq taǵdyry óz qolynda. Ózi kýá bolǵan taǵy bir osyndaı jeńiske qol jetse, onyń bir aýyz sózine bola respýblıka Govendi armıa basyna qoımaq.

Adamdy tosyn jetistikten beter mastandyrar nárse joq. Ol kez jurttyń bári áskerı dańqty qıaldaǵan kez bolatyn: árkim óz adamyn áskerbasy etkisi keldi. Sımýrden Govendi uly qolbasshy retinde kórsem dedi. Ol endigi ony (arman da bir qus emes pe?) muhıt ústinde — qashyp bara jatqan aǵylshyndardy qýdalaýshy, Reın boıynda — korólder koalısıasyn jazalaýshy, Pıreneıde — ıspandardy tyqsyrýshy, Alpide — Rımge kóteriliske belgi berýshi retinde kórdi. Sımýrdenniń boıynda: biri — meıirban júrekti, ekinshisi — bultarmas týrashyldyqty murat tutqan qatal minezdi eki adam qosarlasa ómir súrgendeı, ári ekeýi de rıza, óıtkeni ol Govendi aıbyndy kósem dep qana emes, qaharly kekshil jan dep te bildi. Sımýrden jasamaı turyp qıratý kerek degen senimde bolatyn. "Qazir erkelikti kóterer kez emes" deıtin ol. Ári ol Govendi sol kezde jurttyń aıtqanyndaı, "jaǵdaı deńgeıinen" tabylady dep kámil sendi. Ol Govendi dańq tuǵyrynda turǵan kúıinde kózine elestetti.

Kenetten ol bólmesiniń shala jabylǵan esiginen Govenniń daýsyn estigende qıaly tipti sharyqtap ketti. Ol tyńdaı qaldy. Qulaǵyna aıaq tyqyry estildi:

— Sen jaralanǵansyń ba?

— Atyp tastaýlaryńa jaraıtyndaı háldemin.

— Bul adamdy tósekke salyńdar. Jarasyn tańyp, emdeńder.

— Meniń ólgim keledi.

— Sen ólmeısiń. Sen meni koról úshin óltirmek boldyń, men seni respýblıka úshin ajaldan arashalaımyn.

Sımýrden túnerip ketti. Ol bireýdiń túrpideı qoly oıatyp jibergendeı, qıaldan tez arylyp, on boıyn sezik-sekem bılep aldy.

— Iá, ol shynynda da bıazy jan, — dep túńile kúbirledi.

VI. Jara jazylsa da, júrek qan jylaıdy

Sımýrdenniń jarasy kóp uzamaı jazyldy. Biraq jarasy munan áldeqaıda aýyr taǵy bir jan bar-dy. Ol vandeıalyqtar atyp ketken, qańǵybas Telmarsh Erb-an-Paıl fermasynda qanǵa boıalyp jatqan jerinen taýyp alǵan áıel bolatyn. Mıshel Fleshardyń jaǵdaıy Telmarsh oılaǵannan beter qaýipti edi. Onyń úsh jarasy bar eken: biri kókteı ótken — oń keýdesiniń joǵary jaǵynan tıip, jaýyrynyn syndyryp, i ý syrtynan shyǵypty, ekinshi oq buǵanasyn, úshinshi oq ıyq súıegin ýatyp jibergen. Áıtkenmen ókpesi aman eken: onyń jazylyp ketýi yqtımal edi.

Derevnáda Telmarsh "fılosof" atanatyn, sharýalar tilinde bul táýip, ıaǵnı birshama dáriger ári hırýrg, birshama dýana degen soz. Ol jaraly áıeldi jerkepesine aparyp, múkten istelgen tósegine jatqyzdy da, "qarapaıym" ádistermen baǵyp-qaǵýǵa kiristi. Sonyń qamqorlyǵy arqasynda ǵana áıel tiri qaldy. Buǵanasy bitisip, keýdesi men ıyǵyndaǵy jara biteldi de, birneshe aptadan soń saýyǵa bastady.

Aqyry Telmarshtyń qolyna súıenip, syrtqa shyǵatyn boldy. Birde Telmarsh ony aǵash túbine kún shýaqqa aparyp otyrǵyzdy. Búl áıel týraly ol eshteńe bilmeıtin. Keýdesinen jaralanǵan kisige múldem tynyshtyq kerek, sondyqtan Telmarsh ony sóıletpeı qoıdy. Ol úndegen joq, biraq qart onyń kózqarasynan áldene janyn jegideı jep, bir oı esil-dertinen shyqpaı júrgenin ańǵardy. Búgin tańerteń ol áldeqaıda sergek bolatyn: súıemelsiz-aq júrip keterdeı. Abzal jandy qart oǵan qýana, tipti ákelik meıirmen qarap turdy. Ol áıelge kúlimsireı qarap:

— Mine, endi tik turatyn boldyq. Jaramyz ábden jazyldy, — dedi.

— Tek júregim syzdaıdy, — dedi áıel, sonsoń taǵy da sózin jalǵaı tústi: — Sóıtip, siz olardyń qaıda ekenin bilmeıdi ekensiz ǵoı, múldem beıhabarsyz ǵoı, á?

— Kimderdiń? — dep surady Telmarsh.

— Balalarym she?

Ol talaı ret qol-aıaǵy qalshyldap, es-tússiz sandyraqtap jatyp ta, balalaryn shaqyratyn, sonda — adam sandyraqtap jatsa da kóp nárseni ańǵarady emes pe — qarttyń buǵan jaýap bergisi kelmeıtinin kórgen.

Biraq Telmarsh shynynda da oǵan ne aıtaryn bilmedi. Joǵalyp ketken balalary jaıly anaǵa áńgimelep jatý ońaı bolyp pa. Tipti, shynyna kelgende, ol ne biletin? Túk te bilmeıtin. Ol tek bir áıel-anany atyp ketkenin, ony qanǵa boıalyp jatqan jerinen ózi taýyp alǵanyn, búl marqumnyń úsh balasy bolǵanyn, sheshesin atyp ketken soń balalardy Lantenaktyń ózimen áketkenin biletin. Bar biletini osy. Balalarǵa ne boldy? Olar óli me, tiri me?.. Ol úsh balanyń ekeýi ul da, bireýi emshekten jańa sýalǵan qyz bala ekenin estigen. Bar bolǵany osy. Beıshara balalardyń taǵdyry onyń ózin de qınaıtyn. Áıtkenmen ol jaýap taba almaı-aq qoıdy. Tóńirektegi sharýalardan surastyryp kórip edi, olar bastaryn shaıqap, lám-mım aıtqan joq. Lantenak ózi jaıly kóp aıtqandy unatpaıtyn.

Sharýalar Lantenak týraly áńgimeleýden taısalyp, Telmarshpen sóılesýge onshama qulyq bildirmeıtin. Jalpy olar — aıtqanǵa senbeıtin halyq. Ózderi Telmarshty unatyńqyramaıtyn. Qańǵybas Telmarsh tynymsyz jan edi. Sonyń óne boıy aspannan kóz aıyrmaıtyny nesi? Ne isteıdi, qaqqan qazyqtaı bir orynda áldeneshe saǵat tapjylmaı turǵanda ne oılaıdy eken? Sóz joq, ózi birtúrli adam. Soǵys órti jaılap alǵan elde, jurttyń bári ózin janartaý ústinde turǵandaı sezinetin elde, barshanyń bir ǵana yqylasy — jaıpap jalmaý, bir ǵana jumysy — ózgeni baýyzdaý bolyp otyrǵan elde, árkim jaýynyń úıin órtep, otbasyn qyryp ketýdi, dushpannyń qaraýylyn shetinen óltirip, aýylyn tas-talqan etýdi, tosqaýyl quryp jaýdy qaqpanǵa túsirýdi ǵana oılaıtyn elde, jurt birin-biri jarysa qurtyp jatqan elde, tabıǵatqa muńdana kóz salyp, sheksiz-shetsiz jahannyń tylsym tynyshtyǵyna qulaq túre, neshe túrli shóp terip, ádemi gúldi, saıraǵan qus pen jymyńdaǵan juldyzdy ǵana tamashalap k úrgen osynaý dýana kórineý kózge qaýipti kisi bolatyn. Deni túzý emes ekeni aıdan anyq. Ol buta jamylyp, jasyrynbaıdy da, eshkimge oq ta atpaıdy. Aınaladaǵy jurttyń oǵan qaımyǵa qıraıtyn da jóni bar.

Aqylynan adasqan, — deıtin ózgeler.

Sóıtip, Telmarsh jalǵyzdyqtan beter jaısyz halge ushyrady: ol jurt bezetin janǵa aınaldy.

Odan eshkim eshteńe suraǵan da emes. Sondyqtan qansha tyryssa da, ol Mıshel Fleshardyń balalary jaıynda jarytyp eshteńe bile almaı-aq qoıdy.

Telmarsh tul qalǵan anadan "balalarym-aı" degen sózdi estip, kúlkiden tyıyldy da, al baıǵus sheshe óziniń qat-qabat oıyna taǵy shomdy. Beısharanyń jan dúnıesinde qandaı alaquıyn bolyp jatqanyn kim bilipti? Túpsiz tereń qarańǵy shyńyraýǵa qulap túskendeı... Kenet ol Telmarshqa jalt qarap, ashynǵandaı keıippen:

— Balalarym-aı! — X. Qutyla alar ma eken?dep ah urdy.

Telmarsh kináli adamdaı basyn salbyratyp jiberdi.

Ol markızdi oılady. Al markız bolsa, árıne, ony oılamaq túgil, onyń búl dúnıede bar-joǵyn umytyp ta ketken shyǵar. Telmarsh muny áp-ádemi biletin. "Ulaǵatty myrzanyń basyna kún túskende sen oǵan kereksiń ári ol senimen dos-aq, biraq qaýip-qater basynan ótisimen onyń senimen isi joq", — deıdi ol ishinen óz-ózine. Sonsoń ózinen: "Endeshe, sen búl myrzany nege qutqardyń?" — dep surady da, ile-shala: "Óıtkeni ol adam ǵoı", — dep jaýap berdi. Ol biraz oılanyp baryp: "Já, boldy, sonyń ózi shynymen adam ba?" — dep qarsy shyqty óz-ózine.

— Áttegen-aı, bilsemshi muny! — dep taǵy da qapalandy ol

Durys istedim be osy dep bas qatyra kop oılandy. Muny oılaýdyń ózi azap edi. Demek, jaqsy qylyqtyń da jaman bolyp shyǵýy múmkin eken ǵoı. Qasqyrdy qutqarǵan adam — qoıdy qurtpaq. Qaraqustyń synǵan qanatyn emdegen adam onyń tyrnaǵy úshin jaýap bermek. Ol ózin shynymen-aq kináli sezindi. Baıǵus ananyń ashynarlyq ta jóni bar.

Iá, ol kináli: ol markızdi qútqaryp jiberdi. Biraq ol mynaý anany da qutqardy ǵoı! Osy oı ǵana onyń janyn birshama baıyz taptyrǵandaı bolatyn.

Al balalar she? Olarǵa ne boldy? Endigi qaı jerde júr?..

Áıel de osyny oılaıtyn. Búl eki adamnyń oıy bir izben júrgendeı edi, sóıtip, ózara til qatyspasa da, olardyń oıy bir ǵana buldyr armanǵa toǵysyp jatty.

Biraq áıeldiń muńdy janary Telmarshqa taǵy da qadala qaldy:

— Qashanǵy osylaı bola bermek, — dep kúbir etti ol

— Tss! — dep sybyrlady Telmarsh saýsaǵyn ernine basyp.

Áıel ony tyńdamastan sóıleı berdi:

— Meni nege qutqardyńyz? Munyńyzdy keshire alar emespin. Odan da ólgenim artyq edi; olardy tym bolmasa o dúnıeden kórer edim ǵoı. Qaıda ekenin biler em, olar meni kórmese de, jandarynda júrer em... Marqum sheshe de balalaryna qorǵanysh bola alady.

Telmarsh onyń qolyn ustap, tamyryn basyp kórdi:

— Sabyr etińiz. Taǵy qaıtalap qalarsyz.

— Qashan ketýime bolady? — dep surady áıel oǵashtaý únmen.

— Ketýdi aıtasyz ba?

— Iá, ıá. Solardy izdeýge shyǵam.

— Mazasyzdanatyn bolsańyz, eshqashan kete almaısyz. Al sabyr tutsańyz, bálkim, erteń-aq júrip ketersiz.

— Sizdińshe, sabyr tutý degen ne?

— Ol — qudaıǵa syıyný degen sóz.

— Qudaıǵa deısiz be? Al sonda ol meniń balalarymdy qaıtti eken?

Áıel sandyraqtap ketkendeı boldy. Biraq daýsy qaıtadan sabyrly estildi.

— Túsinseńiz etti, — dedi ol, — búıtip otyra berýge shydamym joq. Siz bala súımegen adamsyz, al men qursaq kótergen janmyn: aıyrma osynda. Adamnyń sezimin bastan keshpeı, pikir túıýge bolmaıdy. Sizdiń eshqashan balańyz bolǵan emes pe?

— Joq, — dep jaýap qatty Telmarsh.

— Al men baladan kóz ashqan emen. Endi olarsyz ne istemekpin? Osyny aıtsańyzshy, tym bolmasa... Balalarymdy ne úshin tartyp áketkenin túsinsem buıyrmasyn. Bir soraqylyqtyq bolyp jatqanyn kórip... sezip júrmin, biraq túsine alar emespin. Olar kúıeýimdi óltirip, ózimdi atyp ketti. Sonda ne úshin? Túsinsem ne deısiz.

— Mine, endi taǵy da qyzýyńyz kóterilip barady, — dedi Telmarsh. — Búıtip, kóp sóıleı bermeńiz.

Áıel onyń betine qarady da, tyna qaldy. O l osy kúnnen bastap múlde áńgimelesýdi qoıdy.

Telmarsh mundaı til alǵyshtyqty kútpep edi, muny ol jaratpaı da qaldy. Áıel búk túsip, kári emen túbinde neshe saǵat boıy tapjylmaı bir orynda otyrady da qoıady. Oı oılap tym-tyrys otyrady. Únsizdik — adam qasiretin aqyryna deıin bastan keshken qarapaıym jannyń saıa tabar panasy. Áıel eshteńeni túsinip bolmasyna kóngen sıaqty. Jerine jete túńilgen adam súlesoq bop qala bermek.

Telmarsh jany ýdaı ashyp, ony syrtynan baqylaýmen boldy. Osynaý áıel qasiretiniń aldynda qaıyrymdy qart ózi de áıelshe sezinip, áıelshe oılaı bastady. "Iá, ózi úndemese de, kózinen bári ańǵarylyp túr ǵoı, — dedi ol ishinen. — Baıaǵy bir oıdyń janyn jaı taptyrmaı júrgenin baıqaımyn. Ana, emshek emizip júrgen ana — ana bolýdan qaldy degen ne sumdyq? Áıel buǵan kóndiger emes. Ózi jaqynda ǵana emshek emip júrgen eń kenjesin kóbirek oılaıdy bilemin; beıshara jatsa-tursa da, sony esinen eki eli shyǵarar emes".

Mundaı qaıǵyǵa sózdiń esh septigi bolmasyn Telmarsh ta túsinip, úndemeıdi. Qyr sońynan qalmas oıdyń mylqaýlyǵy jan shoshyrlyq.

Endeshe, ókshelegen sumdyq oıdan arylý kerek dep anany qandaı syltaýmen ǵana ılandyra alarsyń?

Bala — áldılep, mápeleýdi qajet etetin kip-kishkentaı dármensiz pende. Sondyqtan árbir ananyń boıynda parasattan ári tómen, ári joǵary bir nárse bar: ol — sezik.

Endi Telmarsh bul baqytsyz beısharany sóılettirmek boldy, biraq qolynan kelmeı-aq qoıdy. Birde ol áıelge bylaı dedi:

— Sor bolǵanda, men shalmyn, sondyqtan kóp júre almaımyn. Eshqaıda bara almaımyn, álim joq. Shırek saǵat júrgen soń-aq aıaǵym talyp, tynyqpasam bolmaıdy, áıtpese sizben birge keter em... Bir esepten júre almaǵanymnyń ózi jaqsy ma deımin. Nege deseńiz, serik bolamyn dep sizge qaýip tóndirýim de yqtımal ǵoı. Mundaǵylar maǵan tózip qana júr, áıtpese unatpaıdy, táıiri, ózim sharýa bolǵandyqtan kókterge kúdikti kórinemin, al sharýalar meni dýana sanaıdy.

Ol áıel ne aıtar eken degendeı jaýap kútti. Biraq oǵan kóz qyryn da salǵan joq.

Qasarysqan oı ne esýastyqqa, ne qaharmandyqqa bastaıdy. Biraq beıshara áıel qaharmandyq jasap ne kógertpek? Onyń ana bolýdan basqa qolynan keleri joq. Ol kún sanap oı tuńǵıyǵyna bata berdi, bata berdi. Syrtynan Telmarsh ún-túnsiz baqylap qana júrdi.

Ol áıeldi birdeńemen aldarqatpaq boldy: oǵan jip pen ıne, oımaq ákep berdi. Áıel baıǵus ony-muny tige bastaǵanda qart máz bop qýanyp qaldy. Áıel oıymen bolyp, jumys isteı berdi. Búl densaýlyq nyshany edi. Ol birte-birte ál jıa bastady. Óziniń ish kıimin, kóılek-kenshegin, bashmaǵyn jamap-jasqady. Áıtse de júzi synyq, baıaǵysynsha selsoq. Jumys ústinde yńyrsyp, jabyrqaý on salady. Keıde ánin kilt úzip, balalary jaıly habar ákelgendeı qustardyń saıraǵan únine qulaq tosa tyńdaıdy. Biraýyq kúbirleı bastaıdy; balalarynyń atyn atap shaqyryp jata ma, kim bilsin, áıteýir Telmarsh jóndi estı almaıdy. Erni únsiz qybyrlaıdy. Ol birde qapshyq tigip, ishine toltyra jańǵaq saldy. Tańerteńgisin Telmarsh onyń jolǵa shyqqanyn kórdi. Eki kózi qalyń ormanda.

— Qaıda barasyń? — dep surady Telmarsh.

— Solardy izdep baramyn, — dep jaýap berdi ol

Telmarsh ony toqtatam dep árekettenbedi.

VII. Qarama-qarsy qos shyndyq

Azamat soǵysynyń oqıǵalaryna toly birneshe apta ótti. Fýjer tóńiregindegi keý-keý áńgime bir-birine uqsamaıtyn, biraq bir ǵana istiń ıgiligine jumys istep, revolúsıa úshin uly shaıqasta ıin tirese urys salyp júrgen eki adam jaıynda ǵana boldy.

Vandeıadaǵy qantógis jekpe-jek sozyla tústi, biraq Vandeıadan endigi dármen kete bastaǵan. Onyń háli ásirese Ile-Vılende múshkil boldy. Dolde alty myń roıalısiń eren shabýylyna bir jarym myń patrıottyń erligin osynshama tapqyrlyqpen qarama-qarsy qoıǵan jas komandırdiń qaırat-jigeri arqasynda okrýgtegi kóterilis basyla qoımasa da, edáýir báseńdep, tuıyqtalǵan bolatyn. Budan keıin taǵy da osyǵan para-par birneshe ret soqqy berildi de, osy jetistikterdiń bári jaǵdaıdy jańa arnaǵa túsirdi. Jaǵdaı ózgerdi, áıtkenmen ile-shala aıaq astynan shıelenis týdy.

Vandeıanyń búkil búl bóliginde respýblıka jeńimpaz sherý tartty — buǵan eshqandaı da kúmán bolmady. Biraq búl qandaı respýblıka edi? Revolúsıanyń túpkilikti saltanatynan respýblıkanyń eki túri: terror respýblıkasy jáne meıirbandyq respýblıkasy ańǵarylǵan. Biri jeńiske qataldyqpen, ekinshisi — momyn sharalarmen jetýdi oılady.

Ekeýiniń qaısysy basym túser eken? Bitimshil jáne bitimsiz bul eki úlginiń óz jaqtastary — yqpaly men bedeli birdeı eki adamy boldy. Biri — áskerbasy, ekinshisi — qatardaǵy delegat. Qaısysy basym túspek? Qatardaǵy delegat jaǵyndaǵy úlken bir artyqshylyq — respýblıkashyl ókimet oryndarynyń qoldaýy. Ol Parıj komýnasynyń: "Eshqandaı qaıyrym bolmasyn!" degen zildi buıryǵyn ala keldi. Ol Konventtiń "Búlikshilerdiń tutqynǵa túsken kósemin bosatyp jibergen nemese onyń qashyp ketýine jol bergen árbir adam ólim jazasyna tartylady" degen dekretin ákeldi. Onyń qolynda qoǵamdy qutqarý komıtetinen quzyrly ýákildik ári oǵan tolyq baǵyný týraly Robesper, Danton jáne Marat qol qoıǵan buıryq bar.

Ekinshi bir áskerı adamnyń qolyndaǵy jalǵyz ǵana kúsh — janashyr sezim. Ony qostaıtyn myǵym qoly men jeńilgenderge meıirbandyq jasap júrgen júregi ǵana. Ol jeńimpaz bolatyn, sondyqtan meıirbandyq jasaýǵa haqylymyn dep biletin.

Sonyń saldarynan osy eki adamnyń arasynda astyrtyn, biraq tereń jik týǵan-dy. Olar túrli syńaıdaǵy adamdar edi. Ekeýi de kóteriliske qarsy kúresti jáne árqaısysynyń óz quraly: birinde — jeńis, ekinshisinde — terror boldy.

Túgeldeı orman japqan Bretan solardy aýyzdan tastamaı-aq qoıdy; kóptiń nazary solarǵa aýdy. Kózqarastarynyń qarama-qaıshylyǵyna qaramastan aralarynda berik rýhanı baılanystyń bolýy barshanyń olarǵa degen yqylasyn kúsheıte tústi.

Búl eki dushpan ózara dos bolatyn. Eki júrekti qosqan súıispenshilik sezim eshqashan munshalyqty berik te tereń bolyp kórmegen shyǵar. Raqymsyz meıirbandy ajaldan qutqardy, tereń tyrtyq qaldyrdy. Bul eki adamnyń biri — ólim beınesi, ekinshisi — ómir beınesi boldy. Biri — úreıshil prınsıptiń, ekinshisi — ymyrashyl prınsıptiń kórinisi. Olar eshteńege qaramaı, birin-biri jaqsy kórdi. Kisi tańyrqarlyq jumbaqtar da bola bermeı me?

Buǵan qosa mynany aıta ketelik: "qatygez" dep qaýeset taraǵan ekeýdiń biri óte qaıyrymdy bolatyn: ol jurttyń jarasyn óz qolymen tańyp, naýqastarǵa ózi baratyn, kúndiz-túni emhanalar men jara tańatyn pýnktterden shyqpaıtyn, ash-jalańash balalardy kórgende jylap jiberýge shaq turatyn, qolda baryn túgeldeı kedeılerge úlestirip beretindikten, ózi qý taqyr edi. Ol barlyq urystarǵa qatysty: shabýylda alda boldy, urystyń qaınaǵan ortasyna qarýmen de, qarýsyz da qoıyp ketip júrdi — sebebi belbeýinde pıstoletteri men qylyshy bolatyn, biraq onyń qylyshyn jalańashtaǵanyn nemese pıstoletin qolǵa alǵanyn eshkim kórgen emes. Ol soqqyǵa qarsy júretin, biraq ózi soqqy bermeıtin. Jurt ony buryn dinbasy bolǵan desedi.

Bul adamdardyń biri — Goven, ekinshisi — Sımýrden edi. Eki adamnyń arasynda dostyq, eki qaǵıdattyń arasynda — qastyq bolatyn. Aradaǵy tereń jik osydan týdy. Búl buqpantaı kúres syrtqa shyqpaı tura almaıtyn. Aqyry ol burq etti.

— Qalaı, hálimiz neshik? — dep surady Sımýrden Govennen.

— Siz muny menen kem bilmeısiz ǵoı. Lantenaktyń baskeserleri toz-toz boldy. Onyń qaramaǵynda myqtaǵanda jıyrma-otyz adam qaldy. Ol qazir Fýjer ormanyna tyqsyryldy, al birer aptadan soń qorshaýǵa alynbaq, — dep jaýap berdi Goven.

— Al eki aptadan soń she?

— Qolǵa túsedi.

— Sonan soń?

— Siz meniń jarnamamdy oqyp pa edińiz?

— Oqydym. Sonda she?

— Ol atylady.

— Taǵy da músirkeýshilik pe? Joq, ol gılotınada ólýge tıis.

— Men áskerı ólim jazasyn jaqtaımyn, — dedi Goven.

— Al men revolúsıashyl ólim jazasyn jaqtaımyn, — dep jarysa sóıledi Sımýrden. — Sen áýlıe Mark monastyriniń monah áıelderin nege bosatyp jiberdiń? — dep surady sonan soń ol Govenniń kózine týra qarap.

— Men áıeldermen jaýlaspaımyn, — dep jaýap qaıtardy Goven.

— Ol áıelder halyqqa óshpendilikpen qaraıdy. Al óshikken áıel on erkekke bergisiz. Biz Lývınede qolǵa túsirgen kart fanatık — poptardyń surqıa tobyryn revolúsıalyq trıbýnalǵa nelikten tartpadyń?

— Men qarttarmen jaýlaspaımyn.

— Qart áýlıe ákeı jas áýlıe ákeıden de jaman. Qýraı shashty qart kótergen búlik — eń qaýipti búlik. Jurt ájimge sengish-aq. Jalǵan aıanyshtyń qajeti joq, Goven. Patsha óltirýshiler — halyqqa azattyq áperýshiler. Tampl* munarasyna saq bolǵaısyń.

— Tampl munarasyna deısiz be? Qolymda erik bolsa, men odan dofındi bosatyp jiberer edim. Men balalarmen jaýlaspaımyn.

Sımýrden qatýlanyp ketti:

— Bilip qoıǵyn, Goven, jurt Marıa-Antýanetta* dese, áıelge qarsy, papa Pıı Altynshy* dese, qartqa qarsy, Lúsovık Kapet dese, balaǵa qarsy raqymsyz soǵys júrgizý kerek.

— Qadirli ustazym, siz meniń saıası qaıratker emes ekenimdi umytyp tursyz ǵoı deımin?

— Qaýipti qylyqtan aýlaq bolǵaısyń... Kossege shabýyl jasaǵanda áskerlerimizdiń qorshaýyna túsip, ústine ajal tóngen búlikshi Jan Treton qolyna qylysh alyp, kolonnamyzǵa jalǵyz ózi tap bergende sen soldattarǵa: "Jol berińder! Ótkizip jiberińder!" dep nege aıǵaıladyń?

— Óıtkeni myń san soldaty bar otrád úshin jalǵyz adamǵa jabylý masqaralyq ta.

— Kaıletrt d'Astıle irgesinde soldattarymyz jer baýyrlap bara jatqan jaraly vandeıalyq Jozef Bezeni qurtpaq bolyp toqtaǵanyn kórgende, sen olarǵa "Alǵa! Men onyń sazaıyn ózim tartqyzamyn!" dep aıǵaılap, oǵyńdy dalaǵa atyp jibergeniń qalaı?

— Sebebi jyǵylǵanǵa judyryq jumsamas bolar.

— Munyń durys bolmaı shyqty. Álgi adamnyń ekeýi de búlikshil sodyrlarǵa ataman bolyp ketti. Jozef Bezele — Murt deıtin belgili baskeser de, Jan Treton — Kúmisaıaq. Sol eki adamdy qutqaramyn dep sen respýblıkaǵa eki dushpan áperdiń.

— Respýblıkaǵa jaýdan góri dostyń kóbirek bolýyn tileıtinimdi jaqsy bilesiz.

— Endeshe, Landean tusyndaǵy jeńisten keıin biz tutqynǵa alǵan úsh júz sharýany atyp tastaýǵa qalaısha ámir etpediń?

— Óıtkeni sonyń aldynda ǵana Bonshan tutqyn respýblıkashylarǵa raqym jasaǵan bolatyn, sondyqtan men respýblıkashylardyń da tutqyn roıalıserge raqym jasaǵanyn barsha jurt bilsin dedim.

— Demek, Lantenakty qolǵa túsirseń, oǵan da raqym jasamaqsyń ba?

— Joq.

— Nelikten? Sen anaý sharýalarǵa raqym jasadyń ǵoı.

— Sharýalar — qarańǵy halyq, al Lantenak ne istep, ne qoıyp júrgenin biledi.

— Biraq Lantenak naǵashyń emes pe?

— Al Fransıa — týǵan sheshem.

— Lantenak — qart.

— Lantenaktyń jasy joq. Lantenak bizge bóten. Ol fransýz emes: ol bizdi aǵylshyndarǵa satyp júr. Lantenak sheteldik shapqynshylyq daıyndaý ústinde. Ol — otan jaýy. Bizdiń jekpe-jek ne onyń, ne meniń ólimimmen ǵana tynýy múmkin.

— Goven, osy aıtqanyń esińde bolsyn.

— Bolady.

Ekeýi únsiz qaldy. Bir-birine qarap otyr. Goven sózin jalǵady:

— Bul toqsan úshinshi jyl tarıhta qanquıly data bolmaq.

— Abaıla! — dep ilip áketti Sımýrden. — Neshe túrli sumdyq mindet bolady. Kinádan aýlaq adamdy aıyptaı kórme. Aýrý-syrqaýdyń bary úshin qashannan beri dárigerler kináli bolypty? Iá, mynaý uly jyl raqymsyzdyqpen aty shyqty. Al sebebi ne? Sebebi bul — revolúsıa jyly. Revolúsıanyń jaýy bar, ol zamany ótken dúnıe, sondyqtan hırýrgtiń óz jaýy — gangrenaǵa qaıyrymsyz bolatyny sıaqty, revolúsıa da oz jaýyna qaıyrymsyz. Revolúsıa koról arqyly koróldik ókimetti, dvorán arqyly — aqsúıektikti, áskerı ókimet oryndary arqyly — ozbyrlyqty, dinbasylar arqyly — varvarlyqty qurtady. Toqeterin aıtqanda, árbir tıran arqyly tıranıa ataýlyny qurtady. Operasıa jan qınamaǵanmen, ony istegende revolúsıanyń qoly selt etpeıdi.

Sonda búkil qoǵamdyq organızmdi ýlandyryp jatqan irińdi merezge raqym jasaýdy talap etýge seniń qaıtip qana dátiń barady?.. Joq, ol seniń degenińe kónbeıdi. Ol bizdiń burynǵy jeksuryndyǵymyzdy álýetti qolyna nyq ustaǵan ári onyń dymyn óshiredi. Ol órkenıettiń tánine adamzatty saýyqtyrar tereń tańba salady... Janyma batyp barady deısiń be? Iá, batsa — batatyn da shyǵar, onsyz bolmaıdy. Al azap qanshama uzaqqa sozylmaq? Operasıa bitkenshe. Onyń esesine siz ómir súretin bolasyz. Revolúsıa eski dúnıeniń táninen tán kesip alady, sonda qan aqpaı tura almaıdy. Bizdiń toqsan úshinshi jyl — qan aǵatyn jyl

— Iá, biraq hırýrg sabyrly da, aınaladaǵy adamdar qaharly ǵoı, — dep qarsylasty Goven.

— Jeńip shyǵý úshin revolúsıaǵa qaıratty jandar qajet, — dedi Sımýrden. — Ol qaltyraq qoldy keıin serpip tastaıdy. Qaısarlarǵa ǵana arqa súıeıdi. Danton úreıli, Robesper qaısar, Marat ymyrasyz... Esińde bolsyn, Goven, bul esimder bizge qajet. Olar tutas armıaǵa para-par: olar Eýropanyń záresin alady.

— Bálkim, keleshek ǵasyrlardyń da záresin alatyn shyǵar, — dep sóz qystyrdy Goven. Ol az-kem úndemeı qaldy da, sózin qaıta sabaqtady: — Degenmen, ustazym, siz qatelesip tursyz: men eshkimdi de kinálamaımyn... Menińshe, revolúsıaǵa eshkim kináli emes jáne bári de kináli dep qaraǵan jón sıaqty.

Sımýrden basyn kóterip:

— Revolúsıa jemisi terrordy aqtaı alatyn kún de týar, — dedi.

— Men terror revolúsıany masqaralamasa ıgi edi dep qorqamyn. — Goven áńgimesin ári sozdy. — Bostandyq, teńdik jáne týysqandyq degenimiz — beıbitshilik pen barshaǵa birdeı garmonıa. Olardy apaı-topaı etýdiń keregi ne? Revolúsıa sumdyq emes, ymyralasý bolýǵa tıis. Amnıstıa — buryn-sońdy adam tilinde aıtylǵan eń asyl sóz. Óz qanymdy tógýge táýekel jasap qana ózgeniń qanyn tóge alamyn... Aıtpaqshy, men ózim kúresýdi ǵana bilemin, óıtkeni men tek soldatpyn. Biraq bir nárseni: keshirim jasaýǵa bolmasa, jeńýdiń de qajeti joq ekenin kámil bilemin. Urysta jaýyńa jaý bol, al jeńgen soń sonyń baýyry bolǵyn...

— Abaıla, Goven! — dep qaıtalady Sımýrden osymen úshinshi ret. — Sen maǵan ulymnan da artyqsyń. Abaıla! Sóıtti de, ol oılanyp baryp: — Bizdiń mundaı zamanda janashyrlyqtyń opasyzdyqqa aınalyp ketýi múmkin, — dep qosa aıtty.

Búl eki adamnyń áńgimesi sapy men baltanyń jekpe-jegine uqsas edi.

VIII. Azaly ana

Onyń ber jaǵynda ana balalaryn izdep kele jatty.

Ol basy aýǵan jaqqa júre berdi. Sonda qaıtip kúneltti deısiz ǵoı? Nemen qorektendi? Muny ózi de bilmeıtin... Ol kúni-túni, jaıaýlaı-jalpylaı júrip, qaıyr surady, shóp-shalamdy qorek etip, ashyq aspan astynda, jymyńdaǵan juldyz astynda, buta arasynda, al keıde jańbyr men jel ótinde taqyr jerge túnep júrdi.

Ol derevnádan derevnáǵa, fermadan fermaǵa tentirep, úı-úıdiń janyna toqtap, surastyra berdi. Ústindegi kıim-keshegi alba-julba boldy. Keıde ony ishke kirgizedi, keıde jolatpaı, qýyp jiberedi. Kirgizbeı qoısa, ormanǵa betteıdi.

Ol tóńirekti bilmeıtin. Ol eshqaıda bolǵan emes jáne bar biletini — óziniń Sıkýanár derevnásy men Aze qaýymy ǵana. Ol júrip ketken jerin talaı ret qaıtalap, shyr aınalyp, bekerge áli qurıtyn. Birese tas jolmen, birese arba salǵan tereń sorappen, birese qalyń ormanǵa boılaı súrleýmen júrip otyrdy. Óstip tentirep júrgende onyń jupyny kıiminiń tamtyǵy ǵana qalǵanyna tańdanatyn ne tur.

Áýeli ol bashmaqsyz, sonan soń jalańaıaq júrdi, aqyr sońynda aıaǵy qantalap, borsha-borshasy shyqty.

Ol shaıqas dalalarynyń ústimen, oq astynda júrip otyrdy. Eshteńeni estigen de joq, eshteńeni kórgen de joq, eshteńeden qashqan da joq: ol balalaryn ǵana izdeýmen boldy. Búkil eldi búlik jaılaǵan, esh jerde eshqandaı jandarmdar da, perler de, aýyldyń ókimet oryndary da joq-tuǵyn. Ótken-ketken adamdarmen ǵana sóz qaǵystyrýyna týra keldi. Ol árkimmen áýeli ózi áńgime qozǵap:

— Júrgen-turǵan jerlerińizde kishkentaı úsh bala kózińizge túspedi me? — dep suraıtyn.

Júrginshi tańyrqaı basyn kóteretin.

— Eki er bala da, bir qyz bala, — dep túsindirmek bolatyn sonda ol. — Attary Rene-Jan, Gro-Alen jáne Jorjetta, kórgen joqsyz ba? Úlkeni beske ketti, kishkentaıyna — bir jas segiz aı. Qaıda ekenin bilmeısiz be? Olardy menen tartyp áketken.

Júrginshi til qatpaı áıelge qaraıtyn. Ózin túsinbeı turǵanyn kórgen soń áıel:

— Nege deseńiz, bul meniń balalarym, surap turǵanym da sondyqtan, — dep taǵy túsindirip áýrelenetin.

Júrginshi basyn shaıqap, jónine ketetin. Sonda áıel ábden túńilip, bir orynda qalshıyp turyp qalatyn.

Aqyry birde onyń sózine yqylas qoıǵan adam da tabyldy. Bir sharýa áıeldiń táptishtegen suraqtaryn tyńdap bolyp, áldeneni esine túsire bastady:

— Toqtańyz, — dedi ol — Úsheý edi deısiz be?

— Iá.

— Eki er bala da...

— Bir qyz bala.

— Siz solardy izdep júrsiz be?

— Iá.

— Men osyndaǵy bir senor urys kezinde úsh balany qolǵa túsirip, ózimen áketti degendi estigem.

— Ol kisi qazir qaıda? — dep shyńǵyryp jibere jazdady áıel — Qaıda meniń balalarym?

— Týrgke baryńyz, — dep jaýap berdi sharýa.

— Sizdińshe, olardy sol jerden tabamyn ǵoı, o?

— Bálkim, taýyp qalarsyz.

— Qaıda deısiz.

— Týrgke deımin.

— Týrg degen ne?

— Sondaı jer bar.

— Derevná ma, qamal ma? Álde ferma ma?

— Bilmeımin. Men onda eshqashan bolǵan emespin.

— Alys pa?

— Iá, jaqyn emes.

— Qaı jaqta?

— Fýjer jaqta.

— Onda qalaı baramyn?

— Tikeleı Vantorgke tartyńyz. Sonan soń Lorshan arqyly Leraǵa bet ustańyz. Ol qolymen batysty nusqady. — Týra kúnniń batysyna qaraı júre berińiz.

Ol sozǵan qolyn túsirgenshe áıel ketip te úlgerdi.

— Tek saq bolǵaısyz. Ol jerde urys bolyp jatyr, — dep aıǵaılady sharýa sońynan.

Áıel eshteńe dep jaýap qatpady, tipti burylyp ta qaramady — ol alǵa qaraı júre berdi, júre berdi.

IX. Provınsıalyq Bastılıa

Budan qyryq jyldaı buryn jolaýshy Fýjer ormanyna Lenele jaǵynan kirip, Parıne jaǵynan shyqqanda, osynaý uıysqan qalyń jynystyń shetine jete bere susty kóriniske tap bolatyn: onyń qaq aldynan oıda-joqta sorań etip Týrg shyǵa keletin.

Búl tiri emes, óli Týrg: jarym-jartylaı qıraǵan, jalańashtalǵan, ár jeri qulap, qabyrǵasy shytynap ketken. Osynaý Týrgten beter sıyqsyz úı súlderi, sirá, bola qoıar ma eken? Tańyrqaǵan jolaýshy qarsy aldynan bıik dóńgelek munarany kóretin: ol olja ańdyǵandaı umsynyp, orman shetinde japadan-jalǵyz túr. Jolaýshy jaqyndap, jarqabaqtan kóterilgende qabyrǵanyń opyryla qulaǵan jerin kózi shalatyn.

Búl oıyq mınanyń jarylýynan paıda bolǵan: mınaǵa, tegi, keminde eki sentner oq-dári syısa kerek. Jarylystan qabyrǵanyń úp-úlken jeri qulap túsken jáne túrine qaraǵanda, qorshaýǵa alǵandar munaraǵa osy tesikten kirgenge uqsaıdy.

Munaranyń or zamanda talaı ret qorshaýda qalyp, shydap baqqany kórinip túr: qabyrǵalarynda XIV ǵasyrdyń tas ıadrolarynan XVIII ǵasyrdyń shoıyn ıadrosyna deıin neshe túrli snarádtardan tyrtyq qalǵan.

Oıyqtyń týra tusynda, qarsy qabyrǵada, qabirge baratyn esik bar.

Bul sklep bir jaǵynan abaqty, bir jaǵynan tutqyndar tiri shyǵyp kórmegen tas qorjyn bolatyn. Ol kezde ár munaranyń, ár qorǵannyń janynda tas qorjyny bolýshy edi. Sol zamandaǵy abaqtylardyń kópshiligi sıaqty Týrg zyndany da eki qabatty-tuǵyn. Joǵary qabaty kúmbezdenip kelgen tóbesi bar úlken bir bólmeden turatyn. Feodaldyq zamanda búl bólmede adamdy parshalaıtyn, biraq munyń ózi neǵurlym qarapaıym jáne atpen parshalaǵannan góri yń-shyńsyz isteletin. Munda kezinde eki dońǵalaq ornatylǵan. Olardyń úlkendigi sondaı, qabyrǵa men tóbege tıip turǵan. Árqaısysyna aıypkerdiń aıaq-qolyn tańyp, dońǵalaqtardy jan-jaqqa aınaldyra bastaıtyn, sonda adamnyń parsha-parshasy shyǵatyn.

Abaqty bolǵan búl bólmeniń astynda ekinshi bir bólme — sózdiń týra maǵynasynda tas qorjyn bolatyn. Oǵan esik arqyly emes, tóbedegi tesik arqyly kiretin. Aıypkerdi qabirdiń joǵarǵy bóleginen tyr jalańash kúıinde qoltyǵynan jip baılap túsiretin. Joǵarǵy qabaty abaqty da, tómengi qabat qabir bolatyn.

Bizdiń ata-babalarymyz mundaı abaqty-qabirlerdi tas qorjyn deıtin. Biz úshin búl ataý jaı ǵana sóz, óıtkeni ol beınelegen nárse iz-túzsiz joıylyp ketken. Revolúsıanyń arqasynda biz mundaı sózderdi jaıbaraqat tyńdap, aıta beremiz.

Munaranyń syrt jaǵynda, osydan qyryq jyl buryn oǵan kiretin jalǵyz esik ispettes oıyq ústinde, ambrazýra nemese atys úıasy bar-dy. Ol qalǵan atys uıalarynan edeýir keń bolatyn. Astyńǵy jaǵynda qabyrǵadan julynyp, maıysyp qalǵan temir tor salbyrap tur.

Oıyqtyń qarsy aldynan munaraǵa úsh arqalyǵy bar tas kópir tireledi.

Ǵasyrdyń orta sheninde búkil qamal bir ǵana munaradan turatyn ári jan shappas berik bolatyn. Kópir ony álsiretip jibergen. Orta ǵasyrda Govender ony kópirsiz salǵan-dy. Ol kezde qamalǵa kirý úshin baltamen bir soqsa, qırap túser kishkentaı kópirden ótý kerek edi.

XVII ǵasyrda munarany jaqyn mańdaǵy jalpaq qyratpen baılanystyryp kelgen kópir arqalyqtarynyń ústine qamal salyndy. Ol eski munaradan góri qolaıly qonys retinde turǵyn úı etildi.

Biri — susty, ekinshisi — ádemi bul eki úı birin-biri tolyqtyrýdan góri stılderiniń ár qılylyǵymen oǵash kórinetin. Jan baspaǵan ný ormanǵa laıyq bul susty munara Versalǵa laıyq mynaý qamaldyń janynda kózge túrpideı tıetin.

Áskerı turǵydan alǵanda, kópir munarany jaýǵa bultartpastan ustap bererlikteı. Kópir munarany ári ajarlandyryp, ári dymyn qurtyp tur: munara ásemdikten utsa da, álden aırylǵan. Orman jaqtan bekem bolǵanmen, qyrat jaqtan osaldanyp qalypty.

Qaıtalap aıtalyq, oǵan kópirdi tirkestire salý strategıalyq turǵydan qatelik bolǵan. Degenmen kópir salýshylar birshama saqtyq ta jasapty. Olar, birinshiden, órt shyǵý múmkindigin kún ilgeri eskeripti: qamaldyń or jaqtaǵy terezeleriniń astynda temir ilgegi bar berik qutqarma saty ilingen. Ekinshiden, olar jaýdyń kókteı shabýyl jasaý múmkindigin kúnilgeri eskeripti: kópir alasa aýyr temir esikpen munaradan oqshaýlap tastalǵan. Búl esiktiń qalyńdyǵy men beriktigi sonsha, taran bylaı tursyn, zeńbirek dúmpýine de shydaıtyndaı.

Bul esikke jetý úshin kópirden ótý, al munaraǵa ený úshin osy esikke kirý kerek. Basqa jol joq.

Iá, sóıtip, ár túrli bıiktikte jasalǵan atys uıalary jáne ishine kiretin jalǵyz jol — aspaly kópirge tirelip turǵan úı jaqqa ashylatyn jalǵyz temir esigi bar keń ári bıik alty qabatty munara: artynda — orman; aldynda — kópirden joǵary, munaradan tómen ornalasqan, ústine qalyń buta ósken bıik qyrat; kópir astynda — munara men qyrat aralyǵynda ishinde shilik ósken, qysta kúshti tasqynǵa ulasyp, kóktemde jylǵaǵa, al jazda — tas taban jyraǵa aınalatyn tereń ári jińishke or — Govenderdiń qamaly, Týr-Goven, bylaısha aıtqanda, Týrg degenimiz, mine, osyndaı bolatyn.

X. Kepil balalar

Shilde ótip, tamyz bastaldy. Fransıany qaharmandyq pen raqymsyz qatygezdik rýhy jaılady. Onyń kókjıeginde eki eles jarq etti de, joq boldy. Olar: qynyna pyshaq suǵylǵan Marat pen basy alynǵan Sharlotta Korde*. İs nasyrǵa shabaıyn dedi. Strategıalyq úlken soǵysta tas-talqany shyqqan Vandeıa partızandyq shaǵyn soǵystyń, burynǵydan da sumdyq soǵystyń qushaǵyna panalady. Endi búl soǵys orman-toǵaı men buta-butany búrkemelengen jekelegen otrádtardyń tolassyz shaıqasyna aınaldy. Uly armıa, katolıktik jáne koróldik dep atalatyn armıa jeńilisten jeńiliske ushyraı bastady. Sonda da vandeıalyqtar La-Roshel qamalyna burynǵysynsha qaýip tóndirýmen boldy, al teńizde birneshe aǵylshyn polki men oǵan qosylǵan fransýz flotynyń ofıserlerinen daıyn desanty bar aǵylshyn floty osy polkterdi fransýz jaǵasyna túsirý úshin markız de-Lantenaktan belgi ǵana kútti. Munyń ózi kóteriliske attanǵan roıalıserge jeńisti qaıta áperýi múmkin edi.

Pıtt* memlekettik qylmysker bolatyn. Qanjar qarý-jaraqtyń qandaı ajyramas bóligi bolsa, opasyzdyq ta saıasattyń sondaı ajyramas bóligi. Pıtt qanjarmen bizdiń eldi jaraqattap, óz eline opasyzdyq jasady, óıtkeni óz otanyn masqaralaý — oǵan opasyzdyq jasaý degen sóz. Onyń tusynda jáne sonyń arqasynda Anglıa jeksuryn soǵys júrgizdi: ol tyńshylyq jasady, qýlyq-sumdyqqa basty, aldap-arbady. Ol jalǵandyqtan jırenbedi, brakonerlermen jáne asıgnasıany qoldan jasaýshylarmen soz baılasty: ol bizge degen óshpendilik ataýlynyń eń usqynsyz túrinen de shimirikpedi. Lıllada bir aǵylshynnan Pıttiń Vandeıadaǵy agentiniń haty qolǵa tústi, sol hatta, basqany bylaı qoıǵanda, bylaı delinipti: "Aqshany aıamaýlaryńdy ótinemin. Kisiler tıisti saqtyqpen óltiriledi dep úmittenemiz. Kıimin ózgertken áýlıe ákeıler men áıelder — osy maqsatqa eń qolaıly adamdar. Rýanga alpys myń jáne Kannga elý myń fýnt jiberińder". Birinshi tamyzda bul hat Konventte oqyldy. Eki jaqtyń da jaǵdaıy múshkil edi. Soǵys bir jerde toqtasa, ile-shala ekinshi jerde burq etip jatty. "Eshkimdi de aıamańdar!" "Tutqynǵa almańdar!" — soǵysýshy eki lagerdiń urany, mine, osyndaı boldy. Tarıhtyń búl paraǵyn albastydaı ajal kóleńkesi basty.

Týrg qamaly qorshaýǵa alyndy. Birde keshqurym, kókte juldyz týa bastaǵanda, qas qaraıyp, ormandaǵy japyraq pen daladaǵy shóp sybdyry estilmeı, tabıǵat múlgip turǵan bir shaqta kerneı úni jańǵyryp qoıa berdi. Ol joǵarydan, munara tóbesinen estildi.

Kerneıge tómennen syrnaı ún qosty.

Munara ústinde qarýly adam túr: tómende, qarańǵylyq qushaǵynda tutas lager ornalasqan.

Qamal tóńireginde qybyrlaǵan jurttyń qarasyn ajyratýǵa bolady. Búl adam ıleýi áskerı lager-tuǵyn. Ár jerde, ormanda — aǵash túbinde, qyrat ústinde — shilik ishinde ot jaǵylyp jatyr, sondyqtan qarańǵylyq birte-birte jyltyldaǵan núktege tolyp ketti. Jer de aspanǵa eliktep, juldyzdan áshekeı taqqysy kelgendeı. Biraq búl sýyq juldyz — soǵys juldyzy bolatyn. Lager qyrat jaqta jazyq alqaptyń bergi shetine deıin sozylyp, qarsy jaqta qalyń ormanǵa enip jatyr.

Týrg qamaly aınala qorshalǵan.

Qamaýshylar lageri ıemdenip jatqan keńistik ásker sanynyń kóptigin ańǵartqandaı.

Kerneı ekinshi ret oınalyp, syrnaı taǵy ún qosty. Kerneı surap, syrnaı jaýap berip túr. Munara jaý qosynynan: "Sendermen sóılesýge bola ma?" dep surady da, jaý qosyny "Iá, bolady" dep jaýap qatty.

Vandeıa búlikshilerin soǵysýshy jaq moıyndamaıtyn, sóıtip, Konvent dekreti boıynsha "qaraqshylarmen" parlamenter arqyly baılanys jasaýǵa tyıym salynǵan. Dushpanmen kelissóz júrgizýge halyqaralyq quqyq bylaıǵy soǵystarda jol berip, azamat soǵysynda ruqsat etpeıtindikten bul úshin jańa ǵana sýrettelgen mujyq kerneı men áskerı syrnaı arasyndaǵy tildesý sıaqty ádetten tys oraǵytpa tásil izdeýge týra keldi. Alǵashqy dabyl dushpannyń nazaryn aýdarýdy maqsat etken kirispe ispettes, al ekinshi dabyl: "Bizdi tyńdaǵylaryń kele me?" dep surady. Eger kerneıdiń qaıtara shyqqan daýsyna syrnaı jaýap qatpasa, bul bas tartqandyqty bildiretin, biraq ol ún qosty: bul kelisimge kelý nemese soǵan oraılas nárse — birneshe mınýtqa bitisý degen sóz.

Syrnaı ekinshi qaıtara oınalǵanda munara tóbesinde turǵan adam sóıleı bastady. Tómende turǵandardyń sondaǵy estigeni mynaý boldy:

— Eı, tómendegiler! Sózime qulaq salyńdar! Men — Gýj-de-Brúanmyn. Senderdiń talaılaryńdy jer qaptyrǵan myna men bolamyn. Jurt meni sondyqtan da Kókterdiń tajaly deıdi. Meni Imanýs dep te ataıdy, óıtkeni men budan bylaı da senderdi aıaýsyz qyra bermekpin. Granvıl janyndaǵy shabýyl kezinde senderdi myltyqpen kózdep jatqanymda sender qylyshpen bir saýsaǵymdy shaýyp túsirdińder; Lavalda áke-sheshemdi jáne on segizge endi ǵana tolǵan qaryndasym Jaklınany óltirdińder... Endi meniń kim ekenimdi bilesińder...

Men senderge Bretan prınsi, jeti ormannyń qojasy jáne meniń myrzam vıkont de-Fonteniń, monsenor markız de- Lantenaktyń atynan sóılep turmyn.

Mynany bilip qoıyndar, birinshiden, sender qorshap turǵan bul munaraǵa tyǵylmastan buryn monsenor soǵys qımylyna basshylyq jasaý mindetin alty kómekshisine bólip tapsyrdy. Bul qamaldy alýmen sender úshin soǵys bitpeıdi, tipti monsenor urysta qaza tapsa da, qudaı taǵala men koróldiń shapaǵaty aýǵan Vandeıa onymen birge quryp ketpeıdi.

Munyń bárin senderge eskertý úshin aıtyp turmyn. Monsenor markız osynda, meniń qasymda túr: meniń aıtyp turǵanym — sol kisiniń aıtpaǵy... Al endi, qorshaýshylar, sózimdi bólmeı, ármen qaraı tyńdańdar.

Senderdiń bizge qarsy júrgizip jatqan soǵystaryń — ádiletsiz soǵys, muny bir dep bilińder. Biz — beıbit halyqpyz. Biz óz jerimizde turyp keldik, eshkimge tıisken joqpyz. Endi biz oz quqymyz úshin adal kúres júrgizip jatyrmyz. Biz — qarapaıym adamdarmyz, bar iste bir qudaıǵa sıynamyz: biz qudaısyz — shyq túspegen shop tárizdimiz. Respýblıka bizge aldymen bas saldy. Ol bizge shaqyrýsyz keldi, aýyldarymyzǵa basyp kirip, úılerimizdi, eginjaıymyzdy órtep jiberdi, fermalarymyzdy qıratty, al áıel, bala-shaǵalarymyzdy kóktem qusy saırap úlgermesten orman-toǵaıdy jalańash-jalpy kezip ketýge májbúr etti.

Munda jınalyp, meni estip turǵandardyń bári, senderdiń báriń, bizdi jabaıy ańdaı orman ishinde qýdalap, kún kórsetpedińder, sonan soń mynaý munaraǵa ákep tyqtyńdar. Bizge qosylǵandardy túgeldeı qyryp, tym-tyraqaı ettińder. Senderdiń zeńbirekteriń bar. Endi sender tort myń bes júz adamsyńdar, ári bizge shabýyldap jatyrsyńdar. Al biz nebary on toǵyz adambyz, ári biz de qorǵanýǵa bel baıladyq. Bizde iship-jeıtin tamaq qory bar, oq-dári men patron da bar.

Sender mına qoıyp, biz turǵan munara qabyrǵasynyń bir jaǵyn buzdyńdar. Sender úńireıip qalǵan oıyq arqyly basyp kire alasyńdar. Ras, ol onsha úlken emes jáne ústindegi munara burynǵysynsha berik.

Endi sender úrdis shabýylǵa túbinde ázirlenip jatyrsyńdar. Al biz senderge mynany jar etpekpiz...

Eı, tómendegiler, munara túbinde turǵandar! Muqıat tyńdap alyńdar!

Bizdiń qolymyzda úsh tutqyn — úsh bala bar. Búl balalardy senderdiń batalóndaryńnyń biri asyrap alypty: bul — senderdiń balalaryń. Biz solardyń úsheýin de senderge berýdi usynamyz, tek ol úshin bizge munaradan emin-erkin shyǵyp ketýge múmkindik berýleriń kerek.

Ári qaraı tyńdańdar. Eger sender bizdiń usynystan bas tartsańdar, sender bizdi eki jaqtan ǵana: ne orman jaqtan oıyq arqyly, ne qyrat jaqtan kópir arqyly shabýyldaı alasyńdar. Kópir ústindegi qamal ishinde úsh qabat bar. Tómengi qabatta meniń buıryǵym boıynsha ishine qara maı quıýly alty bóshke qoıylyp, júz baılam qurǵaq buta úıilgen. Men, Imanýs, osy sátte sendermen sóılesip turǵanym qanshalyqty ras bolsa, búl aıtqanym da sonshalyqty ras. Joǵarǵy qabatqa saban úıilgen, kitaphana bar ortańǵy qabatta kitaptar men qujattar saqtaýly. Munarany kópirmen baılanystyratyn temir esik qulyptaýly, al kilti monsenorda. Búl esiktiń astynda taǵy da meniń buıryǵym boıynsha sańylaý jasalyp, sol sańylaý arqyly kúkirtpen ystalǵan bilte ótkizildi. Onyń bir ushy osynda, munara ishinde. Ol meniń qol astymda bolmaq jáne men ony qalaǵan ýaqytymda tutata alamyn. Eger sender bizdi bosatyp jiberýden bas tartsańdar, biz balalardy qamaldyń ekinshi qabatyna, qara maı quıylǵan bóshke men saban tóselgen shatyr arasyna aparamyz da, temir esikti tars jabamyz. Eger kópirge shabýyl jasaı qalsańdar, qamalǵa ózderiń órt salasyńdar; eger oıyq arqyly shabýyldasańdar, oǵan biz ot qoıamyz; eger bizdi eki jaqtan bir mezgilde shabýyldasańdar, qamaldy bárimiz qosylyp órteımiz. Biraq osy úsh jaǵdaıdan qaı-qaısysynda da balalar qaza tabady.

Endi bizdiń usynysymyzdy qabyldaý-qabyldamaýdy ózderiń sheshińder. Qabyldasańdar — biz shyǵamyz, bas tartsańdar — balalar óledi... Men aıtarymdy aıttym.

Munara tóbesinen sóılep turǵan adam tyna qaldy. Oǵan tómennen ashyq daýys jaýap qatty:

Biz bas tartamyz!

Daýys qatý ári batyl shyqty. Mundaı qatań bolmaǵanmen, dál sondaı tótenshe ekinshi daýys:

— Senderge oılanýǵa jıyrma tórt saǵat mursha beremiz, biraq eshqandaı shart qoımastan berilýge tıissińder, — dep qosa aıtty.

Birneshe sekýnd tym-tyrys bola qaldy, sonan soń álgi daýys qaıtadan shyqty:

— Berilmeseńder, erteń osy sátte shabýyl bastaımyz.

— Tek sonda raqym kútýshi bolmańdar! — dep támamdady. Bul sózdi birinshi daýys.

Búl óktem de qatań daýysqa jaýap retinde munara ústinen basqa bir daýys estildi. Munaranyń eki tisiniń arasynan suńǵaq boıly bireýdiń sulbasy kórindi, juldyz jaryǵynda markız de-Lantenaktyń susty tulǵasyn tanýǵa bolatyn; ol qarańǵyda áldeneni kórgisi kelgendeı, eńkeıip:

— Bul senbisiń, eı, áýlıe ákeı? — dep daýystady.

— Iá, menmin, opasyz! — dep jaýap qatty tómennen qatqyl daýys.

XI. Jazmyshtaı qorqynyshty

Sóılesken eki adamnyń birinshisin Sımýrden abat dep tapqanda markız de-Lantenak jańylysqan joq. Qatań da óktem daýys shynynda da soniki edi. Jastaý ári uıań daýys Govendiki bolatyn.

Birneshe apta ótisimen Sımýrdenniń esimi qan-josa bolǵan búkil elge jaıyldy. Tipti sol kezde de mundaı susty esimder kóp emes-tuǵyn. "Parıjde Marat kim bolsa, Vandeıada Sımýrden sol" deıtin jurt ol jaıynda.

Sımýrden úreı ushyrdy. Qatal jandar — baqytsyz jandar: olardy qylyǵyna qaraı kinálap, aıyptaıdy, al eger janyna úńilse, bálkim, bári de aqtalar ma edi. Markız de-Lanteıak pen abat Sımýrden birdeı óshpendilik týdyratyn: roıalıserdiń qarǵysy Sımýrdenniń, respýblıkashylardyń qarǵysy Lantenaktyń basyna jaýyp jatty. Olardyń árqaısysy jaý jaǵy úshin tozaq otyndaı qorqynyshty boldy. Kókter Lantenaktyn, basyna qun tigip, aqtar Sımýrdenniń basyna báıge taǵaıyndady.

Sóıtip, qorshaýdaǵy Týrg qamaly biraz kidiris aldy. Jańa ǵana kórgenimizdeı, Govenniń aralasýy arqasynda jıyrma tórt saǵatqa bitim tárizdi birdeńe ornady.

Imanýs jaqsy habardar bolatyn: Sımýrdenniń respýblıkashyl ókimet oryndaryna neshe dúrkin talap qoıýynyń nátıjesinde qazir Govenniń qaraýyna Ulttyq gvardıa soldattarynyń bir bóligi men lınıa áskerleri soldattarynyń bir bóligi — barlyǵy tort myń bes júz soldat bolatyn. Ol tap osy kúshpen Týrg qamalyn qorshaýǵa aldy. Ol qamalǵa qarsy on eki zeńbirek qoıa alatyn. Altaýyn orman shetindegi munaraǵa qarsy jáne altaýyn — qyrat ústine kópirge qarsy qoıdy. Buǵan qosa onyń mına ákelip jarýǵa, sóıtip, munara qabyrǵasyn oıyp túsýge múmkindigi boldy.

Qyrat pen orman ishinde qorshaý túzgen tort myń bes júz adam. Munara ishinde — qorshaýda qalǵan on toǵyz.

Sımýrden tort myń adamdyq otrádtyń, ıaǵnı tutas armıanyń derlik komandashysy retinde Govenniń general dárejesine joǵarylatylýyn qalady, biraq Goven: "Lantenakty qolǵa túsirelik, sonda kóre jatarmyz. Ázirge eshqandaı eńbek sińirgen joqpyn" dep bul qurmetten jaltaryp ketti.

Ol kezde iri kúshke komandalyq etý kishigirim shendegi ofıserlerge júktele beretin: búl respýblıkanyń salty-tuǵyn. Máselen, budan sál keıin kishigirim artılerıa kapıtany Bonopart ıtalán armıasynyń komandashysy boldy.

Govender qamaly tańdanarlyq taǵdyrǵa ushyrady: ony Govenderdiń biri qorshap, ekinshisi qorǵap jatty. Shabýyldyń birshama ustamdylyǵy qamal úshin eki Govenniń jaýlasyp jatqandyǵynan edi, biraq qorǵanysta mundaı ustamdylyq bolǵan joq, óıtkeni Lantenak eshnárseni aıamaıtyn adamdardyń qataryna jatatyn, ári ol ómir boıy derlik Versalda turyp keldi, Týrg qamalyn az biletin, sondyqtan oǵan tipti de ish tartpaıtyn. Ol jaqyn mańda ózge baspana tabylmaǵandyqtan ǵana osy qamalǵa tyǵylǵan, bar-joǵy osy ǵana. Biraq ol muny eshbir ókinbesten qırata alatyn. Goven eski qamalǵa odan góri yqylaspen qarady.

Qamaldyń osal jeri — kópir-tuǵyn. Biraq kópir ústinde ornalasqan kitaphanada otbasy muraǵaty saqtaýly edi. Eger úrdis shabýyl kópir jaqtan bastalsa, órt shyǵýy daýsyz, al otbasy muraǵatyn órteý ata-babańdy qorlaǵandyq bolar edi, qaıtkende de Govenge osylaı sıaqtandy. Týrg — onyń áleýettik qamaly. Govenderdiń otbasy estelikteri túgeldeı osynda: tipti onyń ózi de osynda dúnıege keldi. Mine, endi neshe túrli bálekettiń toqaılasýymen ol ábden er jetken shaǵynda, ózin bala kezde panalatyp, qorǵan bolǵan mynaý kıeli qabyrǵaǵa shabýyl jasaýǵa májbúr. Ol shynymen surqıalyqqa salynyp, osynaý baspananyń kúlin kókke ushyrýdan taıynbas pa eken? Bálkim, búl úıde, shatyrdyń bir jerinde, ózin náreste kezinde terbetken besigi de turǵan shyǵar! Oılaǵanda adamdy tebirentpeı qoımaıtyn nárseler de bolady emes pe? Eski úıdiń, atamekeniniń myna túrine Govenniń kóńili bosap ketti. Sondyqtan ol kópirdi aıady da, onyń qarsysyna batareıa qoıyp, bul jaqtan jurttyń qashyp ketýine jáne áreket jasaýyna múmkindik bermeýmen ǵana shekteldi. Al shabýyldaý úshin qarsy jaqty tańdap alyp, munaranyń túbine mına aparyp qoıdy.

Sımýrden oǵan qımyl jasaýǵa erik berdi. Osy úshin ózin sókti de, óıtkeni ol — qatygez jan, mynaý eski-qusqyǵa eshqandaı mán bergen joq ári onyń adamdar sıaqty úılerdi de músirkeýi shamaly edi.

Qamaldy aıaý — endigi meıirbandyq saıasattyń bastamasy bolatyn. Al mundaı saıasatqa beıimdilik Govenniń osal jeri, sondyqtan Sımýrden, biz biletindeı, ony jiti qadaǵalap, óz oıynsha oǵan zalaldy mundaı taıǵanaq betkeıde ony múmkindiginshe tarta ustaýǵa tyrysty. Onyń ber jaǵynda eski qamalǵa ózi de ishteı eljiremeı tura almady, ári munysyn ókine ańǵardy.

Ol kishkentaı Govenge ózi oqýǵa bergen alǵashqy kitaptar saqtaýly turǵan synyp bólmesine qarap, kóńili bosap ketkenin sezdi. Ol, Sımýrden, kórshiles Parıne qaýymynyń qatardaǵy kúresi, osy qamaldy pana tutyp, ózi de talaı jyl turǵan. Ol álgi kitaphanada Govendi eki tizesiniń arasyna otyrǵyzyp, ıyǵynan qapsyra ustap, kitap oqýǵa úıretken. Búl eski tort qabyrǵa ishinde ol qymbatty bóbeginiń, jan perzentiniń qalaı óskenin, onyń qalaı erjetkenin, oıynyń qalaı tolysqanyn kún saıyn zer sala qadaǵalaıtyn. Apyrmaı, osy qabyrǵany órteýge, qıratyp, qurtýǵa dáti shydar ma eken, rasynda? Mundaıda, ol, ras, ishteı qynjylsa da, eski úıdi esirkep, saqtap qalýǵa ázir edi.

Goven shabýyldy qarama-qarsy jaqtan bastaýdy uıǵarǵanda ol qarsylyq etpedi. Týrg qamalynyń eki jaǵy: mádenıetti jaǵy — kitaphana men jabaıy jaǵy — munara bolatyn.

Sımýrden Govenge jabaıy jaqty talqandaýǵa erik berdi.

XII. Qutylý áreketi

Túndi eki jaq ta ázirlik ústinde ótkizdi.

Kelissóz túk nátıjesiz aıaqtalǵan soń Goven adútanty Geshandy shaqyryp kelýge kisi jiberdi.

Geshan aqyly asyp bara jatpasa da, qarapaıym, adal, erjúrek adam, tamasha soldat jáne eki aıtqyzbaıtyn, bastyqtarǵa baǵynǵanda alǵan buıryq-jarlyǵynyń jaı-japsaryna oı júgirtýdi artyq dep sanaýǵa bar nashar áskerbasy, ar-ujdandy búldirer satqyndyqtan da, ádildikke nuqsan keltirer bolsa, janashyr sezimnen de aýlaq jan edi, júrek sharpýyn temirdeı qatań tártip aýyzdyqtap otyratyn. Kózine qaraqshy taǵylǵan úrkek attaı jan-jaǵynan eshteńeni kórmeı, aıaǵyn nyq basyp, biraq tar jolmen tarta beretin

Jalpy alǵanda senimdi adam: qatal bastyq ári til alǵysh jaýynger.

Ol kelisimen Goven:

— Geshan, saty qajet, — dedi oǵan burylyp.

— Bizde saty joq, komandır.

— Tabý kerek.

— Shtýrm úshin be?

— Joq, órt bola qalsa, jurtty qutqarý úshin. Geshan oılanyp baryp til qatty:

— Túsinikti. Demek, saty óte bıik bolýǵa tıis qoı.

— Keminde kádimgi úsh qabatqa jetsin.

— Iá, komandır, odan alasa bolýy múmkin emes.

— Jeterine kámil bolý úshin, sirá, odan da bıigiregi durys. Geshan, bizde satynyń joq bolyp shyqqany qalaı?

— Kináli men emes, komandır. Siz qyrat jaqtan shabýyldaýdy qolaısyz dep taptyńyz: osy jaqtan qorshaýda jasaýmen shekteldińiz de, shabýyl nysanańyz munara boldy. Sondyqtan biz soǵan qaraı jer astynan jol qazýmen ǵana aınalysyp, qamalǵa shabýyl jasaý týraly oıdy esten shyǵardyq. Sol sebepti de satyny oılamaǵan edik.

— Endeshe, tap qazir saty jasaýǵa ámir etińiz.

— Bıiktigi úsh qabat satyny bir kúnde jasaý múmkin emes.

— Birneshe qysqa saty alyńyz da, bir saty etip qurastyryńyz.

— Iá, biraq bul úshin qysqa satylar bolýy kerek qoı. — Tabyńyz.

— Bul ońaı emes. Halyqtyń bizdi qansha jek kóretinin ózińiz de bilesiz. Sharýalar kópirlerdi buzyp, júk arbalardy qıratyp jatyr, satylardy syndyryp, qolǵa túskenniń bárin qurtyp jatyr.

— Iá, óstip respýblıkany álsiretpek qoı, bilemin.

— Olar bizge kire ertip júrýge, ózennen ótýge, qabyrǵany shtýrmmen alýǵa bóget jasaıdy.

— Qaıtkende de saty qajet.

— Maǵan bir oı keldi, komandır. Javenede, Fýjer túbinde, úlken ustahana bar. Sonda istetip alýǵa bolatyn sıaqty.

— Bir mınýt ta bosqa ketpesin.

— Saty qashan qajet?

— Erteń osy ýaqytta, tek odan keshikpesin.

— Men Javenge satyny erteńge deıin jasap qoısyn degen buıryqpen shabarman jiberemin. Aıtpaqshy, Javenede atty ásker otrády túr; ol bizge satyny kúzetpen jetkizbek. Erteń kún batqansha saty osynda bolady.

— Jaqsy, bul keshtik etpeıdi, — dedi Goven. — Tek tezdetińizder. Bara berińiz.

On mınýttan soń Geshan qaıtyp kelip:

— Komandır, shabarman Javenge shaýyp ketti, — dep baıandady.

Goven qyratqa kóterilip, ordyń arjaǵynda menmundalap turǵan qamalǵa uzaq qarady. Qyrattan kópirdiń birinshi arqalyǵyna jetý úshin jar qabaqtan orǵa túsý kerek. Onda tal-shilikti qarmalap túsýge bolatyn, biraq orǵa túsken soń qorshaýshylar qamaldyń úsh qabatynan birdeı bastaryna jaýyp berýi múmkin snarádtan qorǵansyz qalýy yqtımal Mundaı qorshaý jaǵdaıynda naǵyz shabýyl munara qabyrǵasyndaǵy oıyq arqyly jasalýǵa tıis ekenine Govenniń birjola kózi jetti.

Ol qorshaýdaǵylardyń qashýyna esh múmkindik bermeý úshin qajet sharanyń bárin qoldandy. Arasynan eshkimdi shyǵarmaý úshin batalóndarynyń qataryn nyǵarlap, qorshaýdyń tar sheńberin odan beter qysa tústi. Ol Sımýrdenmen aldaǵy jumysty bólisti. Goven orman jaqtan jasalatyn shabýylǵa basshylyq etýdi ózine qaldyrdy da, Sımýrden qyratta ornalasqan áskerlerge komandany qabyldap aldy. Goven Geshanmen birge oıyq arqyly úrdis shabýylǵa kóshkende Sımýrden batareıasynyń oqtaýly alty zeńbireginiń qasynda turyp, kópir men ordy baqylaıdy dep Kelisildi.

XIII. Markız ne istep júr?

Syrtta shabýylǵa ázirlik júrip jatqanda, ishtegiler qorǵanysqa daıyndalyp jatty.

Eki nemese úsh sentner oq-dáriniń jarylýynan Týrg munarasyna tıgen kúshti soqqy qalyń qabyrǵany oıyp túsipti. Jaryq irgetastan bastalyp, biteý qabyrǵany tesip ótip, tómengi qabatta qıqy-jıqy tesik bolyp bitipti. Qorshaýshylar úrdis shabýylǵa osy tesikti qolaılaý úshin ony zeńbirekten ıadro atqylap, keńitińkiredi.

Jarylys oıyp túsken tómengi qabat, ortasynda kúmbezdi ustap turǵan jalpaq dińgegi bar úlken dóńgelek zaldan turatyn. Bul zal — búkil munara ishindegi eń úlken bólme — qańyrap qalǵan. Onda atys úıasy, tereze, jeldetkish degen atymen joq; al jaryq pen aýa moladaǵydaı-aq bolatyn.

Munda eki esik bar-dy; onyń temirmen qaptalǵan bireýi jer astyndaǵy zyndanǵa aparatyn da, ekinshisi joǵaryǵa kóteriletin satyǵa shyǵatyn. Satylardyń biri biteý qabyrǵadan qashap jasalǵan.

Qorshaýshylar ózderi tesken oıyq arqyly kúmbezi alasa osy zalǵa kirmek boldy. Biraq shabýyl tómengi zaldy alýmen tipti de támamdalmaıtyn: taǵy da ústińgi bes qabatty alýǵa týra keletin. Al qorshaýdaǵy on toǵyz adamnyń aldynan qaıtyp qorǵaný qajet degen suraq týdy. Qabyrǵadaǵy jaryqty biteý qıyn emes, biraq paıdasyz bolatyn: ıadro báribir ony qaıtadan tese alatyn. Qorshaýshylardy oq astyna alýǵa múmkindik beretindeı barıkada tárizdi birdeńe ornatý áldeqaıda jaqsy edi; munyń ózi oıyqty syrt jaqtan ashyq qaldyra otyryp, ony ishten jaýyp tastaıtyn. Olarda materıal jetkilikti edi, sondyqtan myqty barıkada ornatyp, onda myltyq uńǵysy syıatyndaı sańylaý qaldyrdy. Oǵan qosa qolaıly jerlerge fýtas bombalar qoıyldy.

Markız ázirliktiń bárine ózi tikeleı basshylyq jasap: jurtqa buıyryp, jarlyq berip, qolpashtaı-kótermelep, jigerlendirip júrdi. Jumys ataýlyǵa uıytqy boldy. Onyń ómiri aıbatty da zildi edi.

Tómengi eki qabatqa barıkada ornatyp, qýys-tesikterdi bekitip tastady: esikterdi jýan bórenemen tirep, ony edenge bekitip, shegeledi; barlyq qabatty baılanystyratyn qýalama satynyń ón boıyn ǵana ashyq qaldyrdy, óıtkeni ony qorshaýshylardan jabý qorshaýdaǵylardan da jaýyp tastaǵandyq bolar edi. Bekinisterdi qorǵaǵanda osal jerler dáıim qalyp otyrady.

Jas jigitteı-aq epti de myǵym markız ózgelermen birdeı jumys istedi: bórene kóterip, tas tasyp: barshaǵa muqalmas jigerdiń úlgi-ónegesin kórsetip júrdi; osynaý alasurǵan tobyrdyń arasynda árkimmen jora-joldasynsha qaljyńdasyp, ári olardyń órkókirek te qarapaıym, iltıpatty da sabyrly myrzasy bop qalýda. Ony tyńdamaý múmkin emes-ti. Ol áýel bastan-aq: "Eger bir jartylaryń baǵynýdan bas tartsa, ekinshi jartylaryńa baǵynbaǵandardy atyp tastaýǵa buıyramyn da, qamaldy qalǵan adamdarmen qorǵaımyn", — degen. Mundaı málimdemeler jurtqa kósemdi syı-qurmet tutqyzady.

XIV. Imanýs ne istep júr?

Markız oıyq munarany bekitýmen júrgende, Imanýs kópir ústinde aınalysyp jatqan. Qorshaý bastalysymen ekinshi qabatta tereze aldynda ilýli turǵan qutqarma satyny markızdiń buıryǵymen áketip, kitaphanaǵa aparyp qoıdy. Govenniń qamdanyp júrgeni de tap osyndaı saty bolatyn.

Tómengi qabattyń terezeleri tas qabyrǵaǵa qaǵyp tastalǵan úsh qabatty birneshe temir bilikpen qorǵaýly, sondyqtan búl terezelerge kirýge de, shyǵýǵa da eshqandaı múmkindik joq. Kitaphana terezelerinde tor bolǵanymen, jer betinen óte bıik ornalasqan.

Imanýs dál ózi sıaqty bárine beıim, bárine ázir úsh adamdy kómekshi etip aldy. Bular Gýanar, laqap aty boıynsha Altynbutaq jáne Pık-an-Býa degen aǵaıyndy ekeý bolatyn. Respýblıkashylar Gýanardyń aǵasyn óltirgen, sondyqtan onyń qatygezdigi Imanýstan kem túspeıtin.

Imanýs qolsham alyp, temir esiktiń qulpyn ashty da, qamaldyń úsh qabatyn túgeldeı muqıat qarap shyqty. Joǵary qabatqa saban men pishenniń jetkilikti úıilgenin kózimen kórip, tómengi qabatqa tústi. Birneshe gorshok kómir shoǵyn ákeldirip, qara maı quıýly bóshkelerdiń qasyna qoıdy, eden ústine qurǵaq butaq tósep, bir sheti munaraǵa, temir esiktiń astyna jiberilgen kúkirttelgen bilteni qarady, sóıtip, bilteniń bútin ekenin kórgen soń onyń ekinshi ushyn bóshke men butaqtyń astyna ádeıi ózi tókken qara maıǵa tastady. Sonan keıin úsh bala uıyqtap jatqan kereýetterdi kitaphanaǵa aparýǵa buıyrdy. Olardyń úsheýi de — Rene-Jan, Gro-Alen jáne Jorjetta shyrt uıqyda jatyr edi, eshqaısysy oıanǵan joq.

Búl kereýetter derevnádaǵy kádýilgi kishkentaı besik, ıaǵnı qabyrǵasy alasa toqyma sebetter bolatyn. Búl sebetterdi balalar ózdiginen túsip-shyǵa alatyndaı etip týra edenge qoıady. Ár kereýettiń qasyna ishinde kespesi bar bir-bir úlken aıaq pen aǵash qasyq qoıylǵan. İlgishten alynǵan qutqarma satyny qabyrǵaǵa súıep, úsh kereýetti ekinshi qabyrǵanyń qasyna, satynyń qarsy aldyna qoıdy. Sonsoń Imanýs qýalaı soqqan jel otty órshitedi dep sanap, kitaphananyń barlyq alty terezesin ózi baryp aıqara ashty da, aǵaly-inili Pık-an-Býanyń ekeýin tómengi jáne joǵarǵy qabattardaǵy qalǵan terezeni ashýǵa jiberdi. Jazǵy tún ashyq ári jyly bolatyn.

Kópirdiń shyǵys jaǵyn tutastaı jáne qamaldyń búkil shyǵys fasadyn tómennen joǵaryǵa deıin úsh qabattyń terezelerin túgel kómkergen, ábden tozyp, ońalyp ketken púlish jaýyp túr. Imanýs osy púlishke qarap turyp, "búl da kádege asar" dep oılady, sonan soń qamal men kópirge taǵy da shuqshıa kóz tastap, kómekshilerin shaqyrdy da, tórteýi túgeldeı munaraǵa aýysty. Imanýs qalyń aýyr esikti kiltpen eki burap, qaıta japty, sonsoń zildeı qulypty kózimen taǵy sholyp ótip, ózi oılap tapqan nárse — temir esiktiń astyna jiberilgen jáne budan bylaı munara men kópirdi jalǵastyryp turǵan jalǵyz býyn — kúkirttelgen biltege masattana qarady. Bilte munaranyń úshinshi qabattaǵy dóńgelek zalynan qamaldyń ekinshi qabatyna ótip, sonan soń, jylansha ıreleńdeı, qýalama satynyń basqyshtary arqyly tómengi qabatqa túsip, edenniń ústinde shubatyla, úıilgen butaq astyndaǵy qaramaı qaǵyna baryp bir-aq tireledi. Imanýs múnara ishinde biltege ot qoıǵan sátten bastap kitaphana astyndaǵy qaramaı tutanǵanǵa deıin shırek saǵattaı ýaqyt ótetinin eseptep shyǵardy. Ol ázirlikti túgel aıaqtap jáne bárin qarap shyǵyp, kiltti markızge aparyp berdi de, anaý ony qaltasyna salyp aldy.

Qorshaýshylardyń júris-turysyn kóz jazbaı qadaǵalap turý qajet edi.

Imanýs belbeýine baqtashy kerneıin qystyryp alǵan kúıi munara dińgegine shyǵyp, birese ońǵa — orman jaqqa, birese solǵa — qyrat jaqqa kezek-kezek qaraılaı bastady. Onyń qasynda dińgektegi kishkentaı terezeniń oıyǵynda oq-dári salynǵan jáshik, oq salynǵan kenep qapshyq pen eski gazetter jatyr: Imanýs ýaqyt almaı odan patron jasaı bastady.

Tańerteń uıasynan shyqqan kún orman shetinde baqaıshaǵyna deıin qarýlanǵan, urysqa saqadaı-saı segiz batalón soldatqa, qyrat ústinde — ıadro toly zarády bar jáshikterimen birge alty zeńbirekten turatyn batareıaǵa, munara ishinde — myltyqtaryn, mýshketondary men tapanshalaryn oqtap jatqan on toǵyz adamǵa jáne besik ústinde uıyqtap jatqan úsh balaǵa nuryn sebeledi.

Úshinshi kitap

KİTAPHANA İSHİNDEGİ BÓBEKTER

I

Balalar oıandy. Aldymen búldirshin qyz uıqysyn ashty. Uıqydan oıanǵan sábı — sheshek atyp kele jatqan gúl tárizdi: gúl sıaqty tap-taza sábı jannan da jupar ıis esedi. Úsh balanyń eń kishkentaıy (bir jas segiz aıǵa endi tolǵan) Jorjetta jastyqtan basyn kóterip, tósegine jaıǵasa otyrdy da, aıaǵyna qarap áldene dep byldyrlaı bastady. Besiginde kún shapaǵy oınap tur, sondyqtan uıasynan shyqqan kún sáýlesi me, álde Jorjettanyń aıaǵy ma — qaısysy qyzǵylttaý ekenin kesip aıtý qıyn edi.

Qalǵan ekeýi áli uıyqtap jatyr: erler uıqyǵa úıir ǵoı. Al kóńildi de jaıbaraqat Jorjetta sol kúıi byldyrlap otyr.

Rene-Jannyń shashy qońyr, Gro-Alendiki — kúlgin, Jorjettaniki — shıkil sary. Balanyń shashy kóbinese óse kele qaraıatyn ádeti ǵoı. Rene-Jan betin judyryǵyna basyp, búk túsip jatyr. Gro-Alenniń aıaǵy sebettiń shetinen shyǵyp, salbyrap ketken.

Úsheýiniń de kıimi jyrym-jyrtyq. Qyzyl Bórik batalónynan syıǵa alǵan kóılekteri áldeqashan tozyp bitken. Ústindegi alba-julbanyń kóılek usqyny joq. Eki er bala jalańash qalǵan dese de bolǵandaı, al Jorjettanyń ústinde bir kezdegi ıýbkanyń endi tamtyǵy da qalmapty. Degendeı, olarǵa qam jeı qoıatyndaı kim bar edi sonshama? Shesheleri joq. Olardy ózderimen birge oı men qyrǵa súırelep júrgen jabaıy sharýalar sorpa-sýlaryn solarmen bóle-jara ishetin bar qamqorlyqtary osy ǵana. Balalar ál-dármeninshe júre berdi. Olarǵa kóringen adam qoja bolatyn, biraq eshkim áke bolǵan emes. Olar alba-julba kúıinde júre berdi, biraq jyrtyq kıim de balanyń sánin ketire almaıdy ǵoı. Balalar úrip aýyzǵa salǵandaı súıkimdi edi.

Jorjettanyń byldyrynda qaıǵyryp-qamyǵýdyń ushyǵy da joq, óıtkeni súp-súıkimdi dońgelek júzi máz-meıram, jymyń-jymyń etedi. Erninde kúlki taby, kózi de, eki ezýindegi oımaqtaı uıa da kúlim qaǵyp turǵandaı.

Jaıma-shýaq jaz kúni bastalyp keledi: aspan shaıdaı ashyq, kókpeńbek, kún jyp-jyly.

Jorjettadan soń eń eresegi Rene-Jan, tort jastaǵy jigit oıandy. Ol ornynan ushyp turyp, sebetten batyl attap jerge tústi de, bir aıaq kespeni kórip, muny tıisti nársedeı sanap, edenge otyra qalyp ishe bastady.

Gro-Alen Jorjettanyń byldyrynan oıana qoımasa da, Rene-Jannyń aǵash qasyǵy aıaqqa tars-tars tıýi muń eken, jalma-jan bir búıirine aýnap túsip, kózin ashty. Gro-Alem úshte bolatyn. Ol kespeni kóre sala, sebetten shyqpastan, qolyn sozyp, aıaqty aldy da, tizesine qoıyp, qasyǵyn qysa ustap, ol da tamaq ishe bastady.

Jorjetta eshteńeni estigen joq.

Kespesin iship bolyp, Rene-Jan qasyǵymen aıaqty tyqyrlap, bir dem aldy da:

— Kespeni taýystym, — dedi masattana. Bul Jorjettanyń, kóńilin bólip jiberdi.

— Kespe-pe, — dep qaıtalady ol, sonsoń Rene-Jannyń tamaq iship bolǵanyn, al Gro-Alenniń áli iship jatqanyn kórip, qasynda turǵan bir aıaq kespeni aldy da, qasyǵyn aýzynan góri qulaǵyna kóbirek aparyp, ózinshe ishe bastady.

Anda-sanda qolymen de iship qoıady. Gro-Alen aǵasynan kórip, aıaqty qasyǵymen tyqyrlady da, ekeýi bólme ishinde asyr salýǵa kiristi.

II

Kenet syrttan, tómennen, orman jaqtan óktem de qatý shyqqan syrnaı daýsy estildi. Oǵan jaýap retinde joǵarydan, munara tóbesinen kerneı ún qosty. Búl joly syrnaı suraq qoıyp, kerneı jaýap berdi.

Syrnaı ekinshi qaıtara oınady da, kerneı ekinshi qaıtara ún qatty.

Sonan soń tómennen, orman shetinen, alystan jetse de ap-aıqyn daýys estildi:

— Eı, qaraqshylar! Eshqandaı shart qoımastan kúp batqansha berilmeseńder, biz shabýylǵa shyǵamyz!

Adamnyń daýsynan góri jabaıy ańnyń yńyranǵanyna uqsas ekinshi bir daýys munara dińgeginen jaýap qatty:

— Shyǵyp kórińder!

Buǵan alǵashqy daýys tómennen aıǵaı saldy:

— Shabýyldan jarty saǵat buryn biz zeńbirek atamyz: bul aqyrǵy eskertý bolmaq!

— Shaýyp kórińder! — dep qaıtalady joǵarydan haǵy da.

Adam daýsy balalarǵa jete qoıǵan joq, sonda da syrnaı men kerneı daýsy qataıyńqyrap, alysqa taraı bastady da, Jorjetta syrnaıdyń alǵashqy úni estilisimen iship otyrǵan tamaǵyn tastaı sala, moınyn sozdy.

Kerneı daýsy shyǵysymen ol qasyǵyn jerge qoıa qoıdy. Syrnaı ekinshi ret dabyl qaqqanda oń suq saýsaǵyn kóterip, ony daýys yrǵaǵyna qaraı árli-berli qımyldatty da, syrnaı men kerneı tyna qalǵanda saýsaǵyn joǵary kótere, oıanǵan boıy:

— Mızıka, — dedi aqyryn ǵana. Sirá, "mýzyka" degisi kelgen shyǵar.

Eresek ekeýi kerneı men syrnaıdyń kelissózine kóńil bóle qoımady: olardyń basqa nársege — edende jorǵalap bara jatqan qurtqa esi aýyp ketken. Gro-Alen ony birinshi bolyp kórip:

— Myna maqulyqty qara! — dep shyńǵyryp jiberdi. Rene-Jan onyń qasyna jetip bardy.

— Tistemeı me? — dep surady Gro-Alen.

— Óltirme ony, — dedi Rene-Jan.

Sóıtip, ekeýi beısaýat qonaqty qyzyqtaýǵa kiristi. Onyń ber jaǵynda Jorjetta kespesin iship boldy da, kózimen aǵalaryn izdep, aınalasyna qaraı bastady. Balalar qurtqa esteri aýa, mańdaıymen túıisýge shaq-shaq qalyp, tereze oıyǵynda júrelep otyr eken. Olardyń munshama yqylasyna onsha rıza emesteı, jorǵalaýyn qoıyp, bir ornynda melshıip qalǵan "maqulyqty" úrkitip almaý úshin ekeýi dem shyǵarmaýǵa tyrysty.

Jorjetta aǵalarynyń áldenege úńilip otyrǵanyn kórip, onyń ne ekenin bilgisi keldi. Qastaryna barý ózine ońaı bolmasa da, osy saparǵa táýekel etti. Búl qıyn-qystaý sapar bolatyn. Edende qyrýar zat shashylyp jatyr: myna jerde tóńkerilgen oryndyq, ana jerde — býma-býma qaǵaz, odan áride — kitaptan bosap qalǵan jáshikter; qaıdaǵy bir býmalar, neshe túrli úıilip jatqan zattar. Solardyń bárin sý asty tastarynyń arasymen arhıpelag ishinde júrgendeı aınalyp ótý kerek-tuǵyn.

Jorjetta táýekelge minip jolǵa shyqty. Aldymen kereýetten túsý kerek - bul da ońaı emes-ti. Sonan soń ol tar shyǵanaqtardyń arasynan áýpirimmen ótip, quz tastardyń ara-arasymen jyljyp berdi, jolshybaı oryndyqty ıterip-mıterip, eki sandyqtyń arasynan sytyla jorǵalap ótti, beıkúná, alańsyz sezimmen óziniń kip-kishkene qyzǵylt tániniń tómengi jalańash jaǵyn kórsete-mórsete qalyń qaǵaz býdanyń ústine ber jaǵynan tyrmysa shyǵyp, ar jaǵynan aýdarylyp tústi, sonan aqyr aıaǵynda ashyq teńizge, ıaǵnı bólmeniń ekinshi jaǵyna shyqty, ol jerde eden ústi bos bolatyn jáne oǵan tónetindeı qaýip-qater joq-ty. Osy jerde ol alǵa batyl jyljyp, edenniń bos jerin mysyqtyń balasyndaı tez-tez eńbektep ótti de, aman-saý terezege jetti. Biraq munda ony eleýli bir bóget tosyp turǵan; qabyrǵany boılaı uzyn saty jatyr eken. Jorjetta toqtaı qaldy da, az-kem oılanyp, sheshimge keldi: kishkentaı saýsaqtarymen satynyń bir shabaǵyna jarmasyp (saty qyrynan jatqandyqtan shabaqtar tik turǵan-dy), túregelmek bolyp edi, qulap qaldy; taǵy tyrysyp edi, taǵy qulap tústi. Úshinshi rette aqyry túregeldi.

Sonda aıaǵymen tik turyp, boıyn jazdy da, shabaqtardy eki qolymen kezek-kezek ustap, satyny jaǵalap júre bastady. Shetine jete bergende boıyn bıleı almaı, táltirektep ketti, biraq eki qolymen eń sońǵy shabaqqa jarmasyp, qaıtadan kóterildi, sóıtip, satyny aınalyp ótip, Rene-Jan men Gro-Alenge qarap, syqylyqtap kúlip jiberdi.

III

Jorjettanyń syqylyqtaǵanyn estip, Gro-Alen de kúldi. Jorjettanyń sapary aıaqtaldy. Ol aǵalarynyń qasyna baryp, natýralıs ǵalymdardyń kishigirim úıirmesin tolyqtyra tústi. Biraq qurt ǵaıyp bolypty. Ol Jorjettanyń kúlkisin paıdalanyp, edenniń jaryǵyna tyǵylyp qalypty.

Biraq osy kezde jańadan neshe túrli qyzyq oqıǵa bastaldy. Qarlyǵashtar paıda boldy. Sirá, tóbeniń karnızi astynda uıasy bolsa kerek. Olar úsh balanyń jaqyndaǵanynan seskenip, árli-berli aınalyp, qatty shyqylyqtaı, terezeniń tap aldyna ushyp júr. Olardyń seskene shyqylyqtaǵan daýsyna úsh bala basyn kóterdi: qurt umyt bop, jaıyna qaldy. Jorjetta qarlyǵashtardy saýsaǵymen nusqap:

— Kish! — dep aıǵaılap jiberdi. Rene-Jan ony kádimgideı túzetpek boldy:

— Áı, balaqaı! Onyń aty kish emes, qus. Qus, — dep qaıtalady Jorjetta. Sóıtip, úsheýi qarlyǵashtarǵa qaraı bastady.

Birer mınýttan soń terezege ara ushyp keldi. Ol "Ushyp kelem, ushyp kelem! Raýshan gúlin jańa sordym, endi balany shaqqym keledi. Káne, ne istep jatyrsyńdar, baldyrǵandar?" degendeı yzyńdaı keldi.

Ara — sharýaqor: ol jumys ústinde án salady, keıde kúńkildep te qoıady. Úsh bala aradan kóz aıyrmaı qaraı qalǵan. Ara kitaphanany túgel aralap shyqty, jaryq-tesikke túgel úńildi. Ol, tegi, úıinde, uıasynda júrgendeı sezinse kerek. Qanatyn dirildetip, áýendete yzyńdap, shkaftan shkafqa ushty, oqı biletindeı-aq shyny ústinen kitap attaryna úńilgendeı boldy. Keregin qarap shyǵyp, jaıyna qaıqaıdy.

— Úıine ketti, — dedi Rene-Jan.

— Bul da maqulyq, — dedi Gro-Alen.

— Joq, bul shybyn, — dedi Rene-Jan qarsylyq bildire.

— Shybyn, — dep qaıtalady Jorjetta.

Gro-Alen edennen ushy túıýli taramys taýyp alyp, ony eki saýsaǵymen ustap, basynan aınaldyra úıirip, aýada syzǵan izine qadala qaldy. Qaıtadan eńbektep ketken Jorjetta da eden ústin aralaı, bir jańalyq ashty: ol syrtyn kúıe jegen jáne jyrtyǵynan attyń qyly shyǵyp turǵan eski kreslo tapty. Kreslonyń jaqtaýyna súıenip, saýsaǵymen jyrtyqty árli-berli shuqylaı, qylyn tartqylap, sýyra berdi. Kenet ol "tyńdańdar!" degendeı suq saýsaǵyn shoshaıta qoıdy.

Eki bala jalt qarady.

Syrttan, alystan emis-emis dúbir estildi. Sirá, orman shetinde, qorshaýlardyń lagerinde áldebir áskerı júris-turys bolyp jatsa kerek: dabyl úni, attardyń kisinegeni, baraban daýsy, ishinde zarády bar domalaǵan jáshikterdiń saldyry, shynjyrdyń shyldyry - bir-birimen úndese toǵysqan neshe túrli soǵys dúbiri estiledi. Balalar ań-tań bop qulaq túrdi.

IV

Shý toqtasa da, Rene-Jan áldeneni oılap, turǵan ornynan tapjylmady.

— Mama, — dep sybyr etti ol estiler-estilmes.

— Mama, — dep qaıtalady Gro-Alen.

— Mama, — dep byldyrlady Jorjetta.

Sonan soń Rene-Jan bólme ishinde asyr sala bastady. Oǵan Gro-Alen qosyldy.

Gro-Alen Rene-Jannyń ár qımylyna, ár qareketine eliktedi; Jorjetta odan góri derbesirek bolatyn. Úsh jastaǵylar tort jastaǵylarǵa árdaıym eliktegish keledi, biraq bir jarym jasynda adam táýelsizdigin saqtaıdy.

Jorjetta oqta-tekte byldyrlap qoıyp, bir orynda otyra berdi. Ol áli sóılem quraı bilmeıtin. Sózdiń de jalǵyz býyndylaryna úıir edi. Biraq kórgeninen kóz aqy alý degen emes pe? Eki er balanyń kóńildi oıyny Jorjettany da qyzyqtyrmaı qoımady. Sóıtip, aqyr sońynda, ol da anaý ekeýine shamasynsha ilesip, úsh bala kip-kishkentaı aıaqtarymen shań basqan, eski emen parkette asyr salýǵa kóshti.

Jorjetta endi ǵana táı-táı tura bastaǵandyqtan, júrýinen qulaǵany kop boldy; sondyqtan aǵalaryn qýalaǵanda tort aıaqtap eńbektegendi jón kórdi.

Tereze qasyna júgirip barǵan Rene-Jan kenet ambrazýranyń buryshyna tyǵyla qaldy. Ol syrttan ózine bireýdiń qarap turǵanyn baıqady. Búl qyratta ornalasqan kókter lagerinen shyqqan soldat bolatyn. Ol bitimdi paıdalanyp jáne ony birshama buza otyryp, táýekel jasap, orǵa oıysqan jar qabaqqa kelipti. Búl jerden kitaphananyń ishi anyq kórinetin. Rene-Jannyń birdeńeden qorqyp, jasyrynyp qalǵanyn kórgen Gro-Alen de buǵyp, oǵan tyǵyla tústi. Sonda balalarǵa jarmasyp Jorjetta da jasyryndy. Úsheýi birdeı ornynan qımyldamaı, tym-tyrys bola qaldy; Jorjetta tipti saýsaǵymen ernin basty. Birneshe mınýttan soń Rene-Jan basyn qyltıtyp terezeden qaraýǵa táýekel etti: soldat áli tur eken Rene-Jan buǵa qoıdy. Qorqyp ketken balalar jym boldy. Osylaısha birazǵa sozyldy. Jorjetta aqyry qorqa-qorqa jalyǵyp ketti de, batyrlyǵy ustap, terezeden basyn suqty. Soldat ketip qalypty. Sodan balalar taǵy da oınaq salýǵa kóshti.

Gro-Alen Rene-Janǵa qaıran qalyp, soǵan jan-tánimen eliktese de, onyń óz mamandyǵy bolatyn. Ol olja tapqysh edi. Aǵasy men qaryndasy kenet onyń bir jerden ózi taýyp alǵan tort dóńgelekti oıynshyqty súıretip, bólme ishinde asyr sala shaýyp júrgenin kórip, tań boldy.

Umyt qalǵan bul arba talaı jyldan beri kemeńger týyndylar men ǵalymdardyń músinderine kórshi-qońsy bolyp eleýsiz jatqan.

Bálkim, búl arbamen bala kezinde Goven de oınaǵan shyǵar. Gro-Alen jibinen kishkentaı qamshy jasap alyp, ony máz bola tarsyldatyp júr.

Rene-Jan arbaǵa jegiletinin aıtyp edi, Jorjettanyń oǵan minip, qydyrǵysy keldi. Ol arbaǵa ózi tyrmysyp mindi. Rene-Jan — at, Gro-Alen - delbeshi boldy. Biraq delbeshi at aıdaýdy bilmeıtin bolyp shyqty da, at ony úırete bastady:

— Shúý dep aıǵaıla! — dep ámir etti Rene-Jan.

— Shúý! — dep qaıtalady Gro-Alen.

Arba aýyp ketti. Jorjetta qulap túsip, bir jerin aýyrtyp alyp, aıǵaılap jiberdi. Ol jylaǵysy kelip edi, Rene-Jan:

Jylama, dyraý boldyń ǵoı, — dep oǵan toqtaý saldy.

— Dylaý, — dep byldyrlady Jorjetta, sóıtip, osyny medeý tutqandaı qoıa qoıdy.

Kitaphana terezesiniń astynda syrtta jalpaq erneý bolatyn; jel oǵan shań-tozańdy úıe beripti. Jańbyr ony topyraqqa aınaldyryp, jel uryq ushyryp ákelgen. Itmurynnyń bir ósimpaz túriniń uryǵy topyraqqa tamyr jaıypty. Bir jyldan soń ol tutas shoǵyr bop shyqqan. Tamyzdyń ishi bolatyn. Shoǵyrǵa jemis qaptap ósipti; bir butaǵy kitaphana terezesinen asylyp, edenge salbyrap tur eken.

Arba men jip taýyp alǵan Gro-Alen bul butaqqa da birinshi bolyp nazar aýdardy. Ol bir jemisti julyp ap, jep kórdi.

Meniń de jegim keledi, — dep málimdedi Rene-Jan. Olardyń qasyna shapshań ádisimen eńbekteı jorǵalap Jorjetta da jetti. Úsheýi jemisin túgeldeı úzip jep, áp-sátte taıaqtyń ózin qaldyrdy. Bári raqattanyp, máz-meıram boldy. Úsheýi qyp-qyzyl jemis shyrynyna ústi-bastaryn túgel boıady.

Ońaı jatqan ne bolýshy edi — birinen soń biri saýsaǵyna tiken qadap aldy. Jorjetta qan shyqqan saýsaǵyn Rene-Janǵa sozyp, tikendi kórsetip: Tisteıdi, — dep byldyrlady.

Qolyna shóp qadap alǵan Gro-Alen tikenge qarap: Ol tiri, ári qabaǵan, — dedi ony qostaı.

— Joq, ol tiri emes, — dep qarsylasty Rene-Jan, — bul — taıaq.

— Qabaǵan taıaq eken, — dedi Gro-Alen.

Jorjetta bul joly da jylaǵysy kep edi, biraq jylaýdyń ornyna kúlip jiberdi.

V

Onyń ber jaǵynda Rene-Jan inisiniń tapqyrlyǵyna ishi kúıdi me, bir úlken joba oılastyrdy. Ol saýsaǵyna tiken qadalyp, butaqtan jemis úzip jatqanda kitaphananyń ortasynda turǵan bıik analoıǵa qaraılaı berdi. Onyń ústińde "Varfolomeı áýlıeniń kúnkórisi" degen ataqty kitap jatqan.

Búl shynynda sırek kezdesetin, tamasha kitap-ty. Ol Kelnde 1682 jyly shyqqan. Kitap goland qaǵazyna emes, eshqashan túsin bermeıtin tamasha aq jibek arab qaǵazyna basylypty. Altyn jalatqan safán bylǵarymen túptelgen ilmeshekteri kúmis. Bastapqy tap-taza paraqtar kitaptyń sońynda da eń jaqsy pergamentten. Kitapta aǵash pen mystan istelgen tolyp jatqan gravúra men túrli elderdiń geografıalyq kartasy bar.

Kitap óte ádemi edi. Rene-Jannyń qyzyǵa, bálkim, tym artyq yqylaspen qaraýy da sondyqtan shyǵar. Kitap Varfolomeı áýlıeni beıneleıtin úlken gravúra salynǵan bette ashýly jatyr eken. Ol qyrynan jatqandyqtan gravúra edennen-aq kórinip turǵan. Jemis jelinip bitken soń, Rene-Jan kitapqa qumarta da qyzyǵa qarady. Jorjetta da:

— Áne, sýlet, — dedi gravúrany kórip qalyp.

Búl sóz Rene-Janǵa túrtki boldy. Ol osy arada, Gro-Alen tańyrqap úlgergenshe, elden erek bir áreket jasady. Kitaphana buryshynda úlken ári aýyr emen ústel turǵan. Rene-Jan soǵan jetip baryp, jalǵyz ózi bólmeniń qaq ortasyna súırep shyǵardy. Sonan soń ony analoıǵa taqady da, ústine shyǵyp, kitapqa qos qoldap bas saldy.

Ol kózdegen nysanasyna jetken soń sýrettiń joǵarǵy buryshynan ustap, asyqpaı, eptep jula bastady. Biraq qanshama muqıattasa da, qısyq jyrtyp aldy: gravúranyń sol jaǵy túgelimen kitapta qalyp qoıdy, qalǵan jartysyn ol Jorjettaǵa berdi.

— Ata, — dedi Jorjetta áýlıeni iltıpatpen qolyna alyp jatyp.

— Maǵan da ber, — dep tura júgirdi Gro-Alen. Alǵash julynǵan paraq alǵash tógilgen qan sıaqty, is taǵdyryn sheship bermek; munan soń oıran bastalady.

Rene-Jan ekinshi paraqty aýdardy.

Kelesi "sýretti" sol Gro-Alenniń enshisine berdi.

Osy kezde Jorjetta gravúranyń ózine tıgen úlken bólegin áýeli ekige, sonan soń tórtke jyrtyp úlgerdi.

VI

Jorjetta sýretin tórt jyrtyp:

— Taǵy da, — dedi Rene-Janǵa qol sozyp.

Varfolomeı áýlıeden keıin basqa gravúralar da sonyń aıaǵyn qushty.

Endi geografıalyq kartalar qalǵan, Rene-Jan olardy da taratyp berdi. Sóıtip, búl isti tyndyryp, kitapty edenge ushyryp túsirdi.

Búl qaharly sát boldy. Gro-Alen men Jorjetta Rene-Jannyń qabaǵyn túıe tistenip, bar kúshin jıyp, aýyr tomdy bıikten qulatpaq bolyp jatqanyn kórip, shattanyp ta, shoshyp ta ketti. Ornynan qozǵalǵan qalyń kitap analoıdyń shetine syrǵyp bardy da, bir jartysy tómen salbyrap, kidirińkireı, ári jyljyp, aqyr sońynda muqabasynan shyǵyp, jyrtylǵan, uıpa-tuıpa bolǵan, adam aıarlyqtaı kúıi edenge dúrs qulady. Bir jaqsysy, balalarǵa tıip ketpedi.

Qandaı da bir ataqty nárse sıaqty, ataqty kitaptyń qulaýynan da qatty shý shyǵyp, tutas tozań bulty kóterildi.

Rene-Jan dushpannyń kózin qurtyp, oryndyqtan tústi, Gro-Alen biraz úndemeı turdy da, ashylyp qalǵan kitapqa jetip baryp, aıaǵymen perip jiberdi.

Búl túrtki boldy. Qıratýǵa degen qushtarlyq árqaısysymyzdyń da boıymyzda bar ǵoı. Rene-Jan da kitapqa baryp, teýip qaldy. Jorjetta da sony istemek bolyp edi, ekpinimen jerge taıyp jyǵyldy. Ol otyrǵan qolaıly jaǵdaıyn paıdalanyp, kitapqa birden tap berdi. Jorjettadan soń baıǵus kitapqa Rene-Jan, oǵan ilese Gro-Alen jarmasty. Sóıtip, úsheýlep aıaq-qoldarymen, tyrnaq-tisterimen iske kirisip, qyzara bórtip, esteri shyǵa masaırap, masattanyp, ári kúlip, ári órshelenip, aman qalǵan eń sońǵy gravúralardy jyrtyp, paraqtardy ýmajdap, qatyrmasyn julyp, altyn jalatýly túpteme bylǵaryny sydyryp, kúmis buryshtamanyń shegelerin sýyryp, pergamentti syndyra bastady.

Sóıtip, báriniń oıran-botqasy shyqty.

Bul jumysqa olardyń kóp ýaqyty ketti, biraq isti jerine jetkizip tyndyrdy: Varfolomeı áýlıeniń tamtyǵy da qalmady.

Bári bitip, aqyrǵy paraq jyrtylyp, aqyrǵy gravúra edenge túskende kitaptan muqaba túbine jabysyp, jelbiregen jyrym-jyrtyq qaǵaz qalǵanda ǵana Rene-Jan ornynan turyp, qaǵaz shashylyp jatqan edenge qarap, qolyn shapalaqtap jiberdi. Álbette, Gro-Alen de sonyń istegenin istedi. Jorjetta edennen bir paraq alyp, terezege eńbektep bardy da, túregelip, ıeginen keletin tereze jaqtaýyna súıendi, sonan soń qolyndaǵy paraqty kúldeı ǵyp jyrtyp, terezeden tastaı bastady.

Bul balalarǵa unap ketip, olar da sony isteýge kiristi. Olar paraqtardy qaıta jınap, qaıta jyrtyp, kishkene, ári aıaýsyz qolmen aqyrǵy betine deıin jyrtylyp, páre-páresi shyqqan eski kitap kóp uzamaı jelge jem bop kete bardy. Áýede ushyp júrgen úıir-úıir appaq qaǵazǵa oılana qarap turǵan Jorjetta:

— Kóbelek, — dep byldyrlady. Oıran osymen tyndy.

Endigi kún keshkirip qalǵan-dy. Biraq aptap áli basyla qoımaǵan. Tynyǵatyn mezgil de jetkendeı, Jorjettanyń kózine uıqy tyǵylyp, qalǵı bastady. Rene-Jan kereýetine kelip, ishine shóp salynǵan tósegin aldy da, tereze aldyna súırep aparyp, ústine jata ketti.

— Endi uıyqtaımyz, — dedi ol

Gro-Alen men Jorjetta da jatyp: Gro-Alen basyn Rene-Jannyń ústine, Jorjetta — Gro-Alenniń ústine súıedi, sóıtip, kishkentaı úsh qylmysker uıqyǵa ketti.

Ashyq terezeden jazǵy keshtiń jyly lebi esip túr: qyrattar men alqaptardan túrli dala gúlderiniń hosh ıisi aralas samal soǵady; aınala qulaq keskendeı typ-tynysh, bári shapaq atyp túr; bári maýjyrap, bári tirshilik ataýlyǵa emine umsynady. Uıasyna taıanǵan kún kózi jerge aqyryn áldıi — nur sáýlesin joldaǵandaı. Týrg qamalynyń ústinde úıir-úıir qus aınala ushyp, qarlyǵashtar terezege úńilip-úńilip ketedi: balalar tátti uıqyǵa endi me eken dep bilgisi kelgendeı.

Mine, kún kózi kókjıekke ıek artty.

Múlgip bara jatqan tabıǵattyń kógildir dúnıesin qaq jara kenet naızaǵaı jarq etti de, ile qulaq tundyrǵan gúrsil estildi. Búl atylǵan zeńbirek daýsy edi. Jańǵyryq osy gúrsildi qaǵyp áketip, tóńirekti azan-qazan etti — ol bir tóbeden ekinshi tóbege asyp, jer titiretken kúrkirge ulasty. Jorjetta kúrkirden oıanyp ketti.

Ol basyn kótere túsip, saýsaǵyn shoshaıtty da, uıyqtap bara jatqan kúıi:

— Bým! — dep kúbir etti.

Gúrsil toqtady da, aınala taǵy jym-jyrt boldy. Jorjettanyń basy Gro-Alenniń ıyǵyna sylq etip, bóbek qaıtadan uıyqtap ketti.

Tórtinshi kitap

AHA

I. Ajal tónip keledi

Dál osy kúni keshqurym baıǵus ana (onyń basy aýǵan jaqqa bara jatqanyn biz burynnan biletinbiz) kún uzaǵyna tabanynan toza, sharshap-shaldyǵyp, ilbı basyp kele jatty. Degendeı, onyń kúndegisi osy bolatyn. Damyl tappaı tek alǵa basyp, ilgerileı berý onyń ádetine, ómir shyrqyna aınalǵan, óıtkeni onyń ushqan qustaı qaǵyp jep, júrek jalǵar qıqym-sıqymyn tamaq deýge bolmaıtyny sıaqty, dińkesi quryp, kez kelgen jerge kóz ilindirip jata keter sátin tynyǵý deýge bolmaıtyn. Onyń kórip kele jatqany — ólmeshiniń kúni ǵana.

Keshe ol jurtta, saraı ishinde túnep shyqty. Kózi iliner-ilinbeste astynda egeýquıryqtyń qujynap júrgenin sezip, tóbeniń jaryq-tesiginen jymyńdaǵan juldyzdardy kórip jatty. Ol birneshe saǵat uıyqtap, tún ortasy aýa oıandy da, seskege deıin biraz júrip qalaıyn dep, qaıtadan jolǵa shyqty.

Ol Vantorgtaǵy sharýa nusqaǵan baǵytty betke ala, sodan aınymaýǵa tyrysyp, osy joldan barynsha taımaı, batysqa qaraı júre berdi. Eger qasynda áldekim bolsa, onyń "Týrg, Týrg" dep álsin-áli qaıtalap kele jatqanyn estir edi. Ol osy sóz ben balalarynyń attarynan basqa dúnıedegi sóz ataýlyny umytqandaı.

Jaıaý júrý — oılanýǵa jaqsy. Ol basynan keshkenderin, qansha qaıǵy-qasiret shekkenin oılady. Onyń eshteńemen isi joq, balalaryn tapsa bolǵany.

Búgin oǵan jolshybaı áýeli bir derevná tap boldy. Tań endi ǵana saz berip kele jatqan, qarańǵylyq áli seıile qoımaǵan kez. Al onyń ber jaǵynda derevná ortasyndaǵy basty kóshede úılerdiń esigi sál ashyq, qyzyqqumar adamdar terezeden bastaryn suǵyp, syrtqa qaraılaıdy. Uıasy buzylǵan aradaı turǵyndarǵa bir abyrjý kiripti. Al olar taıap qalǵan aýyr dońǵalaqtardyń tarsyly men shyldyrlaǵan shynjyr daýsyn estip, abyrjýly edi.

Alańda, shirkeý aldynda qobaljyǵan bir top adam túr, bári joǵary jaqqa, dóńnen quldılaǵan jol boıyna qaraı qalǵan. Jol boıynda birdeńe jyljyp keledi eken. Búl qaıys ornyna shynjyr baılap, bes at súırep kele jatqan tort dońǵalaqty úlken júk arba bolatyn. Arbaǵa uzyn bilik pe, bórene me, birdeńe tıelgen, ortasynda kebin ispetti úlken brezentpen búrkeýli rabaısyz nárse soraıyp túr. Júk arbanyń aldynda da, artynda da salt attylar. Báriniń basynda úsh buryshty qalpaq, al árqaısysynyń ıyq tusynda shoshaıǵan óp-ótkir birdeńe, sirá, jalań qylysh bolsa kerek.

Júk arba kúzetimen birge derevnáǵa kelip kirdi de, alańǵa bettedi. Ol dóńnen túsip kele jatqanda tań da ata bastaǵan, endi ony anyqtap qaraýǵa bolatyn.

Salt attylar jandarmdar bolyp shyqty jáne olar shynynda da qylyshtaryn jalań ustap kele jatyr eken. Júk arbaǵa qara brezent jabylǵan.

Sorly ana derevnáǵa naq osy kezde kelip kirdi. Ol júk arba men jandarmdar alańǵa tap kirip kele jatqanda, toptalyp turǵan sharýalardyń janyna kelgen. Jınalǵan top kúbir-kúbir sóılesip túr. Bir-birine qoıǵan suraqtary men bergen jaýaptary estildi:

— Mynalary ne eken?

— Gılotına ákele jatyr.

— Qaıdan?

— Fýjerden.

— Qaıda aparady eken?

— Qaıdam. Parıne jaqtaǵy bir qamalǵa desedi.

— Qaıda aparsa, onda aparsyn, áıteýir bizden aýlaq. Qara kebinmen búrkeýli júgi bar mynaý úlken arba, shynjyryn saldyrlatqan mynaý bes at, mynaý ún-túnsiz jandarmdar — osynyń bári tańǵy alageýimde jurtqa úreı salǵandaı.

Júk arba alańdy kesip ótip, derevnádan shyǵyp ketti. Aýyr dońǵalaqtar jol soqpaǵyna soǵyla, saldyr-gúldir etip, qaptal shynjyr shyldyrlap, qylyshtar kókjıekten kóterilip kele jatqan kún sáýlesimen shaǵylysa jalt-jult etedi. Jol bir búıirge shuǵyl oıysty da, álginiń bári lezde kózden ǵaıyp boldy.

Tap osy sátte qamal kitaphanasynda aǵalary áli shyrt uıqyda jatqanda Jorjetta kózin ashyp, kip-kishkentaı qyzǵylt aıaqtaryna qyzyqtaı qarady.

II. Ajal til qatqanda

Mıshel Fleshar beımálim júgi bar arbanyń ótip ketkenin kórse de, munyń ne ekenin bilgen joq jáne bilgisi de kelmedi. Onyń kóz aldynan basqa bir eles — joǵalǵan balalary ketpeı qoıdy.

Ol derevnádan shyqty, biraq kóp uzamaı búl júk arbanyń sońynan júre berýge dáti shydamady. Ol joldan shyǵyp, solǵa buryldy da, ormannyń qalyń túkpirine boılaı kirdi. Búl Fýjer ormany bolatyn.

Birneshe saǵat júrgen soń ol qońyraý munarasyn jáne orman shetinde o jer, bu jerde bytyrap jatqan derevnálardyń birinen úı shatyryn kórdi. Tamaq ishkisi kelgen ol tup-týra derevnáǵa bettedi. Ol mer úıi turǵan alańǵa jetti. Búl derevnáda respýblıkashyl jaýyngerlik postylardyń biri turǵan. Munda da abyrjýshylyq baıqalady. Merge kireberiste ábigerge túsip, bir-birin kımelegen jurt. Tabaldyryqta konvoıdyń ortasynda, qolyna jaıýly úlken plakat ustaǵan bireý. Oń jaǵynda — barabanshy, sol jaǵynda -ishinde jelim men qalam bar qumyra ustaǵan jumysshy.

Tabaldyryqta, balkonda, sharýa kóıleginiń syrtynan úsh tústi áshekeı tańǵan derevná meri túr.

Plakat ustaǵan adam halyq jarshysy* eken.

"Birtútas ári ajyramas fransýz respýblıkasy", — dedi ol qatty-qatty daýystap.

Baraban tasyr-tusyr etti. Jarshy oqı bastady:

"Qoǵamdy qutqarý komıtetiniń bizge bergen buıryqtary men ókildikterine súıene otyryp!.."

Baraban qaıta qaǵyldy. Jarshy oqı berdi.

"... jáne qolyndaǵy qarýymen ustalǵan búlikshilerdiń bárin zańnan tys dep jarıalaıtyn jáne olarǵa baspana beretin nemese olardyń qashyp ketýine septesetin ár adamdy eń joǵary qylmys jazasyna kesetin Ulttyq Konventtiń dekretin oryndaý úshin..."

Jarshy qol oramalyn silkip qalyp, oqı tústi:

"...Kóterilis shyǵarǵan provınsıalarda respýblıka delegattaryna sheksiz bılik júkteıtin 30 sáýirdegi zańnyń 17-babyna sáıkes..."

Ol sál kidirdi de, ármen qaraı jalǵastyrdy:

"... tómendegi esimderi men laqap attary boıynsha málim adamdardyń bári..."

Topyrlaǵan jurt qulaq tige qaldy.

"Lantenak, qaraqshy..."

Jarshynyń daýsy endi kerneıshe sańqyldaı estildi. Ol qaıtalap aıtty:

"Lantenak, qaraqshy, burynǵy markız..."

— Monsenor ǵoı, — dep kúbirledi bir sharýa. Sóıtkenshe bolmady:

— Bul monsenor, monsenor toı, — dep gý-gý etisti jurt.

— ...Imanýs, qaraqshy...

Eki sharýa bir-birine jalt qarasty.

— Gýj-de Brúan ǵoı.

— Iá, ony "Kókterdiń tajaly" desetin.

Jarshy ormen qaraı oqyp, on toǵyz adamnyń atyn atap shyqty.

"...joǵaryda atalǵandardyń bári qaı jerde qolǵa túskenine qaramastan, kim ekeni anyqtalysymen dereý jazalap óltiriledi... "

Jınalǵan jurt abdyrap qaldy, jarshy sózin jalǵastyra tústi:

".. .jáne olardy ózinde panalatatyn nemese olardyń qashyp ketýine septesetin ár adam áskerı-dala sotyna tartylyp, jazalap óltiriletin bolady. Qol qoıǵan..." Aınala jym-jyrt boldy.

"... qol qoıǵan: Qoǵamdy qutqarý komıtetiniń delegaty Sımýrden".

— Áýlıe ákeı, — dedi sharýalardyń biri.

— Iá, Parınedegi burynǵy kúre, — dep qostady ekinshisi.

Balkonda turǵan mer qalpaǵyn kóterip:

— Jasasyn respýblıka! — dep aıǵaılap jiberdi. Baraban daýsy jarshy sózin áli bitirmegenin ańǵartty.

Shynynda da ol qolymen ısharat bildirip:

— Ári qaraı tyńdańyzdar, mine, mynaý — úkimet habarlandyrýynyń sońǵy tórt joly. Oǵan soltústik jaǵalaýdaǵy ekspedısıalyq kolonnanyń komandashysy Goven qol qoıǵan, — dedi.

— Tyńdańyzdar, tyńdańyzdar! — degen daýystar estildi.

Jarshy oqı bastady.

"Ólim jazasymen úreılendirý arqyly".

Jurt túgel tyna qaldy.

"... joǵaryda keltirilgen úkimet jarlyǵyna sáıkes, joǵaryda aty atalǵan, qazirgi kezde qorshaýǵa alynyp, Týrg qamalynyń munarasyna qamalǵan on toǵyz búlikshige qoldaý men járdem kórsetýge tyıym salynady".

— Nemene? Týrg deı me? — degen bireýdiń daýsy estildi. Búl áıel daýsy, ana daýsy edi.

III. Sharýalar tobynda

Mıshel Fleshar jarshyny qaýmalaǵan top ishinde edi. Ol jarshynyń sózin tyńdaǵan joq-ty, biraq keıde tyńdamaı turyp ta estısiń ǵoı. "Týrg" degen sózdi estidi de, búl sóz onyń sanasyna birden uıalady. Baıǵus ana basyn kóterip:

— Nemene? Týrg deı me? — dep qaıtalap surady.

Jurt oǵan jalt qarady. Túsi adam tańdanarlyq — ústi-basy alba-julba, kózine qasiret tunyp, shatynap ketken.

— Mynaý qaıdaǵy áıel? Túrmeden qashyp shyqqannan saý ma ózi? — degen daýystar estildi.

Bir sharýa áıel qara qumyqtan pisirilgen shelpek toly sebetimen qasyna taqap kelip:

— Tyrs etpe, — dep qulaǵyna sybyrlady.

Mıshel Fleshar áıelge tańyrqaı, qadala qarady. Ol taǵy da túsinýden qalǵandaı edi. "Týrg" degen sóz sanasynda qas qaǵymda jaı oǵyndaı jalt etti de, sonan soń qaıtadan jalp etip, óshti de qaldy. Sonda onyń basqalar sıaqty suraýǵa da qaqy bolmaǵany ma? Jurttyń ony osynshama tosyrqaýy nelikten?

Sol eki arada baraban aqyrǵy ret qaǵyldy da, qylqalam ustaǵan kisi qabyrǵaǵa habarlandyrý aparyp japsyrdy, mer balkonnan ketip, jarshy basqa derevnáǵa bet túzep, jınalǵan top endi birtindep tarqaı bastady. Habarlandyrýdyń aldynda azyn-aýlaq adam qaldy. Mıshel Fleshar solardyń qasyna keldi.

Áńgime zańnan tys dep jarıalanǵan búlikshiler jaıynda eken. Top ishinde aqtar da, kókter de bolatyn.

— Lantenakty ustasa, báriniń quryǵany, — dedi mosqal tartqan bireý.

— Biraq ol áli ustata qoıǵan joq qoı, — dep qarsylasty jastardyń biri.

— Lantenaktan aırylý — jansyz qalýmen birdeı. Lantenak qurysa — Vandeıa da qurymaq, — dep jaýap qatty qart.

— Qaıda barsań da estıtiniń — "Lantenak", "Lantenak". Óziniń qandaı ekenin kórer me edi, — dedi bir qala turǵyny.

— Ol — burynǵy markız, — dep jaýap berdi ekinshisi. Al úshinshisi:

— Áıelderdi atyp tastaıtyndardyń biri, — dep qostap qoıdy.

Mıshel Fleshar osyny estýi muń eken:

— Ol ras, — dedi julyp alǵandaı.

Bári jalt qarady.

— Meni de atyp ketken, — dedi ol taǵy da qaıtalap.

Tiri áıeldiń men ólip-tirilgen adammyn degeni tym oǵash kórindi.

Jurttyń bári oǵan onsha yqylas bildirmeı, bas-aıaǵyna shola qarady.

— Bálkim, jansyz shyǵar, — dep kúńk etti sharýalardyń biri.

— Úndemeı, joǵal! — dep sybyr etti oǵan taǵy da álginde ǵana tildesken áıel

Áıel ony shetkerirek áketti de, qolyna shelpek ustatty. Mıshel qomaǵaılana jeı bastady. Jurt birte-birte tarqap jatty.

Mıshel shelpegin jep bolyp:

— Týrgke barýym kerek. Aıtyńyzshy, jarqynym, onda qalaı barýyma bolady? — dep surady sharýa áıelden.

— Óltirse de aıtpa. Nemene, ózińdi ajal aıdap júr me? Aqylyńnan aljastyń ba, álde?.. Iá, shynymdy aıtsam, onda qalaı barýdy ózim de bilmeımin... Kógershinim-aý, óziń ábden aryp-ashypsyń ǵoı. Odan da bizdikine júrseńshi, dem alyp, tynyǵarsyń.

— O, jasaǵan! Meniń Týrgke barýym kerek! — dep alasurdy baıǵus ana. — Sýdaryná! Náreste Iısýs pen onyń sheshesi áýlıe Marıanyń atymen ótinemin, jahandaǵy qasıetti ataýlynyń atymen jalynyp, jalbarynamyn sizden, Týrgke qalaı barýyma bolady, aıtsańyzshy?

Sharýa áıel shabynyp qaldy:

— Bilmeımin dep turmyn ǵoı saǵan. Tipti bilsem de aıtpas edim. Ol — jaman jer. Onda barýdyń qajeti joq saǵan.

— Báribir baramyn, — dep Mıshel jolǵa tústi. Sharýa áıel sońynan qarap turyp:

— Qalaı bolǵanda da, júrekke talshyq qylar birdeńe kerek qoı oǵan, — dep kúńkildedi.

Sóıtti de, sońynan qýyp jetip, qolyna taǵy bir shelpek ustatty.

— Keshke júrek jalǵarsyń, — dedi ol

Mıshel Fleshar shelpekti aldy da, jumǵan aýzyn ashpastan, tipti moınyn da burmaı, jónine kete bardy.

Ol derevnádan shyqty. Shetki úılerdiń tusynda qarsy aldyna jalba-julba, jalańbas kishkentaı úsh bala tap boldy. Ol toqtaı qalyp:

— Joq, meniń balalarym emes, mynalardyń ekeýi qyz, bireýi ul, — dedi óz-ózine.

Sol sátte balalardyń qarap turǵanyn kórip, qolyndaǵy shelpekti solarǵa bólip berdi. Balalar mynaý tosyn áıelden jasqansa da, shelpekti aldy. Mıshel Fleshar bolsa, ormanǵa kirip, kórinbeı ketti.

IV. Qatelik

Tap sol kúni eleń-alańda Javeneden Parınege baratyn jol kesip ótetin qalyń jynys ishinde bir top adam tosqaýyl quryp jatty. Bular sharýalar edi. Keıbirinde myltyq, keıbirinde balta — shetinen qarý asynǵan. Baltasy barlary kepken butaq pen moltaq aǵashtardy kesip, úıip qoıypty; ony tek tutatý ǵana qalǵan. Myltyǵy barlary joldyń eki jaǵyna shyǵyp, áldeneni kútip jatyr; myltyq bitkenniń uńǵysy butaq arasyna tyǵýly jáne jol jaqty nysanaǵa alǵan; jurttyń saýsaǵy qaıyrýly shúrippege kezengen.

Olardyń áldekimdi ańdyp jatqany beseneden belgili bolyp tur.

Tań qylań berdi, endi aǵarańdaǵan jol soraby kózge aıqyn shalyna bastady.

— Sen biletin shyǵarsyń, bálkim?

— Solaı dep estigem.

— Osy jermen áketedi dep pe?

— Iá, ol endigi alys emes desedi.

— Ony qoıa berýge bolmas.

— Órtep jiberý kerek, toqeteri sol!

— Úsh birdeı derevná bolyp búl jerge ne úshin jınaldyq sonda?

— Solaıy solaı, biraq ol kúzetpen kele jatqan joq pa?

— Kúzetiniń de kózin qurtamyz.

— Onyń osy jolmen áketiletini ras pa?

— Osy jolmen desedi.

— Demek, Vıtreden ákele jatqany da?

— Vıtreden bolsa, Vıtreden shyǵar.

— Onda turǵan ne bar?

— Buryn Fýjerden kele jatyr dep edi ǵoı.

— Qaıdan shyqsa, onan shyqsyn, ibilistiń ózi aıdap jiberse kerek, shamasy.

— Onysy ras-aý.

— Endeshe, sol ibilisine qaıtaryp jiberelik!

— Al ony qaıda apara jatyr eken? Parınege shyǵar, shamasy.

— Solaı sıaqty.

— Jo-joq, onda jibere almaımyz.

— Tynysh! Úndemeńder!

Rasynda da, tynyshtalatyn kez bolǵan edi: orman ishi qylań berip qalypty.

Mine, endi dońǵalaq saldyry men taǵaly attardyń tars-turs etken tuıaq dúbiri estildi.

Bári ishten tynyp, buta tasasynan syǵalaı qalysty.

Alysta, eki búıirden qalaý qysqan tap-tar jol boıynda kele jatqan salt attylar men ústinde birdeńe tıegen arbany ajyratýǵa bolatyn.

Osynyń bári bular jatqan jaqqa qaraı jyljyp kele jatty.

— Sonyń dál ózi, — dedi kóptiń ishinen bireý, sirá, jasaqtyń bastyǵy bolsa kerek.

— Sol, sol! Áne, qasyndaǵysy kúzet, — dep qýattady ekinshisi.

— Al kúzettegileri qansha eken?

— On eki.

— Jıyrma degen edi ǵoı.

— On eki me, jıyrma ma, báribir túgel qyramyz.

— Kúte turyńdar, jaqynyraq kelsin.

Kóp uzamaı jol tasasyna túsip kórinbeı ketken júk arba men salt attylar qaıtadan jap-jaqyn jerden shyǵa keldi.

— Jasasyn koról! — dep aıǵaı saldy jasaq bastyǵy. Júzdegen myltyq birden gúrs etti. Tútin seıilgende qarasa, kúzet zym-zıa bolǵan. Salt attylardyń jeteýi attarynan qulap túsken, qalǵan beseýi qashyp ketipti. Sharýalar júk arbaǵa júgirip bardy.

— Mássaǵan! — dep baj etti bastyq. — Mynaý gılotına emes, saty ǵoı.

Rasynda da, júk arba ústinde qabyrǵaǵa súıeıtin saty jatyr, basqa eshqandaı júk joq bop shyqty. Oq tıgen eki at jerde typyrlap jatyr. Arbashy qańǵyrǵan oqqa ushyp, jan tapsyrypty. Ony eshkim kózdegen emes-ti.

— Já, báribir, satyny kúzetpen ákele jatty, sondyqtan bulary kúdikti kórindi, — dedi bastyq. — Ári Parınege apara jatty, al onda Týrg qamaly bar, demek, saty úrdis shabýylǵa arnalǵan.

— Órteý kerek ony, órteý kerek! — dep aıǵaılady bári bir daýystan.

Sóıtip, satyny órtep jiberdi.

Al ústinde susty júgi bar, jurt ózin torýyldap kelgen qara arba basqa jolmen ketip, tańsáride Mıshel Fleshar kórgen derevnáǵa kelip jetken.

V. Jol sheti

Shelpegin kishkentaı úsh qaıyrshyǵa bólip berip, Mıshel Fleshar orman ishimen betaldy júre berdi.

Oǵan anaý sharýa áıel jol nusqaǵysy kelmedi, endeshe, ony ózi taýyp alýǵa tıis. Ol álsin-áli túregelip, júre túsip, qaıta otyryp, jol boıy tynym tappady. Qaljyraǵany sonsha, bulshyq eti ǵana emes, tipti saı-súıegi syzdaǵandaı boldy. Kúń ǵana osylaısha tıtyqtaıtyn. Ol shynynda da kúń edi — joǵalǵan balalarynyń quly edi. Solardy tabýǵa tıis boldy. Ótip jatqan ár mınýt olardyń túbine jetýi múmkin. Ol tańerteńnen júrip keledi, ári oǵan birde-bir derevná, birde-bir úı ushyramaı qoıdy. Áýeli, ol durys jolmen kele jatty, sonan soń, nege ekenin ózi de bilmeıdi, odan taıyp, aqyr aıaǵynda ıt tumsyǵy batpaıtyn jynys ishinde adasty da ketti. Ol nysanaǵa jaqyndap kele jatty ma, onan alystap bara jatty ma? Eger qulap túsip, ólip ketse qaıtedi? Keı kezderi oǵan bir attaýǵa da áli joqtaı kórindi. Kún kózi kókjıekke eńkeıip, orman ishi qarańǵy tartty da, qalyń shop arasyndaǵy súrleýdi ajyratý qıynǵa aınaldy. Sorly áıel ábden sasty. Aıǵaılap, járdem shaqyrmaq bolyp edi, eshkim ún qatpady.

Ol tóńiregine kóz salyp, butaq arasynan jyltyraǵan jaryq kórdi. Soǵan qaraı júrip edi, oılamaǵan jerden orman shetinen bir-aq shyqty.

Aldynan jińishke saı kezdesti, túbinde tas ústimen syldyr qaǵyp, móp-móldir sý aǵyp jatyr. Sýdy kórip, kópten shóldep kele jatqany esine tústi. Ol jylǵaǵa kelip, tizerleı otyryp, sýǵa bas qoıdy. Sonsoń ornynan turyp, aınalasyna qarady.

Az-kem oılanyp turdy da, jylǵadan attap, saıdyń ekinshi qabaǵymen órmeleı bastady.

Saıdyń arǵy jaǵynda usaq tal-shilik ósken jalpaq qyrat kóz jeter jerge kósilip jatyr. Ol túıetaılylanyp, jylǵaǵa deıin órlep, ekinshi sheti kókjıekten ári asyp, joq bolyp jatyr. Orman ishi elsiz sıaqty, mynaý qyrat qulazyǵan qý mekenniń ózi eken. Ormanda ár butanyń túbinde bireý-mireýdiń ústinen túsýiń múmkin, al mynaý jazyqta, kóz ushyna deıin qybyr etken jan kórinbeıdi. Tek qýraı ústinde ǵana qaýipten bas saýǵalaǵandaı, qandaı da bir qustar ushyp júr.

Sonda tizesi qaltyrap bara jatqanyn sezip, osynaý záre ushyrar tul dalanyń qaq ortasynda óziniń qanshalyq dármensiz ekenin ańǵaryp, sorly ana múlde esinen shatasa, jalpaq shólge jan ushyra aıǵaı saldy:

— Eı, munda bireý-mireý bar ma? Áý deseńdershi!

Ol jaýap kútip, úndemeı tyna qaldy.

Oǵan jaýap qatty. Oǵan qoıý da kúńgirt daýys estildi: búl daýys jeti qat jer astynan shyqqandaı edi jáne jańǵyryqqa ulasyp, keń jazyqty túgel kúńirentip jiberdi. Ózi kúnniń kúrkirine nemese atylǵan zeńbirek daýsyna uqsaıdy. Ol beıshara ananyń suraǵyna jaýap bergendeı, ári "Iá" dep jaýap bergendeı boldy. Sonan soń qaıtadan tynyshtyq ornady.

Mıshel Fleshar boıyn jazyp, túregeldi. Eńsesi kóterileıin dedi. Demek, munyń shól dalada jalǵyz bolmaǵany. Boıyna kúsh-jiger qaıta oralǵandaı. Qulaǵyna alystan talyp jetken únge qaraı, qyratqa kóterile bastady.

Kenet batyp bara jatqan kún sáýlesine bólenip, narttaı janǵan tul dalanyń qaq ortasynda japadan-jalǵyz turǵan bıik munara kókjıek astynan qarsy aldynan shyǵa keldi. Oǵan deıin bir mıládan sál astam. Art jaǵynda ińir qarańǵysynda qaraýytqan qalyń orman kózge shalynady: bul Fýjer ormany bolatyn.

Mıshel qyrat ústine kóterildi: qarsy aldynda jazyq kósilip jatyr. Ol týra munaraǵa bettedi.

VI. İstiń jaıy

Kútken sát te kelip jetti: raqymsyz jan qaısar jannyń qarmaǵyna ilikti. Lantenak Sımýrdenniń ýysyna tústi.

Búlikshil roıalıs qart apanyna qýyp tyǵyldy. Ol qashyp kete almaıtyn: Sımýrden bul aqsúıektiń, burynǵy markızdiń, taban aýzynda óz mekeninde, bylaısha aıtqanda, óz úıinde jazalap óltirilýin qalady: ol feodaldyq eski orda feodaldyń basy qalaı qaǵylaryna kýá bolsa eken, bul taǵylym barshanyń esinde uzaq saqtalsa eken dep tiledi.

Sondyqtan da ol Fýjerge gılotınany, Mıshel Fleshar ushyratqan gılotınany ákelýge kisi jibergen.

Lantenakty qurtý — Vandeıany qurtý, al Vandeıany qurtý — Fransıany qutqaryp qalý degen soz. Sımýrden tolqyǵan joq. Bul adam boryshyn oryndaý úshin qatal bolýǵa týra kelse, quba-qup qarsy alatyn.

Markızdiń sharýasy bitti — buǵan eshqandaı kúmán bolýy múmkin emes, bul jóninde Sımýrden tipti de ýaıym jegen joq. Biraq ony basqa nárse mazasyzdandyratyn. Alda dúleı shaıqas kútip turdy. Goven shabýylǵa basshylyq jasaýǵa tıis boldy. Ári onyń aldyńǵy sappen ketýi yqtımal Bul jas ásker basshy ózin soldatsha sezinetin: ol janyn shúberekke túıip, jekpe-jek urysqa qoıyp ketýden taıynǵan emes. Tek ólip ketpese, ıgi edi! Óz bóbegi, jan perzenti Goven onyń jer betindegi birden-bir jubanyshy bolatyn. Buǵan deıin baqyt oǵan qamqorshy bolyp keldi, biraq baqyty bar bolǵyryń turaqsyz, tıanaqsyz nárse emes pe? Sımýrden óz túlegi úshin ýaıym shekti. Ol taǵdyr tálkegine túskendeı-aq eki Govenniń arasynda qalyp, biriniń ólgenin, ekinshisiniń tiri qalǵanyn jatpaı-turmaı tiledi.

Besiginde jatqan Jorjettany oıatyp, japan dalada jalǵyz júrgen anany balalaryna kómekke shaqyrǵan zeńbirek daýsynyń saldary búl ǵana emes-ti. Kezdeısoq pa, álde zeńbirekti kózdegen kanonırdiń qalaýy ma, áıteýir, eskertý úshin atylǵan ıadro munaranyń ekinshi qabatyndaǵy basty atys uıasyn qorǵap turǵan temir bilik armatýraǵa tıip, tesip ótip, jartysyn qabyrǵadan julyp áketti. Ol osy qalpynda qala berdi: qorshaýdaǵylardyń mundaı zaqymdy jóndep jatýǵa murshasy bolmady.

Qorshaýdaǵylar oq-dárimiz kop dep maqtansa da, onysy shynynda az bolatyn. Jalpy olardyń háli qorshaýshylar oılaǵannan góri múshkil edi. Olardyń oq-dárisi bolsa, qorshaýshylardy munaraǵa kirgizip alyp, ony solarmen birge qoparyp tastar edi. Onda, árıne, ózderi de qurbanǵa shalynbaq. Olardyń tilegeni de sol, biraq oq-dári qory taýsylýǵa taıap qaldy. Olar adam basy otyz retten astam oq ata almaıtyn. Myltyǵy, mýshketi men tapanshasy kóp bolsa da, patrondary az-tuǵyn. Olar tolassyz oq atý úshin qolda bar atys quraldaryn tegis oqtady. Áıtkenmen bulaısha qashanǵa deıin oq jaýdyra almaq? Ári myltyqtan únemi oq atyp, ári oq-dárini saqtaý kerek edi. Sheshilmes mindet degen osy da! Olardyń bar úmiti sol, kúres kóbinese qolma-qol júrgizilip, eki jaq sýyq qarýmen — qylyshpen jáne qanjarmen qımyldaıtyn bolady, atysýdan góri kóbirek shaýyp-túıreýge týra kelmek dep oılady.

Munaranyń ishine tiri jan kire almastaı. Oıyǵy bar tómengi zalda kireberisti qalqalaǵan berik barıkada ornatty. Barıkadanyń ar jaǵyna, zalǵa úlken ústel qoıyp, ústine qarý-jaraqty: oqtalǵan myltyqtardy, karabınderdi, tapanshalardy, qylyshtardy, baltalar men qanjarlardy jaıyp tastady. Tómengi qabatta dóńgelek zal bar-dy, oǵan tap-tar qýalama saty boıynsha ǵana kirýge bolatyn. Tómengi zaldaǵy sıaqty búl bólmege de ústine oqtalǵan atys quraldary men ótkir sýyq qarý úıilgen ústel qoıyldy. Bólme ishine toryn ıadro zaqymdaǵan basty atys uıasynan jaryq túsip túr. Búl jerden sol baıaǵy burandaly saty boıynsha, qamalǵa shyǵatyn temir esigi bar úshinshi qabattyń zalyna barýǵa bolatyn.

Zeńbirek daýsy jurtty aıaǵynan tik turǵyzdy. Úrdis shabýyl bastalǵansha jarty saǵattaı-aq qalǵan.

Imanýs munara dińgeginen qorshaýshylardyń qalaı jaqyndap kele jatqanyn baqylap turdy. Lantenak olar ábden jaqyn kelmeıinshe oq atýǵa tyıym salǵan.

— Olar — tórt jarym myń adam, biz bárin báribir qyra almaımyz. Olar ishke kirmeıinshe oq atýdan paıda joq; tek osynda, munara ishinde ǵana kúshtiń tepe-teńdigi qalpyna kelmek, — dedi ol Sonan soń "Teńdik pen týysqandyq!" dedi mysqyldaı kúlip.

Dushpan shabýylǵa shyǵysymen Imanýs adamdaryn eskertý úshin syrnaı tartady dep kelisilgen bolatyn. Bireý barıkada tasasyna túsip, endi bireý satynyń basqyshyna turyp, bári oryn-oryndaryna bardy da, ún-túnsiz bir qolyna myltyq, ekinshi qolyna taspıyq ustaı, kútine bastady.

Jaýlasýshy jaqtardyń jaıy mynadaı-tuǵyn: qorshaýshylar oıyqqa basyp kirip, barıkadany ıemdenýge jáne shaıqas sala júrip birinen soń birin munaranyń úsh qabatyn alýǵa, sonan soń ár basqyshta urys júrgizip, tap-tar eki qýalama satyny alýǵa tıis, qorshaýdaǵylarǵa bir-aq laj qalǵan, ol —ólý.

VII. Urys bastalar aldynda

Goven de óz tarapynan shabýylǵa daıyndalyp jatty. Orman irgesinde turǵan tómengi batareıa da, qyratta ornalasqan joǵarǵy batareıa da qorshaýdaǵylar sytylyp shyǵýǵa nemese qashyp ketýge árekettense ǵana oq atady dep uıǵaryldy. Shtýrmǵa shyǵatyn kolonnaǵa basshylyq jasaýdy ol ózine qaldyrdy. Sımýrdendi qynjyltqan da osy edi.

Kún jańa ǵana uıasyna qondy. Jazyq jerdegi munara ashyq teńizdegi keme ispettes. Mundaı munaraǵa kemege jasaǵandaı tásilmen ǵana shabýyl jasaýǵa bolady: búl shtýrmnan góri abordajǵa jaqyn. Mundaıda zeńbirektiń qajeti joq. Qalyńdyǵy on bes fýttyq qabyrǵany atqylaǵannan ne paıda? Bortty oıyp túsip, bireýler soǵan basyp kirýge umtylady da, ekinshileri ony jabýǵa álektenedi, balta, pyshaq, tapansha, judyryq pen tis —bár-bári iske qosylady. Mundaı urystardyń túr sıpaty osyndaı.

Goven Týrg munarasyn ıemdenýge munan basqa tásil joq ekenin túsindi. Jaýmen betpe-bet kezdesetin shabýyldan beter qyrǵyn qantógis joq. Goven bul munarada sábı kezinde turǵan, onyń ishki qurylysyn búge-shigesine deıin jaqsy biletin jáne ony basyp alýdyń qanshalyqty qıynǵa túseri de oǵan kámil aıan edi.

Ol tereń oıǵa shomyp, biraz turdy. Onan birneshe qadam jerde kómekshisi Geshan dúrbimen Parınege baratyn jolǵa qarap turǵan. Kenet ol:

— Á-á, aqyry jetti me, áıteýir? — dep aıǵaılap jibere jazdady. Onyń daýsy Govenniń oıyn bólip jiberdi:

— Ne bop qaldy, Geshan?

—Saty ákele jatyr, komandır.

— Qalaısha? Ony áli ákelgen joq pa edi?

— Joq, komandır, ákelgen joq. Men myqtap qobaljyǵanmyn. Nege deseńiz, komandır, Javenge ketken atqosshy baıaǵyda-aq qaıtyp kelgen.

— Bilemin.

— Ol Javenede qajetti mólsherde uzyn, daıyn saty taýyp, ony rekvızısıalaǵanyn baıandaǵan. Ol on eki adamnan turatyn kúzet taýyp, satynyń júk arbaǵa tıelýin kútip turǵan, sonan soń saty tıelgen júk arbanyń kúzetimen qosa Parınege baratyn jolǵa túskenin kórgen soń ǵana qaıtyp ketken.

— Munyń bárin ol maǵan baıandaǵan. Biraq ol júk arba saǵat ekilerde jolǵa shyqty, sondyqtan kún batqansha osynda kelip jetýge tıis degen edi ǵoı. Munyń bárin estigenmin. Sonan soń ne boldy? Sony aıtyńyz.

— Bilmeımin ne bolǵanyn, komandır. Kún batsa da, áli kelmeı jatqany.

— Bul qalaı? Shabýyl bastaıtyn ýaqytymyz bolyp qaldy. Belgilengen merzimi ótip te ketti. Kibirtikteı bersek, dushpan bizdi eki oıly eken dep qalýlary múmkin ǵoı.

— Nesi bar, komandır, bastaýymyzǵa da bolady.

— Qutqarma satysyz qalaı bastamaqpyz?

— Saty keledi. Endigi jol boıynda kele jatqan shyǵar. Jańa ǵana dúrbimen jol jaqty qaraǵanmyn: júk arba eken. Ózińizdiń qaraýyńyzǵa da bolady.

Goven dúrbini alyp, jol boıyna kóz tikti de:

— Iá, onyń ras, mynaý solar sıaqty, — dedi. — Átteń, ymyrt úıirilip qalǵanyn qarashy, jaqsylap kóre almaısyń. Biraq júk arbanyń janynda salt attylar bary ras, sirá, búl saty shyǵar. Tek kúzettegi adamdarynyń sany on eki emes, onnan kóbirek sıaqty ǵoı deımin.

— Iá, kópteý sıaqty, men de ańǵardym.

— Endigi olar munan shırek mılá jerde.

— Shırek saǵattan soń saty osynda kelmek, komandır.

— Demek, bastaýǵa da bolady.

Jol boıynda shynynda da janynda kúzeti bar arba kele jatty, biraq ol jurttyń kútip turǵan arbasy emes-tuǵyn.

Goven artyna burylyp, áskerı adamsha symdaı tartylyp, qolyn kúnqaǵaryna taqap turǵan serjant Radýbty kórdi.

— Azamat komandır, biz, Qyzyl Bórik batalónynyń adamdary, sizden bir qaıyrym ótinemiz.

— Qandaı qaıyrym?

— Bizdi alǵa, oq astyna jiberseńiz.

— Á-á, sol ma edi? Munyń osynshama ne keregi bolyp qaldy senderge?

— Endi qalaı dep edińiz, komandır. Siz sonaý kezde Dolde bolǵan túngi shaıqas kezinen beri bizdi qyzǵyshtaı qorǵap kelesiz, al shyntýaıtqa kelgende, biz áli kúnge on eki adambyz.

— Onda turǵan ne bar?

— Biz buǵan jábirlimiz.

— Senderdi men rezervte ustap kelemin.

— Biz avangardta bolǵymyz keledi.

— Biraq sender maǵan sheshýshi soqqy berý úshin aqyrǵy sátte qajet bolasyńdar. Senderdi qorǵashtap kele jatqanym da sol

— Tym qorǵashtaısyz, komandır.

— Gáp munda emes. Óıtkeni sender shtýrm kolonnasymen birge barasyńdar.

— Iá, art jaǵynan. Biraq parıjdikter alda júrýge quqyly.

— Jaraıdy, serjant, oılanyp kóreıin.

— Oılanyńyz, komandır. Búgin oraıy kelip turǵany! Qyzyqtyń kókesi endi bolmaq. Týrg munarasy jaqyndaǵan jannyń saýsaǵyn qaryp túspek. Bizdi aldyńǵy sappen jiberýdi jalyna ótinemiz.

Serjant Radýb biraz úndemeı qaldy da, murtyn sıpaı, diril aralas daýyspen sózin ári sabaqtady:

— Onyń ústine, komandır, bul munarada bizdiń balalarymyz — batalónymyzdyń bóbekteri bar. Ózderi úsheý. Al anaý usqynsyz... aty kim edi óziniń... onyń laqap aty tolyp jatyr... sol Gýj de-Brúan, nemese Imanýs, nemese Kókterdiń tajaly... adam sıqyndaǵy sol ibilis balalarymyzdy qurtyp jiberemin dep qorqytady. Oılap kórińizshi, komandır, quıtymdaı nárestelerdi qurtyp jiberý degen ne sumdyq! Aspan aınalyp jerge tússe de, biz olardy jábirletip qoıa almaımyz. Estip turmysyz, komandır? Qarap otyra almaımyz! Men úsheýin jańa ǵana kórip keldim. Bitim kezinde sátin taýyp qyratqa kóterildim de, terezege qaradym; olar sonda, qamal ishinde eken, búl kámil Qyrattyń shetinen bólme ishi jaqsy kórinedi. Sóıtip, olardyń úsheýin de kórdim. Baıǵus balalardy qorqytyp ta aldym-aý deımin! Olar meni kórip, tyǵylyp qaldy... Aıtarym mynaý, komandır: eger osy bóbekterdiń qaı-qaısysy bolsa da jábir shege qalsa, jer betindegi zıaly zattyń bárimen ant eteıin, myna men, serjant Radýb, jer-kóktiń astan-kestenin shyǵarmasam, atym óshsin! Tipti bizdiń batalón da: "Balaqaılarymyzdy ne qutqaramyz, ne ólemiz" deıdi. Jáne sol balalar úshin shybyn janymyzdy shúberekke túıip, ólerimiz haq. Buǵan biz quqylymyz ǵoı, táıir alǵyr!... Bar aıtpaǵym osy. Taǵzym etip, qosh aıtysýyma ruqsat etińiz, komandır.

Goven oǵan qolyn usynyp:

— Sabaz ekensińder! — dedi. — Sender shtýrm kolonnasymen barasyńdar. Senderdi ekige bólemiz: altaýyń avangardta júrip, kolonnany sońdaryńa ertesińder, al qalǵan altaýyń kolonnany shegindirmeý úshin arergardta júresińder.

— Al men she? Men batalónda úlkeni bolyp qalmaımyn ba?

— Álbette.

— Rahmet jaýsyn, komandır. Demek, men avangardqa júrem ǵoı.

Radýb komandırge taǵy da izet berip, ornyna baryp turdy.

Goven saǵatyn alyp, Geshannyń qulaǵyna birdeńe dep sybyrlady da, shtýrm kolonnasy sap quraı bastady.

VIII. Áńgime jáne yryl

Qyratta áli ornyna ketpegen jáne Govenge taıaý jerde turǵan Sımýrden osy kezde dabylshynyń qasyna baryp:

— Belgi ber! — dedi.

Kerneı men syrnaı taǵy da ózara dabyl alysty.

— Bul ne? — dep surady Goven Geshannan. — Sımýrden ne istemek?

Sol eki arada Sımýrden munaranyń qasyna baryp, appaq qol oramalyn bulǵap:

— Ýa, munara ishindegiler! Sender meni bilesińder me? — dedi qatty daýystap.

Dińgek ústinen Imanýstyń daýsy ún qatty:

— Bilemiz.

— Men respýblıka ókilimin.

— Sen Parıneden shyqqan burynǵy kúresiń.

— Men Qoǵamdy qutqarý komıtetiniń delegatymyn.

— Sen dinbasysyń.

— Men zań ókilimin.

— Sen satqynsyń.

— Men revolúsıalyq úkimettiń komısary Sımýrdenmin.

— Sen dinnen bezgen jansyń, ibilissiń.

— Meıli, solaı-aq bolsyn, sender meni báribir bilesińder.

— Biz seni ıttiń etindeı jek kóremiz.

— Demek, qoldaryńa tússem, rızasyńdar ǵoı?

— Biz munda on segiz adambyz jáne árqaısymyz seniń basyń úshin oz basymyzdy qýana-qýana qurbanǵa shalar edik.

— Endeshe, bilip qoıyńdar: men qoldaryńa berilemin. Joǵarydan qarqyldaǵan kúlki estildi de, ile-shala sol daýys:

— Kele ǵoı, — dep aıǵaılady.

Tómende búkil lager tym-tyrys bola qalǵan: bári ári qaraı ne bolaryn kútip tur. Sımýrden sózin jalǵaı tústi:

— Men qoldaryńa berilemin, biraq bir shartym bar.

— Qandaı shart?

— Muqıat tyńdap alyńdar.

— Aıta ber.

— Sender meni ıttiń etindeı jek kóresińder ǵoı, solaı ma?

— Jek kóremiz.

— Al men senderdi jaqsy kóremin: men — senderdiń baýyryńmyn.

— Iá, jádigóı, — dep jaýap qatty onyń sózine dińgek ústindegiler.

Sımýrden taǵy da sóıleı bastady: onyń daýsy birtúrli jańasha leppen ári sabyrly estildi:

— Tildeı berińder, biraq tyńdap alyńdar. Men senderge parlamenter bolyp baramyn. Qaıtalap aıtamyn: sender maǵan baýyrsyńdar. Sender adasqan, beıshara jansyńdar. Men senderdiń dosyńmyn. Men túnekpen sóılesip turǵan jaryqpyn, al jaryq degeniń -baýyrmaldyq. Shynynda, bárimiz de bir ǵana Otan-ananyń balalary emespiz be?.. Mine, sóıtip, men senderge kelip turmyn jáne óz basymdy usynamyn, men odan da zoryn istep, senderge baýyrmaldyq qolymdy usynyp turmyn. Meniń senderden jalbarynyp suraıtynym: meni óltirińder de, ózderińdi qorǵap qalyńdar, qutqara kórińder. Men barlyq bılikke ıemin, sondyqtan bergen ýádemdi oryndaı alamyn. Búl sát senderdiń taǵdyrlaryńdy sheshpek. Men bitimge kelýge aqyrǵy ret áreket istep turmyn. Senderdiń "Respýblıkashynyń aıtqanyna senýge bolmaıdy" dep oılap turǵandaryńdy da bilemin. Iá, sendermen respýblıkashy azamat sóılesip túr, biraq bul azamattyń boıynda dindardan kóp nárse saqtalǵan. Tyńdańdar, baýyrlar! Kóbińniń áıelderiń, bala-shaǵalaryń bar. Áıelderiń men bala-shaǵalaryńdy men óz panama alamyn: men olardy senderden qorǵaımyn. Ýa, baýyrlarym...

— Poptyq áýenine basty, — dep keńkildeı kúldi Imanýs. Sımýrden estimegensip, sóıleı berdi:

— Baýyrlarym! Kesh bolmaı turǵanda, toqtańdar. Sumdyq sát te kelip jeter. Endi birazdan soń qyrǵyn bastalmaq. Aldaryńda turǵan bizdiń kóbimiz qaza tabamyz, al sender — sender túgel qyrylasyńdar. Aıasańdarshy ózderińdi. Naqaqtan-naqaq osynsha qan tógýdiń keregi ne? Eki adamdy óltirý jetkilikti bolsa, osynsha qan tógýdiń ne qajeti bar?

— Eki adamdy ma? — dep qaıtalap surady Imanýs.

— Iá, eki-aq adamdy.

— Sonda kim-kimdi?

— Meni men Lantenakty.

Sımýrden daýsyn zoraıtty:

— Munda basy artyq eki adam bar: biz úshin — Lantenak, sender úshin — Sımýrden. Mine, endi, eger aman qalǵylaryń kelse, mynany usynamyn: bizge Lantenakty berińder de, sender meni alyńdar. Lantenak gılotınada óledi, meni ne isteımin deseńder de erikteriń.

— Tek qolymyzǵa túsip kór, pop, aqyryn otqa qaqtaıyq! — dep yryldady Imanýs.

— Qup, — dedi Sımýrden, sonsoń mynany qosa aıtty: — Bul munaraǵa panalaǵan sender — quryǵan jansyńdar. Biraq sender birer saǵattan soń odan ap-aman, emin-erkin shyǵyp kete alasyńdar. Bul senderge baılanysty. Men senderge bostandyq ápermekpin. Qabyl alasyńdar ma ony?

Imanýs zyǵyrdany qaınap, ars etti:

— Sen óziń zulym ǵana emes, esalań da ekensiń ǵoı, pop? Kim senen bizben sóılesýdi ótinip edi? Biz monsenordy ustap beredi degen nemene? Bizden keregi ne saǵan?

— Sonyń basy kerek. Al senderge meniń usynarym...

— Ózińniń týlaǵyń ba? Óıtkeni bilip qoıǵyn, áýlıe ákeı Sımýrden, biz saǵan ıt terińdi basyńa qaptar edik. Joq, seniń týlaǵyń onyń basyna tatymaıdy. Joǵal ármen!

— Aqyrǵy ret aıtamyn — usynysymdy aqylǵa sap kórińder.

Tún qarańǵysy qoıýlanyp kele jatty. Lantenak áńgime ózi týraly bolyp jatpaǵandaı-aq, ún qatpady.

Kenet Imanýs sóılep berdi de, daýsy Sımýrdenniń daýsyn basyp ketti:

— Shabýylshylar, tyńdańdar! Biz senderge óz shartymyzdy baıandadyq. Búl aqyrǵy sózimiz, odan taımaımyz. Sonymen, usynysymyzdy qabyldaısyńdar ma, joq pa? Joq bolsa — saqtanyńdar! Qalaı, kelisesińder me? Biz qamalǵa qamaýly balalaryńdy qaıtaryp beremiz, al sender bizdi túgel erkimizge jiberesińder.

— Bireýdi ǵana bosatpaımyz, — dep jaýap berdi Sımýrden.

— Kimdi?

— Lantenakty.

— Monsenordy ma? Monsenordy ustap bermekpiz be? Bularyń eshqashan da bolmaıdy!

— Bizge Lantenak qajet. Biz osy shart arqyly ǵana kelisimge kele alamyz.

— Olaı bolsa — shabýyldaryńdy bastaı berińder.

Aınala tynyshtyq ornaı qaldy. Imanýs belgi berip, munara dińgeginen túsip ketti. Markız qylyshyn qynabynan sýyrdy. Qorshaýdaǵy on toǵyz adamnyń bári ún-túnsiz tómengi zaldaǵy barıkada tasasyna jınalyp, tizerleı otyrdy. Olarǵa shtýrm kolonnasynyń bir yrǵaqpen adymdap, munaraǵa jaqyndap kele jatqany estilip turdy. Aıaq dúrsili jaqyndaı tústi. Kenet ol jap-jaqyn jerden, tap oıyqtyń qasynan estildi. Sonda bári tizerlegen kúıi myltyqtaryn barıkadanyń qýys-qýysyna tyǵyp, kezene qaldy. Olardyń biri, Gran-Franker, burynǵy dinbasy Túrmo, túregelip, oń qolyna jalań qylyshy men sol qolyna kres ustaǵan qalpy, saltanatty túrde:

— Atasy men balasynyń hám áýlıe rýhtyń arýaǵy úshin! — dep aıǵaılady.

Myltyq bitken birden gúrs etti de, urys bastalyp ketti.

IX. Tıtandar alyptarǵa qarsy

Kórinis shynynda da jantúrshigerlik edi.

Bul qolma-qol urys óziniń qatygezdigimen ne sumdyqtyń bárinen asyp tústi.

Qorshaýshylardyń aldynan úńireıgen aran ashylǵandaı: ústinde de, astynda da, janynda da byt-shyt bolǵan qabyrǵanyń tisteri soıdıyp-soıdıyp tur. Munshama tis akýlada da bolmas. Ári tap osy túnek úńgirge basyp kirý kerek edi.

Qorshaýshylardyń aldyńǵy tolqyny oıyqqa lap qoıysymen búkil barıkada naızaǵaı otymen jap-jaryq bolyp ketti: jer astynda kún kúrkirep jatqandaı. Atysqa atys jaýap qatyp jatyr. Govenniń "İlgeri jaryp ótińder!" degen komandasy, sonan soń Lantenaktyń "Dostarym, berik bolyńdar!" degen daýsy, aqyr sońynda Imanýstyń "Jerlester, qasyma kelińder!" degen aıǵaıy estildi. Aıqasqan qylyshtar men tolassyz atylǵan myltyq daýsy estilip tur. Qabyrǵaǵa ilýli, janyp turǵan alań osynaý jantúrshigerlik kúńgirt kóriniske buldyr sáýle shashady. Qyzǵylt túnekte eshteńeni ajyratý múmkin emes. Munda tap bolǵan adam á degenshe tútinnen soqyr bolyp, tarsyldaǵan atystan sańyraý bolyp qalardaı.

Astan-kesteni shyǵyp shashylǵan dúnıeniń arasynda jaralylar jatyr: shaıqasýshylar ólikterden attap, jalańash jarany basa-kókteı, synǵan súıekterdi aıaǵymen tapap barady: jaralylar yshqyna oıbaılap, ústinen ótip bara jatqandardyń aıaǵynan tisteleıdi. Aragidik úreıli tynyshtyq ornaı qalady: onyń ózi ý-shýdan beter qorqynyshty. Jurt birin-biri keńirdektep, arpalysyp jatqandardyń yrsyldaı, aptyǵa dem alǵany, qylqynǵan, qyryldaǵan úni, tistiń júıke qozǵaı shyqyrlaǵany, laǵnet-qarǵys jaýdyryp jatqan daýystary estiledi. Sonan soń qaıtadan tasyr-tusyr atys bastalady. Munaradan oıyq arqyly jylymshy qan shymyrlaı aǵyp, shóp ústinde kolkı jaıylyp, qarańǵyda býy burqyrap jatyr.

Abajadaı munaranyń ózi jaralanyp, qansyrap jatqandaı.

Qansha tosyn kóringenmen, aıǵaı-shý syrttan emis-emis qana estiledi. Tún tymyq, tas qarańǵy, sondyqtan qorshaýdaǵy munaranyń tóńireginde ormanshy men jazyq ta moladaǵydaı jym-jyrt.

— Alǵa! Basa-kókteńder! — dep komanda berdi Goven. — Barıkadany kim alǵysy keledi?

— Men! — dep sańq etti serjant Radýb.

X. Radýb

Biraq osy mezette qorshaýshylar abdyrap qaldy. Radýb kolonnasyn bastap oıyqqa kirgende onymen Parıj batalónynyń bes adamy bolatyn, tórteýi taban aýzynda oqqa ushty.

Radýb komandırdiń shaqyrýyna "Men!" dep sańq etkende kenet jurttyń bári onyń alǵa umtylýdyń ornyna, keıin burylyp, basyn buǵyp, shabýylshylardyń aıaq astynan eńbektep ótkendeı, munaranyń oıyǵyna zyp berip joq bolǵanyn baıqady. Búl ne? Shynymen-aq qashqany ma? Mundaı adam qashar ma?.. Sonda ne boldy eken?..

Osy eki arada oıyqtan shyǵyp, tútinnen kózin ázer ashqan Radýb qarsy aldyndaǵy sumdyq kórinisten aıyqpaq bolǵandaı, kózin ýqalap jiberdi de, juldyz jaryǵynda munara qabyrǵasyn aınaldyra qaraı bastady. Qarap bolǵan soń, "Tap solaı, qatelespeppin" degendeı, qanaǵattana basyn ızedi.

Ol jarylystan paıda bolǵan tereń jaryqtyń temir armatýrasyn ıadro maıystyryp, jartysyn julyp ketken ekinshi qabattaǵy atys uıasyna jetetinin buryn-aq baıqaǵan. Julynyp ketken temir shybyqtar tómen salbyrap túr jáne álgi jaryqqa adam syıyp keterdeı.

Atys uıasyna kirýge bolatyn, biraq oǵan kóterilý múmkin be? Iá, jaryqtyń keńdeý jerinen jarmasyp muny isteýge bolatyn, búl úshin mysyqtaı eptilik kerek.

Radýb osyndaı epti adam edi. Kop jasamasa da kópti kórgen soldat bolýdyń qısynsyz túgi joq.

Fransýz gvardıasynyń qatardaǵy burynǵy jaýyngeri Radýb áli qyryqqa da kele qoımaǵan. Ol Gerkýles*, biraq akrobat sıaqty epti Gerkýles bolatyn.

Ol mýshketin jerge qoıyp, ústinen qamzoly men jıletin tastady da, qarýdan qylyshy men eki tapanshasyn ǵana aldy.

Tapanshalaryn belbeýine qystyryp, jalań qylyshyn aýzyna tistep aldy.

Osylaısha basy artyq nárseniń bárinen arylyp, oıyqqa áli jasyrynyp úlgirmegen shtýrm kolonnasyndaǵy barsha adam kózben uzatyp turǵanda jaryqtyń ketik jerlerimen satynyń basqyshtarymen attaǵandaı órmeleı bastady. Aıaǵynda bashmaqtyń joqtyǵy mundaı jaqsy bolar ma: adamnyń aıaǵy órmeleýge óte ıkem ǵoı. Ol aıaǵynyń úlken bashpaılarymen tastyń kedir-budyryn qarmap, qolymen tartyla kóterilip, tizesimen qabyrǵa jaryǵyna súıenip, tyrmysyp barady. Órmeleý ońaı emes-ti: munyń ózi ara tisimen órmelegenge para-par dese de bolǵandaı.

"Ekinshi qabatta eshkimniń joqtyǵy qandaı jaqsy, — dep oılady ol, — áıtpese, meni shyǵarmas edi".

Oǵan osyndaı tásilmen jerden keminde qyryq fýt órmeleý kerek-tuǵyn.

Jaryq joǵarǵy jaqta kishireıip, kóterilý qıyndaı tústi. Belbeýinen soraıyp shyǵyp turǵan tapansha saptary da az bóget bolǵan joq. Jerden joǵarylaǵan saıyn qulaý qaýpi de kúsheıe tústi.

Biraq ol aqyry atys uıasynyń tómengi jıegine jetti de, maıysqan tordyń salbyrap turǵan shabaqtaryn bir jaqqa ıterip, ishine kirýge kámil bolatynyn anyqtap aldy. Sonan soń qatty bir yrǵyp, joǵary kóterildi de, tizesimen atys uıasynyń astyndaǵy karnızge súıendi, oń qolymen synǵan bir shybyqtan, sol qolymen ekinshi shybyqtan ustaı kóterildi de, ambrazýranyń erneýinen bir-aq shyqty. Aýzynda qylysh tistegen kúıi ol qyryq fýttyq shyńyraý ústinde salbyrap turyp qaldy.

Oǵan endi ambrazýradan attap, bólmege sekirip túsý ǵana qalǵan. Biraq oıda joqta atys uıasynan bireý jalt qarady. Radýb qarsy aldyndaǵy qara kóleńkeden bir sumdyqty — jaq súıegi ýatylǵan, bir kózi aǵyp túsken qan-qan maskany kórdi. Ári osy maska jalǵyz kózimen týra ózine qarap túr eken.

Biraq maskanyń eki qoly da bar bolyp shyqty. Sol eki qoldyń biri kútpegen jerden qarańǵylyqtan munyń tapanshalaryn lezde sýyryp, ekinshisi aýzyna tistegen qylyshyn julyp aldy.

Ol qarýdan jurdaı boldy. Tizesi karnızden taıǵanaqtap, tor synyǵyna jarmasqan kúıi qolymen ázer ustap tur, astynda qyryq fýttyq tereń shyńyraý jatyr.

Jantúrshigerlik qantalaǵan júz ben Radýbty qarýsyzdandyrǵan eki qol Qysqy Ánshiniki bolatyn.

Qysqy Ánshi tómennen kóterilgen tútinnen tunshyǵa jazdap, atys uıasynyń ambrazýrasyna eńbektep, áýpirimmen jetken. Taza aýa aıyqtyryp, túngi salqyn jarasynan saýǵalaǵan qandy toqtatty da, ol qaıtadan es jınaı bastady. Kenet atys uıasynyń tesiginen syrttan bireýdiń torsıǵan bilegi kórindi. Sol kezde qulap ketpes úshin tordan ustaýǵa týra kelgendikten búl adamnyń eki qoly bos emestigin, sondyqtan onyń qorǵana almaıtynyn baıqap, Qysqy Ánshi qut qashyrar baısaldylyqpen ananyń belbeýinen tapanshalaryn sýyryp, aýzyna tistegen qylyshyn julyp aldy.

Kóz kórip, qulaq estimegen jekpe-jek — qarýsyz adam men shalajansar adamnyń dýeli bastaldy.

Shalajansar adam jeńýge tıis sıaqty edi. Radýbty astynda aranyn ashqan tereń shyńyraýǵa lyqsytyp jiberýge jalǵyz oq ta jetetin. Biraq serjanttyń baǵyna qaraı, eki tapanshany bir qolyna ustap turǵan Qysqy Ánshi ekeýin birdeı ata almaı, qylysh jumsaýǵa májbúr boldy. Radýbtyń ıyǵyna qylyshpen bir sermedi. Ol Radýbty jaradar etti de, sonysymen ony ajaldan saqtap qaldy.

Qarýdan aırylsa da kúsh-qaıratyn joımaǵan Radýb jaralanǵanyn sezgen de joq (Aıtpaqshy, qylysh súıegine óte qoımapty). Ol ilgeri umtylyp, tor shybyqtaryn qolynan qoıa berdi de, ambrazýraǵa sekirip mindi. Osy jerde ol qylyshty laqtyryp úlgirip, endi ár qolyna bir tapanshadan ustap turǵan Qysqy Ánshimen betpe-bet ushyrasty. Anaý tizerleı turyp Radýbty qaq mańdaıdan kózdedi, biraq áli ketken qoly dirildep, shúrippeni basa alar emes. Radýb qarq-qarq kúldi.

— Áp-bálem, usqynsyz sumyraı! — dep aıǵaılap jiberdi ol — Tegi, bettiń ornynan shıki et kórip, meni shoshyp ketedi dep oılaısyń ǵoı, shamasy, á?

Qysqy Ánshi ony áli kózdep tur edi.

— Oǵymyz sánińdi myqtap keltirgen eken, sabazym-aı, — dep sózin doǵarar emes Radýb. — At, endi, at, kógershinim, bir qumardan shyq!

Tapansha tars etti. Oq Radýbtyń basyn janaı ótip, jarty qulaǵyn julyp ketti. Qysqy Ánshi ekinshi tapanshany kótere bergende, Radýb kózdeýge murshasyn keltirmedi.

— Jeter endi! — dep sańq etti ol — Endi qalǵan qulaǵymdy juldyra almaspyn. Onsyz da meni eki ret jaraladyń, endigi kezek meniki shyǵar.

Radýb oǵan tap berip, shyntaǵynan qaǵyp qalǵanda, tapansha joǵary atyldy da, qolymen onyń ýatylǵan jaq súıegin mytyp-mytyp jiberdi.

Qysqy Ánshi yshqyna oıbaı sap, esinen tanyp qaldy. Radýb ústinen attap ótti.

— Al endi meniń talabymdy bilip qoıǵyn, — dedi ol, — ornyńnan tyrp etpeı jata ber, jarymjan. Saspaı-aq qoı, janyńdy alyp jatpaımyn, mundaı ermekke ýaqytym joq. Janyń barda jorǵalaı beresiń be álde jahannamǵa attanasyń ba — ol jaǵyn óziń bil Báribir túbi saýdań bitti. Kúreńniń qandaı sandyraqqa úıretkenin bilesiń ǵoı. Ol dúnıege attana ber, mujyq neme!

Sony aıtyp, ol ilgeri qaraı zalǵa umtyldy.

—Oıbaı-aý, kózge túrtse kórgisiz ǵoı munda! — dep opyndy ol.

Qysqy Ánshi zar qaǵa yńyrsyp jatyr. Radýb oǵan buryla qarady.

— Maǵan istegen jaqsylyǵyń bolsyn, azamat, jap aýzyńdy. Seniń isińe men aralaspaı-aq turmyn ǵoı. Endeshe, sen de maǵan kesel jasamaǵyn.

Ol ólgeli jatqan adamǵa qaraǵan kúıi jelkesin qasyp qoıdy.

— Munyń bári jaqsy-aý, biraq endi ne istemekpin? — dep kúńkildedi óz-ózinen. — Mynaý maqulyqtyń kesirinen qarýsyz qaldym. Qap, eki oǵymdy urlap áketkenin qarashy. Onyń ústine qarǵys atqan ashshy tútin kózdi ashytyp barady, aıǵaılamasań — oıbaıla, meıliń.

Ol qan shypshyp turǵan qulaǵyna ańdaýsyz tıip ketip, o — ho dep tańyrqaı tústi de, burynǵysynsha kúńkildeı berdi.

— Áıtkenmen, týys, qulaǵymdy sheber-aq sándepsiń! Qulaǵymdy julyp, basqa esh jerime tımegenine de shúkir. Qulaq degeniń — bettiń ǵana sáni. Mine, ıyǵymdy da sydyryp ketipsiń, ol da túk emes. Men seni keshiremin: ólseń — ómire qap, mıǵula.

Ol qulaq túre tyna qaldy. Tómengi zal tars-turs atystan titirep tur eken. Urys qyzǵan ústine qyza túsýde.

— Táp-táýir tóbelesip jatyr-aý, á? — dep kúbirledi Radýb. — "Jasasyn koról!" dep baqyrýlaryn qarashy ózderiniń! Shynyn aıtý kerek, sarbazdarsha óle biledi eken.

Osy eki arada onyń aıaǵy edende jatqan óz qylyshyna tıip ketti. Ony jerden kóterip alyp, endi qozǵalmaı jatqań, bálkim, endigi ólip te qalǵan Qysqy Ánshige burylyp, sóılep qoıa berdi.

— Ne istegenimdi kórip qoıǵyn, orman shaıtany! Men oılaǵan iske qylyshtyń túk qajeti joq. Men ony jaı ǵana, daǵdy boıynsha qolyma alǵanmyn. Maǵan tapansha kerek edi. Onsyz onyń ne qajeti bar endi? Qaıtse de albasty basqyr ekensiń óziń! Endi ne istedim? Tapanshasyz qalý — qolsyz qalǵanmen birdeı ǵoı.

Ol jan-jaǵyn baǵdarlap alý úshin, qarańǵylyqqa kóz úırete, bólme ishinde birneshe qadam jasady. Kenet ol bólmeniń qaq ortasynda dińgek janynda turǵan uzyn ústeldiń sulbasyn kórip qaldy, ústel ústinde qarańǵyda jyltyrap emis-emis bir zattar jatyr. Ol qolymen ustap kórdi. Búl tapanshalar, karabınder, mýshketter eken — qatarlasa jatqan atqysh qarý-jaraqtyń tutas bir qoımasy derlik. Munyń ózi qorshaýdaǵylardyń ekinshi zaldy qorǵaý úshin saqtap qoıǵan qarý-jaraǵy bolatyn.

— Mynaý tutas bir qoıma ǵoı! — dep máz bolyp, Radýb qarý-jaraqqa tura umtyldy.

Ol qas qaqqansha qaharly jaýynger bolyp aldy.

Esik aıqara ashyq turǵandyqtan, tómengi jáne joǵarǵy qabattarǵa baratyn satyǵa shyǵar jer kórinip turǵan. Saty ústinde qarý-jaraq úıýli jatqan dál ústel tusynda edi. Radýb qylyshyn tastaı sap, ár qolyna qos aýyz tapanshadan alyp, birden tómen qarata, qýalama satynyń on boıymen tars etkizdi; keıin iri bytyramen oqtalǵan mýshketterden ata bastady. Mýshketten atylǵan on bes shaǵyn oq kartechteı eser etti. Sonan soń Radýb:

— Jasasyn Parıj! — dep aıqaı saldy qaharlana. Sóıtti de, ol ekinshi mýshketti shap berip, uńǵysyn satyǵa kózdeı ańysyn ańdýǵa kiristi.

Tómengi zalda aýyzben aıtyp jetkisiz dúrbeleń bastaldy. Mundaı tutqıyl jáıtter qorǵanystyń árqashan berekesin qashyrady.

Radýb atqan úsh oqtyń ekeýi zaıa ketpedi: onyń biri aǵaıyndy Pıkan-Býanyń úlkenin, ekinshisi Gýsar degen laqap atpen málim bolǵan de-Kelendi murttaı ushyrdy.

—Olar joǵaryda! — dep aıǵaılady markız.

İs taǵdyryn osy aıǵaı sheshti. Barıkada kózdi ashyp-jumǵansha qańyrap qaldy: ony qorǵaýshylar bir top úrikken qustaı satyǵa lap berdi. Markız júgirip bara jatqandardy jigerlendirip qoıady.

— Tez, tez! — dep aıǵaılaıdy ol — Endi bar erlik solardyń qolyna túspeýde. Úshinshi qabatqa júgirińder: biz olardy sonda qarsy alamyz.

Ol barıkadadan eń sońynan ketti de, búl ony ajaldan aman saqtap qaldy.

Radýb ekinshi qabatta saty astynda, shúrippesi qaıyrýly mýshketti kózdeı ustap, júgirip bara jatqandardy andyp túr. Satynyń qaıyrylysynan shyǵa kelgen alǵashqy eki-úsh adam qaq júrekten oq tıip, sespeı qatty. Olardyń arasynda markız bolsa, ol da óletin. Qalǵandary Radýb qolyndaǵy qarýyn jańartqansha ótip ketti. Markız bárinen soń ári bárinen aqyryn ótti. Ekinshi qabatty dushpan ıemdenip aldy dep kámil sengen olar kidirmesten, Radýbtyń janynan úshinshi qabatqa, aınaly zalǵa, temir qabaty bar, tutanǵysh bilteniń ushy jatqan bólmege júgire ótti. Munda olar ne berilýge, ne ólýge tıis bolatyn.

Satydan estilgen tars-turs myltyq daýsyna qorshaýdaǵylardan kem tańdanbaǵan Goven oıda-joqta kelip jetken bul kómektiń syryn bilmesten, tipti muny oılap jatpastan, bastalǵan dúrbeleńdi paıdalanyp qaldy. Ol sońyna ilesken adamdarmen birge barıkadadan sekirip ótip, dushpandy óksheleı, ekinshi qabatqa basyp kirdi. Munda olar Radýbtyń ústinen shyqty.

Radýb komandırge izet berdi.

— Baıandaýǵa ruqsat etińiz, komandır, munda oq atqan men, — dedi ol — Men sizdiń Dolde qalaı jarlyq etkenińizdi esime aldym da, sol siz istegendi qaıtalap, dushpannyń tý syrtynan shyqtym.

— Jaqsy shákirt ekensiz! — dep Goven jymıyp.

Qarańǵyda biraz bolsań, kóz úırenip, túnde ushatyn qustyń kózindeı kóre bastaıdy. Goven Radýbtyń ústi-basy qan ekenin baıqap qaldy.

— Joldas-aý, jaralanyp qalypsyz ǵoı!

— Ony qaıtesiz, komandır. Bir qulaqtyń kemdigi ne, artyǵy ne — báribir emes pe? Oǵan qosa men qylyshpen de jaralandym, biraq ol da oqa emes. Ormandy kesse, jańqa ushpaı ma, táıiri. Ári ústimdegi jalǵyz óz qanym ǵana emes.

Radýb basyp alǵan ekinshi qabattyń zalynda aıaldama jasaldy. Qolsham ákelindi. Sımýrden de keldi, sóıtip, keńes bastaldy. Oılasar jaıt barshylyq edi. Qorshaýshylar qorshaýdaǵylardyń qupıasynan beıhabar bolatyn: aldyńǵylar sońǵylardyń zarády ábden azaıyp, oq-dári qorynyń túgesilýge qalǵanyn bilmeıtin. Úshinshi qabat solardyń sońǵy tiregi edi, sondyqtan satynyń astyna mına qoıylǵan dep topshylaýǵa bolatyn.

Bir nárse ǵana daýsyz edi: dushpan qashyp kete almaıdy. Ázirge tiri qalǵandary qulyptaýly otyrǵanmen birdeı. Lantenak tuzaqqa tústi.

Osyǵan kóz kámil jetkendikten, asyqpaýǵa, oılanýǵa, qalyptasqan jaǵdaıdan shyǵar eń jaqsy jol tabý úshin biraýyq mursa alýǵa bolatyn. Shtýrm kolonnasy onsyz da tym kóp adamnan ólideı aıryldy. Aqyrǵy sátte, meılinshe az qurban bolý úshin múmkin nárseniń bárin isteý kerek. Batyl úrdis shabýyl qyrýar qaýip-qaterge baılanysty. Olardyń qorshaýshylardy órshelene oq jaýdyrýmen qarsy alatynyn aldyn ala joramaldaýǵa bolatyn.

Sóıtip, urys bir sát toqtatyldy. Munaranyń tómengi jáne ekinshi qabattaryn ıemdenip, qorshaýshylar shabýyldy qaıta bastaý úshin komanda ǵana kútip jatty. Goven men Sımýrden áli keńesýmen boldy. Radýb osy keńeske qatysyp, tym-tyrys otyra berdi.

Aqyry ol qolyn kún qaǵaryna aparyp, Govenge júreksine til qatty:

— Komandır...

— Nemene, Radýb?

— Nagradaǵa laıyq eńbek ettim be?

— Árıne. Qalaýyńdy aıt.

— Maǵan birinshi bolyp joǵary kóterilýge ruqsat etseńiz.

Oǵan ruqsat etpeý múmkin emes-ti. Biraq ol ruqsatsyz da sebep tabatyn.

XI. Saýdasy bitkender

Ekinshi qabatta keńes bolyp jatqanda, úshinshi qabatta asyǵys-úsigis barıkada ornatylyp jatty. Tabys tasytsa, sátsizdik ashyndyrady. Munaranyń eki qabaty aqyrǵy kúreste bir-birimen julqysýǵa daıyndalyp jatty. Joǵaryda — jantalas, sabyrly, salqyn, túnerińki jantalas.

Qorshaýdaǵylar úmit shegi — ózderiniń aqyrǵy tiregine jetisimen, áýeli, kireberisti barıkadalaýǵa kiristi. Esikti jabýdyń qajeti joq-ty: odan da satyǵa birdeńelerdi úıip tastaǵan artyq. Mundaıda ara-arasynan qarap, oq atýǵa bolatyn kedergi tuıyq bógetten áldeqaıda tıimdi.

Imanýs jaqqan jáne aınalasynda sur bilteniń ushy jatqan alaý bólme ishine jaryq túsirip túr. Buryshta dyraý zildeı emen sandyq; mundaı sandyqtarǵa jyljymaly jáshikteri bar komod oılap tabylmastan buryn kóılek-kónshek pen kıim salatyn.

Tap osy sandyqty tikesinen qoıyp, satyǵa shyǵar jerdi bógep tastady. Ol esik jaqtaýynyń keńdigine dál kelip, kireberisti tars bitedi.

Kúmbez astynda bir adam ǵana syıatyndaı kishkentaı bos oryn qaldy. Bul óte qolaıly edi, nege deseńiz, shabýylshylardy bir-birlep sulatýǵa múmkindik beretin. Dushpannyń mundaı táýekelge barýy ekitalaı-dy.

Sóıtip, kireberis myqtap bekitildi. Búl ýaqytsha kidiris bolatyn. Qorshaýdaǵylar óz kúshin esepteı bastady.

Olarda on toǵyz adamnan jeteýi ǵana, onyń ishinde Imanýs tiri qalǵan eken. Ony men markızden basqalary túgeldeı jaralanǵan. Ózgeleri ólgen.

Oq-dárileri túgesile jazdapty, oqshantaılary bosap qalǵan. Patrondaryn qaıta sanap shyqty: jeti adamǵa bar-joǵy tort oq.

Olarǵa endigi qalǵany ólý ǵana. Olar úńireıgen shyńyraý ústinen tónip turǵan tik jarǵa tyqsyrylǵan. Qurdymǵa qulamaı, aman qalý múmkin emesteı.

Sol eki arada shabýyl qaıta bastaldy. Ol muqıat júrgizilip, qımyl dáldep jasaldy. Qorshaýshylardyń satymen kóterilip, myltyq dúmimen ár basqyshty tekserip kele jatqany estilip turdy.

Qashar jer qalmady. Kitaphana arqyly ma? Joq, qyrat ústinde qamalǵa baǵyshtalǵan oqtaýly alty zeńbirek túr. Ústińgi bólmeler arqyly ma? Onyń qajeti ne? Joǵarǵy qabattan tóbege shyǵýǵa ǵana bolady. Al tóbeden — shyńyraýǵa basyńmen tómen quldyraýdan basqa jol joq.

Búkil bandadan jeti adam ǵana aman qalǵan. Olar qutylystyń joq ekenin, qamaýda qalǵanyn, ózderin qorǵap kelgen qalyń qabyrǵa endi olardy jaýǵa ustap berip turǵanyn túsindi.

Áli qolǵa túse qoımasa da, ózderin tutqynbyz dep sezindi.

— Dostarym, sharýa bitti, — dedi markız. Sonan soń biraz úndemeı otyryp:

— Osy sátten bastap Gran-Franker qaıtadan abat Túrmo bolady, — dep qosa aıtty.

Bári qoldaryna taspıyq ustap, júreleı otyrdy. Myltyq dúminiń basqyshtardy tarsyldatqan daýsy jaqyndaı tústi.

Bas súıegine oq tıip, bir jaq terisin shashymen julyp áketken, ústi-basyn qan jýǵan Gran-Franker kres ustaǵan oń qolyn joǵary kóterdi. Shyn máninde dinge senbeıtin markız de tizerleı otyrdy.

— Árqaısysy kúnásin daýystap, moınyna alsyn, — dedi Gran-Franker. — Monsenor, aıta berińiz.

Markız jaýap qaıyrdy:

— Men jurtty qyryp-joıdym.

— Men jurtty qyryp-joıdym, — dep qaıtalady oǵan ilese qalǵandarynyń bári.

Gran-Franker olardy kresimen jebep:

— Áýlıe úshtik úshin kúnálaryńdy keshemin. Jahannamnan jaı tapsyn jandaryń, — dep sarnady.

— Áýmın! — dedi alty daýys. Markız túregeldi.

— Al endi óler kez jetti, — dedi ol

— Óltiretin kez de jetti, — dedi Imanýs.

Kireberisti bógep turǵan sandyq myltyq dúminiń soqqysyna shydamaı, shatynap, syna bastady.

— Táńirini oılańdar, — dedi abat. — Endi bul fánıden aýlaqsyńdar.

— Iá, biz moldamyz,— dedi markız.

Bári basyn ıip, shoqyna bastady. Markız ben abat qana turǵan kúıi qozǵalmady. Báriniń kózi shala jumýly: áýlıe ákeı duǵa oqyp tur, sharýalar da duǵa oqyp tur, markız oı ústinde. Balǵamen urǵandaı tarsyldata soqqy tıip jatqan nildi sandyq janaza shaqyrǵandaı ún shyǵarady.

Kenetten duǵa oqyp jatqandardyń art jaǵynan jap-jas, sergek daýys sańq etti:

— Aıtqan joq pa edim sizge, monsenor!

Jurttyń bári tańyrqaı jalt buryldy.

Qabyrǵadan qupıa jol ashyldy. Qasyndaǵy tastarǵa nyǵyzdaı qalanǵan, biraq olarǵa sementpen bekitilmegen tómengi jáne joǵary jaǵynda eki temir qursaýy bar bir tas osinen aınaldy da, qabyrǵadan oń jáne sol jaqtan keńdigi eki kisi óte alarlyqtaı eki sańylaý ashyldy. Oıda-joqta ashylǵan búl esiktiń sańylaýynan qýalama satynyń ústińgi basqyshtary kórinip túr. Onda bir adam túr eken. Markız Galmalony tanı ketti.

XII. Qutqarýshy

— Bul senbisiń, Galmalo?

— Men ǵoı, monsenor. Siz endi aınalmaly tastardyń bolatynyn jáne bul bólmede jasyryn jol bar ekenin kórip tursyz ǵoı, á? Qudaıǵa myń da bir shúkir, keshikpedim, biraq asyqqanyńyz durys. On mınýttan soń qaýipsiz jerden, orman ishinen bir-aq shyǵasyz...

— Qutylyp ketińiz, monsenor! — dep shý ete qaldy jurttyń bári biraýyzdan.

— Aldymen sizder shyǵyńyzdar, — dep jaýap qaıtardy markız.

— Siz birinshi bolýǵa tıissiz, monsenor, — dedi abat Túrmo.

— Men eń sońynan shyǵamyn. — Osyny aıtty da, markız jigerli daýyspen sózin soza tústi: — Peıil salǵastyryp keregi ne? İltıpattasyp jatýdy jaǵdaı kótermeıdi: Tezdetip, aman-esen qutylýlaryńa buıyramyn. Tez-tez! Oraıdan qapy qalmańyzdar... Rahmet, Galmalo.

— Monsenor, — dep abat markızge buryldy, — demek, biz qoshtasamyz da?

— Tómende me? Árıne qoshtasamyz. Tek bir-birlep qana qashýǵa bolady.

— Bizge jınalatyn oryn belgileısiz be, monsenor?

— Álbette. Orman ishindegi alańqaıda, Govender tasynyń janynda. Ol jerdi biletin shyǵarsyzdar?

— Bilemiz.

— Erteń túste men sonda bolamyn. Júre alatyndaryń túgel kelińizder.

— Kelemiz.

— Sonan soń jańadan soǵys bastaımyz.

Onyń ber jaǵynda Galmalo aınalmaly tasty ornyna qanshalyqty ońaı qoıýǵa bolatynyn teksermek bolyp, aıaǵymen nuqyp qalyp edi, tas endi tyrp etpeı qatty da qaldy.

— Monsenor, tezdetińiz, — dedi ol — Tas bolar emes, ornynan qozǵaı alar túrim joq. Joldy ashýyn ashsam da, qaıtyp jaba alar emespin.

Shynynda da, aınalmaly tas kópten qarap, bos turǵandyqtan bilikke jabysyp qalǵan, qozǵaýǵa tipti kóner emes.

— Men sońyńyzdan joldy jaýyp ketpekshi edim. Sonda kókter eshkimdi taba almaı, eshteńege túsinbeı, dal bolatyn, — dedi Galmalo. — Átteń, qarǵys atqyr tastyń qasarysyp qalǵany. Endi aýzy ashyq turǵan jasyryn joldy kórip, sońyńyzdan qýǵyn salýlary múmkin. Esh kidirýge bolmaıdy. Tezirek ketkeısiz.

Imanýs Galmalo ıyǵyna qolyn saldy.

— Bul jolmen ormanǵa shyǵýǵa qansha ýaqyt kerek, dostym?

— Aralaryńda aýyr jaralylar joq pa? — dep surady onan Galmalo.

— Joq, — dep jaýap qatty Imanýs. — Endeshe, shırek saǵat-aq jetkilikti.

— Demek, — dedi Imanýs, — eger dushpan munda shırek saǵattan soń basyp kirse, onda...

— Qýǵyn salýlaryna bolady: olar bizdi qýyp jete almaıdy.

— Biraq qaraýymyzda shırek saǵat ta joq qoı, qyrsyq shalǵanda.

— Bes mınýttan soń olar osynda bolady. Mynaý eski sandyq kópke shydamaıdy: myltyq dúmimen birneshe nuqyǵan soń byt-shyty shyǵady... Shırek saǵat! Sonda olardy shırek saǵatqa kim kidirtpek?

— Men! — dedi Imanýs.

— Sen be, Gýan le-Brúan?

— Iá, men, monsenor. Tyńdańyz. Sizderdiń altaýyńyzdyń beseýi jaralanǵan. Al maǵan syzat ta túsken joq.

— Maǵan da, — dedi markız.

— Siz bastyqsyz, monsenor, al men jaı soldatpyn. Munyń aıyrmasy barshylyq.

— Iá, onyń ras, árqaısymyzdyń óz boryshymyz bar.

— Joq, monsenor, Galmalo ekeýimizdiń bir ǵana qasıetti boryshymyz bar, ol — sizdi qutqarý. Osy jerge kelgende Imanýs qalǵandaryna buryldy. — Joldastar! Dushpandy kidirtip, qýǵyndy múmkindiginshe keshiktirýimiz kerek. Tyńdańdar. Men saý-sálemetpin, bar kúshimdi saqtap qaldym, bir tamshy qan tókken joqpyn. Jaralanǵan da emespin, demek, ózgelerden uzaq jaǵalasa alamyn. Báriń de ketińder, tek maǵan qarýlaryńdy qaldyrǵaısyńdar: atqan oǵym zaıa ketpes. Dushpandy kem degende jarty saǵat kidirterim kámil Oqtaýly tapanshalaryń qansha?

— Tórteý.

— Myna jerge, edenge qoıyńdar. Bári sonyń aıtqanyn istedi.

— Jaqsy. Men qaldym. Olar sher tarqatysar adamyn tabady. Al endi tezirek taıǵaısyńdar!

Ketip bara jatqandar Imanýspen shala-pula qol alysyp, qoshtasty.

— Tez kóriskenshe! — dedi oǵan markız.

— Joq, monsenor. Tez arada kórise qoımaspyz, tegi, munan maǵan tiri shyǵý bolmas.

Bári biriniń sońynan biri tar satymen tómen bastady: jaralylardy alǵa ótkizip jiberdi.

Aldyńǵylar túsip bara jatqanda markız qaltasyndaǵy qoıyn kitapshasynan qaryndash aldy da, endi ornynan qozǵalmaı, jasyryn joldyń betin ashyq qaldyrǵan aınalmaly tasqa birneshe sózdi nyǵarlap jazdy.

— Júre berińiz, monsenor, endigi bári ketti, — dedi Galmalo satymen túsip kele jatyp.

Markız onyń sońyna erdi. Imanýs jalǵyz qaldy.

XIII. Jendet

Imanýs bólmeniń tas edeninde jatqan oqtaýly tort tapanshany bir-birden eki qolyna alyp, sandyq bógep turǵan satyǵa shyǵar jerge bir búıirlep jaqyndady.

Qorshaýshylar, tegi jarylys sıaqty oqys jaıtqa nemese aldyn ala ádeıi qamdanylyp qoıǵan apattardyń birine, jeńilgendermen birge jeńimpazdardy da jer jastandyrar apattardyń birine urynýdan qoryqty. Alǵashqy shabýyl qanshalyqty úrdis bastalsa, ekinshi shabýyl da sonshalyqty yjdaǵatty ári saqtyqpen júrgizildi. Shabýylshylar kireberisti bógep turǵan barıkadany birden joıa almady, bálkim, óıtkisi kelmegen de shyǵar. Olar myltyq dúmimen sandyqtyń túbin syndyrdy da, qaqpaǵyn naızamen shurq tesip, bólmege táýekeldep basyp kirmesten buryn osy tesikterden ishte ne bolyp jatqanyn anyqtap kórýge tyrysty.

Olardyń satyny jaryq etken qolshamdarynyń sáýlesi ishke túsip turǵan. Sonda Imanýs osyndaı bir tesikten bireýdiń syǵalap turǵanyn baıqap qaldy. Ol ile-shala tapansha uńǵysyn soǵan jalt buryp, shúrippeni basyp qaldy. Tars etip oq atyldy da, Imanýs bireýdiń ókirgen daýsyn estip, máz boldy. Oq tesikten syǵalaǵan soldattyń kózinen tıip, basynan kókteı ótip, anaý satyǵa etpetinen sulap tústi.

Sol eki arada qorshaýshylar edenniń tap irgesinen sandyq qaqpaǵyn syndyryp, eki jerden oq atýǵa qolaıly edáýir sańylaý jasady. Imanýs dap-daıyn osy eki atys uıasynyń birin paıdalanyp qaldy: ol sańylaýǵa qolyn tyǵyp jiberip, saty ústinde topyrlaǵan soldattarǵa ekinshi tapanshadan bas-kózge qaramaı atyp jiberdi. Oq serpile soqsa kerek, óıtkeni jaralanǵan úsh-tórt adamnyń oıbaılaǵan daýsy shyqty. Sonan soń saty ústinde sumdyq dúrbeleń bastalyp, qashyp bara jatqandardyń aıaq tyrsyly estildi.

Imanýs oǵy atylǵan tapanshalaryn bylaı laqtyryp tastap, basqa ekeýin aldy da, eki qolyna daıyndaı ustap, sańylaýdan syǵalap qarady.

Ol atqan oǵynyń oıdaǵydaı eser etkenin kózimen kórip, masaırap qaldy. Dushpan satyny tazalaı taıyp turypty. Joǵarydan qýalama satynyń burylysyna deıin alǵashqy úsh-tórt basqysh kórinip túr, ári onyń ústinde jan tásilimde alas uryp, jaralylar jatyr. Imanýs taǵy da kúte bastady. "Qaıtse de ýaqyt uttym ǵoı", — dep oılady ol. Kenetten ol basqyshtarmen bireýdiń eńbektep kele jatqanyn, al tómenirekte, burylystan, bireýdiń basy qyltıyp turǵanyn kórip qaldy. Ol osy basty kózdeı atyp jiberdi. Bireý shyńǵyra, tómen domalap tústi. Imanýs eńbektep kele jatqan adamdy atyp túsirmek bolyp, oqtaýly aqyrǵy tapanshasyn sol qolynan oń qolyna aldy. Biraq osy sátte ol ishi ýdaı ashyp ketkenin sezip, ózi de baj etti. Qarny qars jarylǵan eken. Ýysyna qylysh ustaǵan bireýdiń qoly, satymen eńbektep kele jatqan adamnyń qoly — sandyq qaqpaǵyndaǵy ekinshi bir sańylaýdan Imanýstyń ishine qylyshyn boılata suǵyp jiberdi.

Jara jantúrshigerlik edi: ishek-qaryn aqtarylyp tústi.

Imanýs qulamady. Ol tek tisin qaıraı "Qap, áttegen-aı!" dep kúbirledi de, teńsele basyp, temir esik qasynda janyp turǵan alaýǵa súıretile jetip, edenge tapanshasyn qoıdy da, qabyrǵadan alaýdy alyp, aqtarylyp jatqan ishek-qarnyn sol qolymen ustaı, oń qolymen alaýdy eńkeıte, tutanǵysh biltege ot qoıdy.

Bilte lap etti. Sol kezde Imanýs alaýdy tastap jiberdi de, ol eden ústinde jana bastady. Sonan soń Imanýs qaıtadan tapanshasyna jarmasty. Biraq endi qaıtyp túregele almaıdy; ol edenge sylq qulap, shyntaqtaı kóterilip, janyp jatqan bilteni aqyrǵy demimen úrleı bastady.

Jalyn bilteni boılaı júgirip, temir esiktiń astyna ótip, kópir ústindegi qamalǵa jetti.

Sonda óziniń pasyq nıetiniń iske asqanyn kórip, qylmysyn osynyń aldynda ǵana istegen sabazdyǵynan beter maqtan tuta, ózin jańa ǵana batyr ǵyp kórsetken, endi qarapaıym qanisherge aınalǵan bul adam, osynaý ólimshi háldegi kisi, kúlimsiregendeı boldy.

— Olar endi meni umyta qoımas! — sybyrlady ol — Men óz perzentimiz — Tamplde qapasta jatqan korolimiz úshin olardyń balalarynan kek aldym.

XIV. Imanýs ta qutylyp barady

Osy mezette satyr-sutyr daýys shyqty: kúshti ekpinmen ıterilgen sandyq esik ramasynan tóńkerile ushyp tústi de, bólmege qylysh ustaǵan bireý enteleı kirdi.

— Bul men, Radýbpyn! Kim maǵan qarsy — shyǵyńdar, káne! Kúte-kúte kúteshegim úziletin boldy. Eki ólim joq. Sońymnan joldastarym kele jatyr ma, joq, pa, maǵan báribir, senderden jalǵyz ózim de qoryqpaımyn. Bireýdiń qarnyn jaryp ta úlgerdim. Endi men barshańdy jekpe-jekke shaqyryp turmyn. Nesheýsińder munda?

Rasynda da, búl Radýb bolatyn. Ol jalǵyz edi. Imanýs saty ústinde topalań salǵan soń Goven áldeqandaı jańa tosqaýyldyń bolarynan seskendi de, adamdaryn shaqyryp alyp, taǵy da Sımýrdenmen aqyldasa bastady.

Radýb tabaldyryqta jalań qylysh ustaǵan kúıi, óship bara jatqan alaý múlde jaryq bermeı turǵandyqtan, alakóleńke jerden qaıtalap aıtty:

— Nesheýsińder deımin! Shyǵyńdar bermen!

Ol jaýap ala almaı, bólme ishine attady. Óshkeli turǵan alaý osy sátte jarqyraı lap etti de, bólme ishin túgeldeı jap-jaryq qylyp jiberdi. Radýb qabyrǵaǵa tutylǵan kishkentaı aınalardyń birin baıqap qaldy. Soǵan jaqyndap, qulaǵy julynǵan, qan-qan júzine qarap turyp:

— Qaıtkenmen, sánimdi keltirgen-aq eken-aý! — dep kúńkildedi.

Tek sol kezde ǵana ol tóńiregine qarap, bólmeniń bos ekenin kórip, qatty tańyrqady.

— Iá, munda tiri jan joq qoı! — dep daýsyn kótere sóıledi ol.

Kenet ol qabyrǵadaǵy sańylaý men jasyryn satyny baıqap qaldy.

— Á, túsinikti! Zytqan eken ǵoı túgel.. Joldastar, munda kelińder! Báriń kelińder! Olar munda joq! Qashyp ketipti, sytylyp beripti, malǵundar! Mynaý jeksuryn eski munaranyń qabyrǵasynda eki tesik bar eken — solar zytyp ketken tesikti taptym... Qandaı aılashyl edi, ońbaǵandar! İbilistiń ózi jelep-jebep júr me dersiń. Taıly-tuıaǵy qalmaı bári zytypty!...

Kútpegen jerden tapansha tars etti de, oq Radýbtyń shyntaǵyn jalap, qabyrǵaǵa baryp tıdi.

— E-he! Munda bireý bar eken ǵoı! Maǵan mundaı iltıpat kórsetken kim boldy eken, bilýge bolar ma?

— Men! — dep jaýap qatty bireýdiń daýsy.

Radýb moınyn sozyp, qarańǵyda eden ústinde jatqan qur súlderdi kórdi. Búl súlder bir kezdegi Imanýs bolatyn.

— Qolǵa tústiń be, bálem! — dep aqyryp qaldy Radýb. — Qalǵandary qashyp ketipti, biraq sen óıte almassyń endi.

— Solaı ma?- dedi Imanýs.

Radýb oǵan qarsy júrdi.

— Áı, jambasyń syńǵyr, kimsiń óziń?

— Men jambastap jatqanmen tik turǵandarǵa túkirmeımin de!

— Oń qolyńdaǵy ne?

— Tapansha.

— Sol qolyńdaǵy she?

— İshek-qarnym.

— Men seni tutqynǵa alamyn.

— Alyp kór.

Sony aıtty da, Imanýs janyp turǵan alaýdy aqyrǵy ret úrlep qalyp, jantásilim etti.

Birneshe mınýttan soń Goven men basqalary túgeldeı zalǵa kirdi. Olar qabyrǵadaǵy aýzy ashyq joldy kórdi, ony o jaq, bu jaǵynan qarady - saty saıǵa shyǵady eken. Qorshaýdaǵylardyń osy jolmen qashyp ketkenine ıneniń jasýyndaı da kúmán qalmady. Imanýsty qozǵap kórip edi, ólip qalypty. Goven qolyndaǵy qolshamymen aınalmaly tasqa keldi. Búl tas týraly ol neshe túrli áńgimeni buryn de estigen, biraq basqalar sıaqty ol da munyń bárin jaı ańyz dep sanaıtyn. Ol tasty aınala qarap turyp, oǵan qaryndashpen birdeńe jazylǵanyn kórdi. Shamdy jazýǵa jaqyndata ustap, mynany oqyp shyqty:

— "Kóriskenshe, vıkont myrza.

— Lantenak".

Govenniń qasyna Geshan keldi. Tegi, qýǵyn salýdan paıda joq edi: qashqyndar ketkennen beri kóp ýaqyt ótipti, sondyqtan olar endigi alysta bolatyn. Olardy qýyp jetýge eshbir múmkindik joq, búkil el: buta-tal, saı-sala, jyńǵyl orman, turǵyndar — bár-bári solardyń jaǵynda. Fýjer ormany tutas tosqaýyl.. Ne isteý kerek? Bárin qaıta bastaýǵa týra kelmek. Goven men Geshan qınala ókinip, bolashaqqa jospar qurysty. Sımýrden lám-mım demesten, túnergen kúıi tyńdap tura berdi.

— Geshan, aıtpaqshy, qutqarma saty qaıda? — dep surady Goven.

— Satyny ákelgen joq, komandır.

— Qalaısha? Biz kúzet ertken júk arbany kórip edik qoı.

— Onymen ákelingen bolmaı shyqty.

— Endi ne eken?

— Gılotına, — dedi Sımýrden.

XV. Kiltti saǵatpen birge qaltaǵa salmaǵan jón

Markız de-Lantenak jaýlary oılaǵandaı alysta emes-tuǵyn. Sonda da ol múlde qaýipsiz jerde edi, óıtkeni ony tabýǵa bolmaıtyn.

Ol Galmaloǵa ilese shyqqan.

Olar basqa qashqyndarǵa erip, túsip kele jatqan jasyryn saty or ishinde kópir arqalyǵynyń dál astynda kúmbezdengen tar ótkel bolyp bitetin. Ol bir sheti orǵa shyǵyp, ekinshi sheti ormanǵa tireletin tereń de shyrǵalań, tabıǵı jyraǵa aparatyn. Bul jylǵaǵa shóp pen butanyń qalyń óskeni sonsha, ol tosyn kózden múlde tasa bolatyn: onda jasyrynǵan adamdy taýyp alý múmkin emes-ti. Qashqyn ormanǵa deıin birneshe qadam jerdi eńbektep ótýge tıis, sonda ol jaý qolyna túspeıtin.

Kúmbezdengen ótkelden shyǵa beris tikenek butamen jaqsy qalqalanyp turǵandyqtan, qurylysshylar ony qandaı da bir basqasha tásilmen kólegeılep jatýdy artyq sanasa kerek.

Endi markızge ormanǵa jasyryný ǵana qaldy. Oǵan kostúmin ózgertýge áýre bolýdyń qajeti joq-ty. Ol Bretanǵa kelisimen qandaı kostúmmen júrse de myrza kúıinde qalamyn dep paıymdap, sharýa kóılegin sheshpeı qoıǵan. Ol sapysyn portýpeıasymen birge aǵytyp, buta arasyna laqtyrýmen ǵana shekteldi.

Galmalomen ekeýi jylǵaǵa shyqqanda onda qashqyndardan eshkim joq eken.

— Baıqap tursam, tarlandar taıyp turýǵa asyqqan tárizdi-aý, — dep tuspaldaı sóıledi Galmalo.

— Seniń de solaı etýińe aqyl qosamyn, — dedi oǵan markız.

— Siz maǵan ózińizdi jalǵyz tastap ketýge buıyrmaqsyz ba, monsenor?

— Álbette. Bir-birlep qana qutylýǵa bolady dedim ǵoı. Bir adam ótetin jerden eki adam, bálkim, óte almaı júrer. Ekeýlep júrsek, jurttyń nazaryn aýdaryp alarmyz. Seniń kesirińnen meni, meniń kesirimnen seni ustap alýlary múmkin.

— Monsenorǵa búl óńir jaqsy tanys pa?

— Tanys bolǵanda qandaı!

Al jınalar oryn she? Burynǵy sheshimińizdi ózgertken joqsyz ba? Sol Govender tasynyń qasynda ǵoı?

— Iá, erteń tal túste.

— Men kelemin. Bárimiz de kelemiz. — Galmalo úndemeı qaldy da, julyp alǵandaı basqa sarynmen sóıleı jóneldi. — Áttegen-aı, monsenor, esińizde me, ekeýmiz ashyq teńizde bolǵanda sizdi qojaıynym ekenińizdi bilmesten óltirmek boldym-aý, á? Al siz ǵoı muny maǵan aıta alatyn edińiz, biraq aıtpadyńyz... Qandaı tamasha adam edińiz?

— Iá, Anglıa, bir ǵana Anglıa, — dep kúbirledi markız. — Basqa jol joq. Eki aptadan soń aǵylshyndar Fransıada bolýǵa tıis.

— Men monsenorge áli esep berip úlgermeppin ǵoı, — dedi Galmalo. — Tapsyrmalaryńyzdy túgel oryndadym.

— Bul jaıynda erteń sóılesermiz.

— Qup bolady. Erteńge deıin qosh-saý bolyńyz, monsenor.

— Toqtaı tur. Sen, bálkim, ash shyǵarsyń?

— Ash bol sam, ash ta shyǵarmyn, monsenor. Keshigip qalam ba dep qoryqqanym sonsha, búgin tamaq ishken-ishpegenimdi ózim de bilmeımin.

Markız qaltasynan bir taqta shokolad alyp, ekige bóldi de, bir jartysyn Galmaloǵa berip, ekinshi jartysyn ózi jeı bastady.

— Umyta kórmeńiz, monsenor: oń jaqta — or, sol jaqta — ormanǵa shyǵatyn jol, — dedi Galmalo.

— Jaqsy. Endi qosh, bara ber.

Galmalo eki aıttyrmady. Bir mınýttan soń ol qarańǵylyqqa súńgip, joq boldy. Jan-jaqqa ysyrylǵan butaq sybdyry ǵana estilip turdy, sonan soń tym-tyrys bola qaldy. Birneshe sekýnd ótpeı-aq onyń basqan izin eshkim taba almaıtyn. Jer-jerin jyra-saı qazǵylap tastaǵan ný toǵaı japqan Bretannyń bul jaǵy — ormandy bóliginiń qashqyndarǵa osynshama qolaıly baspana sanalatyny da tipti tegin emes. Munda adam kózden birte-birte tasalanbaı, lezde ǵaıyp bolatyn. Tap osyndaı iz shaldyrmas qalyń jynys únemi sytylyp ketip júrgen Vandeıa aldynda, jym-jylas joq bolyp, jurttyń záre-qutyn qashyryp kelgen osynaý dushpan aldynda áskerlerimizdi talaı ret kidirtip, tusap tastaıtyn.

Markız ketýge asyqpady. Ol jańa ǵana qan ıisin ıiskep, sońǵy eki saǵat ishinde qyrýar jaıtty bastan keshken soń saf aýamen erkin dem alyp, qýanyshty tolqý sezimge bólendi.

Ózin qurydym dep sanaı otyryp, qutylyp ketý, molanyń shetine taıap baryp, qannen-qapersiz jaıbaraqat hálge kelý, ajaldan aman qalyp, ómirge qaıta oralý — bul tipti Lantenak syndy adam úshin de júıke qozǵarlyq nárse edi. Biraq ol boıyn bılegen tolqý sezimin tez basty.

Ol qaltasynan saǵatyn alyp, tilin qońyraýǵa týralady. Saǵat nebary on bir ret syńǵyrlap, ony qatty tańyrqatty. Demek, saǵat segizde bastalǵan qorshaý onǵa taıaý bitipti. Osynaý úreıli oqıǵalardyń bári tek bolǵany júz jıyrma mınýtqa sozylypty-aý.

Shynyn aıtsaq, buǵan kerisinshe basqa nársege: osynaý at tóbelindeı az ǵana toptyń tutas armıaǵa qarsy osynshama uzaq taıtalasqanyna tańdanǵan jón bolatyn. Eger osy turǵydan qarasaq, on toǵyz adamnyń tort myń adamǵa qarsy búl kúresi qysqa boldy deýdiń reti joq-aq.

Markız aqyry keter ýaqyty bolǵanyn esine aldy. Galmalo endigi alysta bolatyn jáne munan bylaı aıaldaýdyń jóni joq-ty. Ol saǵatyn burynnan jatqan qaltasynan basqa qaltasyna saldy, óıtkeni alǵashqy qaltasynda qamaldy qarap shyqqan soń ózine Imanýs bergen temir esiktiń kilti jatqanyn baıqady, kilttiń saǵat áınegin syndyryp jiberýi múmkin edi. Ol alǵa birneshe attap, solǵa, orman jaqqa buryla bergende kenet oǵan tóbesinde tutasqan japyraq arasynan syrttan birtúrli jaryq túskendeı boldy. Ol artyna qarap, endi qyzǵylt aspan aıasynan aıqyn ańǵarylyp turǵan qalyń butaq arasynan, ot ishinen alaý kórdi. Solaı qaraı buryla berip, ústine jaryq túse qalsa, óziniń kózge ońaı iligerin oılap, tez irkildi: eshbir qajetsiz ózin qaýip-qaterge baılaýdyń jóni joq-tuǵyn. Sonda ol ózine taǵy da Galmalo nusqaǵan baǵytpen ketti.

Ol butaq tasasynan kórinbeı, ormanǵa jaqyndaı bere, kenet ústinen, sirá, orǵa oıysqan jardyń dál jıeginen shyqqandaı ózek órter bir daýys estildi.

Ol basyn kóterip, toqtaı qaldy.

Besinshi kitap

HAIÝAN TURPATYNDAǴY ADAM

I. Tabyldy da qaıta joǵaldy

Mıshel Fleshar batyp bara jatqan kúnniń altyn shapaǵyna shomylǵan munarany kórgende odan áli jarty mıládaı jerde edi, biraq búl ony qaımyqtyra almady. Áıelder álsiz bolsa da, analar áldi. Mıshel Fleshar alǵan betimen júre berdi.

Kún batty. Ymyrt jabylyp, uzamaı qarańǵy tústi. Ol jolshybaı aýlaqtaǵy bir qońyraý munarasynda saǵattyń segiz ret, sonan soń toǵyz ret soqqanyn estidi. Keı kezderi ol toqtaı qalyp, munara jaqtan túnniń kómeski áýenimen ulasa talyqsı jetken kúmbirlegen qońyraý daýsyna qulaq tigedi.

Ol qantalaǵan aıaǵymen oı-shuńqyrdy, ıtmuryn tikenegin basyp, alǵa qaraı enteleı berdi. Shalǵaıdaǵy munaranyń atys uıalarynan jyltyldaǵan jaryqty betke ustaı júrdi.

Mıshel Fleshar kele jatqan jalpaq qyratta buta men shalǵyn qaýlaı ósken. Tóńirekte aǵash ta, baspana da kózge túspeıdi. Qyrat eleýsiz taýǵa órmeleıtin de, aldyńǵy jaqtan, alystan, juldyz jaıylǵan kókjıekten up-uzyn túp-túzý bir syzatpen ajyrap ketetin. Mısheldiń qarsy aldynda ózin menmundalap shaqyrǵan munara bolmasa, onyń búl asýdan óter-ótpesi ekitalaı edi. Álgi munara birte-birte zoraıa tústi.

Munaradaǵy kómeski tartqan jaryq pen kúmbirlegen qońyraý-saǵat daýsyna aýyq-aýyq tas qarańǵylyq pen meńireý tynyshtyq ulasyp, zar ılegen baıǵus ananyń úreıin ábden ushyrdy.

Oıda-joqta bári de jym-jyrt boldy: jaryq óship, dybys tyna qaldy. Aınala qulaqqa urǵan tanadaı, mylqaý saıabyr tapty.

Osy kezde Mıshel Fleshar qyrat shetine jetip edi. Onyń aıaq astynda op jatty, túbi kúlgin tún qarańǵylyǵyna kómilgen. Ol shetkerekte óri sál joǵaryda dońǵalaq ústinde qarańdaǵan qaıdaǵy bir soraıǵan zattardyń tizilip turǵanyn kórdi (bul respýblıkashyl batareıanyń zeńbirekteri edi); al onyń tap qarsysynda osy batareıanyń janyp turǵan biltelerinen álsiz jaryq túsken tunjyrańqy ári qaraýytqan shombal qamal záýlimdenedi. Qamal astynda bıik arqalyqtarǵa ornatylǵan kópir bar-dy, sol kópir men qamaldyń ar jaǵynda, solarǵa jabysa qalqıǵan bir dóńgelek úı tur. Munyń ózi baıǵus ana izdeý sala, aryp-ashyp, osynshama mılá jer júrip kelgen munara bolatyn.

Munara terezelerinen áldekimderdiń kóleńkesi erbeńdeıdi jáne estilip turǵan gý-gý daýysqa qaraǵanda, ishinde kóp adam barǵa uqsaıdy.

Mıshel Fleshar jardyń dál jıeginde, kópirge jaqyn turǵany sondaı, qolyn sozsa jetetindeı. Ony kópir men qamaldan bólip turǵan tereń or ǵana.

Bul jerde qansha turyp qalǵanyn ózi de bilmeıdi. Taǵy bóget, taǵy kedergi!.. Aıaq astynda qara maqpaldanyp jatqan mynaý ordan qaıtip ótpek? Mynaý netken qamal? Nelikten osynshama tunjyr? İshinde ne bolyp jatyr? Týrg emes pe osy? Zaryǵa kúttirgen býaldyr úmitten basy aınalyp ketkendeı boldy. Búl sezimde bir sumdyqty tosqan sekem de, kól-kósir qýanysh ta bar edi.

Aınala kóz sala, tyń tyńdap tura berdi.

Kútpegen jerden kópir men qamal kóz aldynan ǵaıyp bop kete bardy. Eki arada qalyń bult qaptaı shógip, ol ashshy tútinnen kózin jumdy. Kózin qaıta ashqanda tóńireginde endi tún emes, jap-jaryq kúndiz edi, biraq kún kózi emes, yzǵarly sýyt sáýle jaınap turdy. Odan qarǵa adym jerde lapyldap órt shyǵa bastady.

Ot birese syrtqa órmelep, birese tútinge kómilip, naızaǵaısha álde ajdahasha júıtkip, myń burala sýmań qaǵady.

Uıtqyp turǵan kómeı sıaqty ashyq terezeden jalyn tili súıreńdeıdi.

Mıshel Fleshar buǵan tań qalyp, tańyrqaı qarap, osy kórip turǵanymnyń bári óńim be, túsim be dep, óz-ózinen suraǵandaı. Endi ne istemek? Qashpaq pa? Qalmaq pa?

Jel ekpini bir sát tútin perdeni qaq aıyryp, jalańashtanyp qalǵan yzbarly qamal tutasymen, óziniń kópirimen, qamalymen jáne órttiń altyn zeri shashaqtaǵan samaladaı jaryq, susty munarasymen qosa álgi jaryqta kóz aldynan sylań etti. Osynaý sýyt sáýle túskende Mıshel Fleshar bárin táptishteı kórip aldy.

Kópir ústinde turǵan qamaldyń tómengi qabaty janyp jatyr. Odan bıikte áli jalyn sharpı qoımaǵan joǵarǵy eki qabaty ot oranǵan sebet ishinde turǵandaı qaraıyp kórinedi. Mıshel Fleshar turǵan ordyń jıeginen jalyn tútindi jaýyp ketken sátterde bólmeniń ishin kórýge bolatyn. Terezelerdiń bári ashyp tastalǵan.

Ekinshi qabattyń úlken terezelerinen qabyrǵanyń on boıynda turǵan kitap toly áınek shkaftar kórinedi, al bir terezeniń aldynda, edende úlken uıaǵa ne kishkentaı ańnyń shaqasyna uqsas birdeńe shoqıyp jatyr. Búl shoqy Mıshelge tipti qımyldap qoıatyndaı kórindi.

Ol shuqshıa qarady. Búl ne bolýy múmkin? "Bálkim, shynynda da tiri jan shyǵar?" degen oı keldi oǵan. Tula boıy qalshyldap ketti: dem almastan kúni boıy júrip, tańerteńnen nár tatpaǵan soń ábden qaljyrap, dińkesi quryǵan. Ol sandyraqtaı bastaǵanyn sezdi de, óz-ózine senbedi. Sonda da bolsa úıdiń janyp jatqan bóliginiń dál ústindegi bólmede parket ústinde qaraýytqan beımálim zattan kózin ákete almady.

Kenet ot, sana bitkendeı, qyzyl tilderiniń birin sýmań etkizdi de, Mıshel Fleshar qarap turǵan qamaldyń fasadyn japqan qýraǵan shyrmaýyq butaǵyn jalap ótti. Jalyn jańa qorek taýyp, tarpa bas saldy. Ol shyrmaýyqtyń jelbirshekterin ýystaı búrip, sabaqty boılaı zyta jóneldi. Áp-sátte ústińgi qabatqa jetip, joǵarydan ekinshi qabattyń ishin jap-jaryq etti. Jaryq eden ústinde buıyǵyp, qannen-qapersiz uıyqtap jatqan úsh bóbekke nuryn shashty. Úsheýi bir-birine tyǵyla túsip, aıaq-qoldary shatysyp, jaıbaraqat uıyqtap jatyr. Súıkimdi úsh baldyrǵan kózderi jumýly, túsinde kúlimsirep qoıady.

Sheshesi balalaryn tanı ketti. Aýzynan jan ushyra aıǵaı shyqty — munyń ózi ananyń aýzynan shyǵar til jetkisiz qasiret býǵan aıǵaı edi.

Mıshel Fleshardyń aýzynan eriksiz shyqqan aıǵaı shynynda aıǵaıdan góri ulyǵan daýysqa uqsap ketti.

Markız de-Lantenaktyń estigeni de osy daýys-ty.

Bizge málim, ol kilt toqtady.

Búl kezde ol ózin Galmalo alyp shyqqan jasyryn jol men ordyń eki aralyǵynda bolatyn. Tóbede uıysqan butaq arasynan otqa bólengen kópir men órt jalyny alaý túsirgen munara kórinip tur. Ol anyǵyraq kórmek bolyp butaqty ysyryp jiberdi. Joǵaryda, jar qabaqta, ordyń arǵy betinde janyp jatqan qamaldyń tap qarsy aldynda ústine ot jaryǵy túsken, júzin úreı bılep, orǵa eńkeıip turǵan áıeldi kórdi. Aıǵaılaǵan, tegi, osy áıel bolsa kerek.

Ústi-ústine qarǵys jaýdyrǵan bet-aýzy, keskin-kelbeti qaıǵy men kekti yza tanytqandaı. Jas bulaǵan kózi ushqyn atyp, janarymen janǵan órtke jalbaryna, ómir óte, ses kórsete qarap túr.

Markız tyńdaı qaldy. Oǵan joǵarydan aıǵaı da, oıbaı da, óksik te kesekteı jaýyp jatyr: oǵan quıqa shashty shymyrlatar birdeńe estilip túr — munyń ózi sózden góri zarǵa uqsańqyraıtyn:

— O, jasaǵan! Balapandarym! Búl meniń balalarym ǵoı. Kómektesińder! Órtendi ǵoı endi! Órtendi ǵoı! Malǵunsyńdar ma ózderiń, kimsińder? Bul jerde shynymen eshkim joq pa?.. Balalarym órtendi-aý... O, toba, búl netken sumdyq! Jorjetta! Balaqaılarym meniń. Gro-Alen, Rene-Jan!.. Ýa, qý qudaı, ne bop barady ózi?

Balalarymdy kim munda qamaǵan? Ózderi áli uıyqtap jatyr, qulyndarym-aı... Oıpyrym-aı, jyndanatyn boldym ǵoı... Joq, joq, olar janyp ketpeıdi, múmkin emes munysy! Kómektesińder!

Sol eki arada munara men qyratta adam aıtyp jetkizgisiz ábiger bolyp jatty. Órt bastalǵanyn kórip, búkil lager jınala qaldy. Jańa ǵana kartechpen istes bolǵan qorshaýshylarǵa endi órtpen kúresýge týra keldi. Goven, Sımýrden jáne Geshan asyǵys buıryq berip jatty. Biraq búl arada ne istersiń? Nemen kómektesersiń? Or ishinde aǵyp jatqan taıyz bastaýdan birneshe shelek sý ala da almaısyń. Jappaı ábigerlik pen úreı kúsheıe tústi. Záresi ushqan júzderi qup-qý, órtke dármensiz qarap turǵan adamdar jar basyna qaptap ketti.

Kórinis rasynda da úreıli edi. Jalyn tómennen tutanǵan shyrmaýyqty boılaı ústińgi qabatqa zýlap jetti. Onda saban toly shatyr ishinde, ol qyrýar qorekke kezigip, suǵanaqtana bas saldy. Endi shatyr túgel janyp jatty. Ot bılep, ot máz-meıram boldy. Jalynnyń jelikkeni qorqynyshty. Osynaý alaýdy áldekim qasaqana, zalymdyqpen úrlep, órshitip turǵandaı. Kárin shashqan Imanýstyń ózi quıyndaǵan ot ushqynyndaı alasuryp, ólim sepkish jebir otsha tirshilik keship júrgendeı. Haıýan ispettes bul adamnyń sumpaıy jany táninen ajyrap, órt bop shalqyp júrgen sekildi. Kitaphana bar ortańǵy qabatty órt óli shala qoıǵan joq. Onyń ot oranar sátin bıik tóbe men qalyń qabyrǵa kidirte túskendeı. Biraq bul sát te taıap qaldy: sýmańdaǵan Qyzyl til ony joǵary-tómennen jalaı bastady. Tómende — lava balqyǵan qazan, joǵaryda — lapyldaǵan alaý: shaǵyr jansa, kitaphana qyp-qyzyl shoq astynda qalǵaly tur; eden jansa, bári qaınap jatqan qazan ishi qoparylyp túspek.

Rene-Jan, Gro-Alen jáne Jorjetta áli oıanǵan joq: olar balalyq shaqqa tán beıqam, shyrt uıqyda jatyr. Birese kitaphana terezesin jalap ketip, birese ony ashyq qaldyryp turǵan tútin men ot tasqyny arasynan olardyń úsheýin de kórýge bolatyn. Olar qamsyz, múláıim kúıinde, aıaq-qolyn jaıyp tastap, mazdaǵan órt jaryǵyna shomylyp, osynaý jalyn atqan úńgirde áli uıyqtap jatyr. Endi ǵana ómirge aıaq basqan búl balǵyn jandardy, balapandaı sábılerdi ajal qushaǵynan kórgende arystan ekesh arystan da kóz jasyn kól eter edi.

— Órtendi ǵoı, órtendi ǵoı endi! Kómektesińder, jarandar! — dep qolyn syndyra jalbarynady baıǵus ana. Eshkim barar emes. — O, qudaı taǵala! Báriń tas sańyraý bolyp qaldyńdar ma, bul ne? Estip turmysyńdar, oıbaı-aý, balalarym órtenetin boldy ǵoı. Sender munda kópsińder, barsańshy bireýiń! Qanshama kún kezip, tún kezip taýyp edim, mine, endi kórmes kózim ne kórip túr! Ne úshin búl? Ne úshin? Beıkúná sábıler emes pe bular? Ne istepti sonshama? Ne jazypty?.. Meni atyp ketti, olardy órtep jibermek. Kim muny istep júrgen?.. Kómektesseńdershi! Qutqarsańdarshy qarashyqtarymdy! Neǵyp meni estimeı tursyńdar?.. It ekesh ıt te aıaıdy emes pe?.. Aınalaıyndarym, shybyndarym meniń! Áne, uıyqtap jatyr áli... Jorjetta, qyzym meniń, qyzǵaldaǵym meniń! Tipti tyrjalańash uıyqtap jatyr, tompaıǵan qarnyn qarashy. Rene-Jan! Gro-Alen! Balapandarym meniń... Men solardyń sheshesimin ǵoı, aty-jónderin bilemin. Solardyń sheshesi ekenimdi endi kórip tursyńdar ǵoı... O, jasaǵan, ne bop jatyr jaryq dúnıede?.. Men beıbaq solardy izdep keldim, kún demeı, tún demeı júrip kelem, júrip kelem. Búgin tańerteń bir áıelge balalarymdy izdep júrgenimdi aıtqam... Kómektesińder! Kómektesseńdershi! Jeksuryndar! Malǵundar! Anaý jerde balalar órtenip barady ǵoı?! Úlkeni beske endi qarady, kishkentaıy ekige de tolǵan joq. Shybyntaılarym meniń! Raqattanyp uıyqtaýlaryn qarashy! Mine, myna jerden aıaqtaryn kórip turmyn. Túk bilmesten uıyqtap jatqandary... Joq, sender janyp ketpeısińder, bóbekterim!.. Senderdi men sol úshin ósirippin be, sol úshin aq sútimdi emizippin be, senderdi sol úshin izdep, osynsha jer kezippin be?.. Menen senderdi tartyp áketkende "netken baqytsyz janmyn!" dep oılap edim... Ýa, jarandar, aıasańdarshy meni! Áperińder balalarymdy! Olarsyz qaıtip tiri júrmekpin... Bálkim, búl sandyraq shyǵar?.. Jo-joq, olar anaý jerde, ot ishinde, kórip turmyn... Kómektesseńdershi! Haıýan bolmaı, adam bolsańdar, bóbekterimdi mundaı ajalǵa qıa almassyńdar. Balany tirileı otqa tastaǵandy kim kóripti? Bul surqıa úıge olardy qamaǵan kim? Qaraqshy óńsheń! Balany urlap áketip, óltirý degen ne sumdyq!.. Meıirimdi Ǵaısa, ber maǵan balalarymdy! Oıpyrym-aı, ne istedim endi? Olar ólse, kúnim ne bolmaq? Olardyń bulaısha azappen ólerin bilsem, qudaı taǵalanyń ózin qurtar edim... Kómektesińder! Kómektesseńdershi!

Sheshesi jalbaryna jylap turǵanda qyrat pen saı ishinde ár jerden daýys estilip jatty:

— Saty kerek!

— Saty joq!

— Sý kerek!

— Sý joq.

— Onda, munara ishinde úshinshi qabatta esik bar.

— Ol temirden jasalǵan.

— Buzý kerek!

— Buzý múmkin emes.

Al baıǵus sheshe daýys sala, syńsıdy.

— Órt! Órt! Kómektesińder! Tezirek! Qutqara kórińder balaqaılarymdy, áıtpese meni de qosa óltirińder! Kógershinderim meniń! Balapandarym!.. Ot qaýlap barady... Olardy órtten alyp shyǵyńdar, áıtpese meni tastańdar otqa!..

Óksik býǵan osy aıǵaıdyń ara-arasynda órttiń jaıbaraqat birkelki ysyldaı janyp jatqan dybysy estiledi.

Markız qolyn qaltasyna salyp, temir esiktiń kiltin ustap kórdi de, ózi qashyp shyqqan jer astyndaǵy jol úńgirine eńkeıip qaıta kirdi.

II. Tas esikten — temir esikke

Bir qareket jasaýǵa amaly quryp, abyr-sabyr bolǵan tutas bir armıa, úsh balany qutqarýǵa dármeni jetpeı toryǵyp turǵan tórt myń adam - istiń jaıy, mine, osyndaı edi.

Saty shynynda da joq bolatyn: Javeneden jiberilgen saty nysanaly jerine jete almady. Sol eki arada órt aýzy ashylǵan kraterden aqqan lavadaı jaıylyp bara jatty. Ony keýip qalǵan jylǵadan sý ákelip sóndirem deý bos áýreshilik bolatyn, munyń ózi bir tostaǵan sý shashyp, atqylap jatqan janartaýdy óshirem deýmen birdeı.

Sımýrden, Geshan, Radýb úsheýi saıǵa tústi. Goven munaranyń úshinshi qabatyndaǵy aınalmaly tas kólegeılep turǵan jasyryn jolymen kitaphanaǵa shyǵatyn temir esigi bar zalǵa kirdi. Kúkirt sińirilgen Imanýs tutatyp ketken bilte de sonda bolatyn; órt te sol jerden bastalǵan.

Goven sońyna jıyrma saper ertti. Endigi qalǵan bir-aq aıla — temir esikti buzý: ony ashý múmkin emes.

Baltalap kórip edi — baltalar birinen soń biri synyp qala berdi.

— Myna temirge eshqandaı bolat ótpeıdi eken, — dedi saperlerdiń biri.

Rasynda da, bul bylq etpeıtin esik-tuǵyn. Tutas som temirden jasalǵan ári árqaısysynyń qalyńdyǵy úsh dúım bolatyn qos-qos boltpen bekitip tastalǵan.

Temir súımenderdi tutqa sıaqty salyp kórip edi, mort syndy. Goven túnere oıǵa shomyp:

— Bul esikti zeńbirek ıadrosymen ǵana qıratýǵa bolar. Zeńbirekti ákelsek pe eken? — dep kúbirledi.

— Zeńbirekten de eshteńe ónbeıdi, — dep ún qatty álgi saper.

Jurt óziniń dármensizdigin kórip, túgel tunjyrap, saly sýǵa ketti. Jeńilgenin sezip, qapalanyp, qyrsyq shalǵan esikke ún-túnsiz qaraı qalǵan. Esik astynan qyzyl beldeý — ottyń jalqyn sáýlesi kórinedi: arǵy jaǵynda órt órship, údeı túsýde. Qasynda Imanýstyń sestıgen, masaıraǵan surqıa óligi jatyr.

Endi birneshe mınýttan soń báriniń kúli kókke ushpaq. Ne isteýge bolady?.. Úmittiń ushyǵy da qalmady. Jasyryn jol irgesinde ysyrýly turǵan tasqa qarap, Goven úmiti kesilgendeı, daýystaı sóıledi:

— Al onyń ber jaǵynda myna jolmen markız de-Lantenak ketken edi-aý!

— Ári tap osy jolmen qaıtyp kele jatyr, — degen daýys estildi.

Jer astyndaǵy joldyń tas úńgirinen bireýdiń appaq qýdaı basy kórindi. Búl markız edi.

Govenniń ony kórmegenine kop jyl bolǵan: ol eriksiz keıin shegindi. Qalǵandarynyń bári oryn-ornynda melshıip qaldy.

Markızdiń qolynda úlken kilt. Ol yzbarly kózqarasymen jolynda turǵan birneshe adamdy yǵystyra, qasynan ótti de, temir esikke baryp eńkeıip, qulypqa kilt saldy. Qulyp syqyr etip, esik ashyldy da, ishten lapyldaǵan jalyn kórindi. Markız osynaý jalyn atqan teńizge qoıyp ketti — basyn tákapparlana, joǵary ustap, nyq adymmen kirdi.

Jurttyń bári oǵan suqtana qaraı qalǵan.

Biraq onyń janyp jatqan bólme ishinde birneshe qadam attaýy muń eken, órt kemirgen eden art jaǵynan qulap túsip, ony artqy esikten ot shyńyraý arqyly bólip tastady. Ol buǵan moınyn da burmastan, ilgeri júre berdi. Á degenshe tútinge kirip, joq boldy da, eshteńe kórinbeı ketti.

Ol ármen óte aldy ma? Eden taǵy bir opyrylyp, ony ózimen birge áketken joq pa? Shynymen onyń ózin-ózi bosqa qurtqany ma? Buǵan eshkim jaýap bere almaıtyn. Tútin men ot qaýlaǵan tutas qabyrǵa ǵana kórinedi. Óli-tirisi belgisiz markız sol qabyrǵanyń ar jaǵynda qaldy.

III. Balalar oıana bastady

Balalar aqyry uıqysyn ashty. Qamaldyń ekinshi qabatyn órt áli shala qoımaǵan, kitaphana tóbesinde qyzyl jalyn oınap túr. Balalar mundaı ǵajaıyp tańdy eshqashan kórgen emes. Oǵan úsheýi birdeı shattana qaraı qaldy.

Órt samaladaı bop, mazdaı janyp jatyr. Shalyqtaǵan qyzǵylt jalyn, qoshqyl tútin arasynan birese qara albasty, birese qyzyl aıdahar elestegendeı. Jarqyraı janǵan uzyn aǵash shoqtary qarańǵylyqty qaq aıyra aspanǵa atylyp jatyr: oınaqshyǵan quıryqty juldyzdar birin-biri qýalap júrgendeı. Ot ysyrapshyl, ol qazynasyn jelge qushaq-qushaq shashady. Úshinshi qabat qabyrǵasynyń keı jerleri túgel janyp ketken de, paıda bolǵan qýys-tesikke jalyn asyl tastaryn ýystaı laqtyryp jatyr; shatyrda janyp jatqan suly men saban terezelerge altyn jańbyrdaı seldete quıylady: suly — merýertke, saban sabaǵy laǵylǵa aınalǵan.

— Qandaı ásem! — dedi Jorjetta.

Úsheýi birdeı bastaryn kóterip, moıyndaryn soza tústi.

— Áne, olar oıana bastady! — dep shyńǵyryp jiberdi sheshesi.

Rene-Jan ushyp túregeldi; oǵan ilese Gro-Alen, Gro-Alenge ilese Jorjetta ushyp turdy. Rene-Jan boıyn jaza kerilip, terezege keldi.

—Kandaı ystyq! — dedi ol.

— Ystyq, — dep qaıtalady Jorjetta. Sheshesi olardyń atyn ataı bastady:

— Balaqandarym! Rene! Alen! Jorjetta!

Balalar kimniń shaqyryp jatqanyn túsinbek bolyp, aınala qarasty. Eresek adam qorqar nársege bala tek tańyrqaıdy ǵoı, al ońaı tańyrqaıtyn adam ońaı qorqa qoımaıdy: beıhabarlyq qorqynyshty bilmeıdi.

Sheshesi taǵy shaqyrdy:

— Rene! Alen! Jorjetta!

Rene-Jan daýys shyqqan jaqqa jalt buryldy. Balalar jyldam umytady, biraq tez eske alady: ótken shaqtyń bári olarǵa keshegi kúndeı. Rene-Jan sheshesin kórse de, munan tańyrqarlyqtaı eshteńe tappady, tek úırenshiksiz mynaý jaǵdaıda ózine bir súıenishtiń kerek ekenin ishteı sezgendeı:

— Mama! — dep qaldy.

— Mama! — dep qaıtalady oǵan ilese Gro-Alen.

— Mama! — dep byldyrlady da, Jorjetta anasyna kishkentaı qoldaryn soza tura umtyldy.

— Qarashyqtarym! — dep ah urdy ana.

Balalar terezege jabysty: baqytqa qaraı, órt búl jaqtan ony áli sharpyp úlgermegen bolatyn.

— Ystyqtap kettim, — dedi Rene-Jan. Ol oılanyp qalyp: — Janyp jatyr! — dedi taǵy da. Sonan soń sheshesin kózimen izdep taýyp: — Munda kel, mama! — dep aıǵaılady.

— Munda kel, mama! — dep qaıtalady Jorjetta.

Esi qalmaǵan, ústi-basy dal-dul, aıaǵy qantalap ketken beı shara áıel butadan-butaǵa jarmasyp, óıtip-búıtip orǵa syrǵanap tústi. Geshan men Sımýrden de osynda bolatyn. Tómende turǵan olar da joǵaryda turǵan Govendeı dármensiz edi. Olardyń tóńiregine soldattar jıylyp qalǵan. Ózderiniń paıdasyzdyǵyn sezip, unjyrǵasy túsip, ún-túnsiz osharylyp tur.

Ystyq adam tózgisiz bolatyn, biraq muny eshkim baıqar emes. Bári qaıtse de shuǵyl qımyl jasaýdyń qajettigin ishteı sezip, janyp jatqan qamalǵa, kópirdiń bıik arqalyqtaryna, boı jetpes terezelerge shoshyna qarap, opynyp tur.

Úsh qabat janyp jatyr, al oǵan jeterdeı laj qalmapty...

Iyǵyn qylysh kesken, bir qulaǵy julynǵan, bet-aýzy terge malshynyp, qanǵa boıalǵan Radýb Geshannyń qasyna júgirip keldi. Kenet ol Mıshel Fleshardy kózi shalyp qaldy.

— Mine, keremet! — dep sańq etti ol eriksiz. — Atylǵan áıel tirilipti degen osy da!

— Balalarym! — dep tilge ázer keldi áıel

— Rasy-ras, — dedi Radýb. — O dúnıeden kelgendermen sóılesip jatýǵa shama joq.

Sony aıtty da ol kópirge tyrmysyp shyǵa bastady. Bul áreketten eshteńe ónbedi. Ol tasqa tyrnaǵyn batyryp, joǵary qaraı birneshe súıem órmeledi: biraq tireýishteri jyp-jyltyr, jylmaǵaı bolatyn — eshqandaı jaryq syzaty, kedir-budyry joq; tastar bir-birine sheber qıýlastyrylypty. Radýb qoly taıyp, qulap tústi.

Órt bolsa, órshelenip barady. Qyzǵylt nurǵa bólengen tereze aldynan úsh balanyń aǵarańdaǵan basy kórinedi. Radýb solardy kórip qaldy. Sol kezde ol júzin aspanǵa qaratyp, judyryǵyn túıe:

—Osy ma seniń ádildigiń, jasaǵan! — dedi kijine, yzaǵa býlyǵyp.

Ana tizerleı qalyp, kópir tireýishine jarmasyp:

— Qutqaryńdar! Qutqaryńdar! — dep oıbaılap jatyr. Janǵan aǵash shytyry ottyń ysyldaǵan dybysymen aralas shyǵady. Kitaphanada shkaftar áınekteri shaldyrlaı synyp, edenge qulaı bastady. Apattyń taıap qalǵany aıdan anyq. Apat betin esh pende qaıtara almastaı. Endi birer mınýttan soń bári opyrylyp túspek. Jurt qybyr etpesten osy sátti ǵana shoshyna tosyp túr. "Mama! Mama!" dep aıǵaılaǵan jińishke daýystar ǵana úzile estiledi. Úreı shyrqaý shegine jetti.

Kenet balalar turǵan tereze janynda, alqyzyl órt jalynynda bireýdiń bıik tulǵasy kórindi.

Bas bitken joǵary qarap, kóz bitken sol terezege tesile qaldy. Ol jerde, joǵaryda, kitaphana zalynda bireý — eresek bireý júr eken. Ol keremet eptilikpen osynaý tamuqqa kirip ketipti. Tulǵasy qyzǵylt jalyn ishinde qaraýyta kórinip túr; shashy appaq qýdaı. Onan markız de-Lantenakty taný qıyn emes-tuǵyn.

Ol bir sát kózden tasalanyp, kóp uzamaı qaıta kórindi. Susty qart búl joly qolyna uzyn saty ustaǵan. Munyń ózi qabyrǵa irgesinde jatqan qutqarma saty bolatyn. Ol satyny terezeniń qasyna súırep aparyp, bir shetinen aldy da, ekinshi shetin óte eptilikpen ári kúshene kóterip, terezege tyǵyp jiberdi, sóıtip, aqyryndap orǵa túsire bastady. Tómende turǵan Radýb qýanyshyn qaıda qoıarǵa bilmeı, qolyn soza satyny qaǵyp alyp, qushaqtaǵan kúıi:

— Jasasyn respýblıka! —dep aıǵaılap jiberdi.

—Jasasyn koról! — dep ún qatty markız.

— Qalaǵanyńdy aıǵaıla, qalaǵanyńdy kóki, men sonda da seni qudaı taǵaladaı kórip, tabynýǵa barmyn! — dep kúńkildedi Radýb.

Saty qoıyldy; janyp jatqan úı men jerdiń eki aralyǵynda qatynas ornady. Jurt jınalyp qaldy. Radýb bastaǵan jıyrma adam áp-sátte satyǵa órmeleı shyǵyp, onyń on boıyna arqasymen súıenip, tura-tura qalysty: qurylysta tas qalaýshylar bıikke tas ápergende osylaı isteıtin. Osylaısha aǵash saty ústinde adam satysy paıda boldy. Ústińgi basqyshta betin terezege berip Radýb tur, basy tereze tabanymen deńgeıles.

Alýan túrli sezim boı bılegen kishigirim armıa jarqabaqta, buta arasynda, qyrat ústinde, or ishinde top-tobymen osharylyp qalǵan. Soldattardyń bir bóligi tipti munara dińgegine de shyǵyp alypty.

Markız taǵy joq bolyp ketti de, á degenshe qolyna bala ustap, qaıta kórindi. Jurt jańǵyrta qol shapalaqtap jiberdi.

Markız qolyna ilikken balalardyń birin kóterip aldy: búl Gro-Alen edi.

— Qorqam! Qorqam! — dep baqyryp jatyr bala.

Markız ony Radýbqa áperdi, Radýb ony ózinen tómende turǵan soldatqa, anaý — kelesi adamǵa, osylaısha bir-birine qaqpaqyldaı ápere berdi: záresi ushqan, qoldan-qolǵa ótip, bajyldaǵan Gro-Alen satymen túsip bara jatqanda, markız taǵy da kózden ǵaıyp bolyp, Rene-Jandy ustaı terezege qaıtyp keldi. Rene-Jan da jylap-syqtap, bulqynyp jatyr: markız ony serjanttyń qolyna ustata bergende, ol Radýbty aıaǵymen perip jiberdi.

Markız taǵy da jalyn keýlegen bólmege súńgip, joq boldy. Onda jalǵyz Jorjetta qalǵan-dy. Qart sonyń qasyna keldi. Jorjetta oǵan kúlimdeı qarady. Sonda osynaý qatygez adam ózi de baıqamaı, kóziniń jasaýrap ketkenin sezdi.

— Atyń kim? — dep surady ol

— Ozetta, — dep jaýap berdi qyz.

Markız ony qolyna aldy. Sábı áli kúlimdeýmen boldy. Qarttyń susty da tákappar jany osynaý beıkúná senimpazdyq aldynda bosap ketip, Radýbke áperip jatqanda qyzdy betinen shóp etkizip bir súıdi.

—Mine, bizdiń qyzymyz! — dep aıǵaılasty soldattar. Sóıtip, Jorjetta da qoldan-qolǵa ótip, máz-meıram bolyp jerge tústi. Boıyn shabyt kernegen jurt qol shapalaqtap, jer tepkilep jatyr. Qart grenaderler eńkildeı jylady. Jorjetta olarǵa kúlimsireı qarap túr.

Qýanyshtan tynysy tarylyp, tosynnan tap bolǵan baqyttan esin jıyp úlgermegen ana qolyn sozǵan qalpy saty túbinde turǵan. Qýanyshtan adamnyń júregi jarylyp ketýi de múmkin ǵoı. Ol áýeli Gro-Alendi, sonan soń Rene-Jandy, sonan keıin Jorjettany baýyryna qysyp, aımalap, súıe berdi, súıe berdi, sonan soń syqylyqtaı kúlip jiberdi de, es-tússiz qulap tústi.

— Qutqaryldy! Bári qutqaryldy! — dep shýlap jatyr aınaladaǵylar.

Iá, qarttan basqasynyń bári qutqarylǵan bolatyn. Biraq ony qutqarýdy eshkim de, tipti, bálkim, onyń ózi de oılamaǵan sıaqty.

Ol ottyń bir sheshimge kelýin qalaǵandaı, tereze aldynda birneshe sekýnd ún-túnsiz turyp qaldy. Sonan soń asyqpaı, baısaldy pishinmen, basyn kegjıte ustaı tereze tabanynan attap, art jaǵynda lapyldaǵan otqa qaramastan, aıaq astynda qaraýytqan shyńyraýǵa betin buryp, bip-bıik, tip-tik jáne mańǵaz kúıi arýaqtaı pańdanyp, tómen túse bastady. Saty ústinde turǵandar júgirip tómen tústi. Bári bıikten túsip kele jatqan mynaý adamǵa tańdana qaraı qalǵan: bári qaharly eleske kez bolǵandaı qasıetti úreı bılep, aldynan qaq jaryla jol berdi. Al anaý bolsa asyqpaı, tákappar qalpymen ózin tosyp turǵan túnekke týra basyp kele jatty. Ol aldynan jurt shegingen saıyn jaqyndaı berdi. Qup-qý óńinde birde-bir bulshyq eti búlk etpedi: bedireıip qalǵan janarynda tirshilik ushqyny joqtaı. Ol ózine qarańǵylyq túkpirinen shoshyna, bajyraıa qaraǵan mynaý adamdarǵa jaqyndaǵan saıyn zoraıa túskendeı edi. Zildeı tabany astynda saty solqyldap túr.

Ol temen túsip, aıaǵy aqyrǵy basqyshtan jerge tıgen boıda bireý ıyǵyna qolyn saldy.

Ol artyna buryldy.

— Men seni qamaımyn, — dedi Sımýrden.

— Onyń durys, — dep jaýap qatty Lantenak.

Altynshy kitap

JEŃİSTEN SOŃ - KÚRES

I. Lantenak qolǵa tústi

Markızdi alyp ketti.

Munaranyń tómengi qabaty astynda ornalasqan zyndandy Sımýrden ózi qadaǵalaı júrip dereý ashqyzdy. Onda sham, bir quty sý, bir úzim soldat nanyn qoıyp, edenge bir qushaq saban tastatty. Aýyr esik markızdiń sońynan qapsyra jabyldy.

Búl isti biryńǵaılaǵan soń Sımýrden Govendi izdep ketti. Alystaǵy shirkeý qońyraý munarasynda, Parınede, osy mezette qońyraý saǵat on birdi soqty. Sımýrden Govenge bylaı dedi:

— Erteń áskerı-dala soty jınalady. Biraq sen sot quramynda bolmaısyń. Sen Lantenak ekeýiń — Govender rýynansyńdar. Onyń soty bolýǵa qanyń oǵan tym jaqyn. Sot quramyna úsh adam kiredi: kapıtan Geshan, serjant Radýb jáne tóraǵa retinde men. Munyń saǵan eshbir qatysy joq. Biz Konvent dekretine saı qımyldaımyz: biz burynǵy markız de-Lantenaktyń jeke basyn kýálandyrýmen shektelemiz. Erteń — sot, búrsigúni — gılotına. Vandeıa óldi.

Goven bir aýyz qarsy sóz aıtqan joq, Sımýrden aldynda turǵan mańyzdy istiń jabdyǵymen ketip qaldy. Jazalaý ornyn tańdap alýǵa qam jeý, ýaqytty belgileý jáne qajetti jarlyqtyń bárin berip úlgerý kerek edi. Sımýrdenniń "jaqsy ónege kórsetetin", ıaǵnı ózi bekitken jazalaý sharalarynyń bárine tikeleı qatysatyn ádeti bar-dy. Sot jendettiń jumysyna qaraıtyn.

Goven de qobaljýly edi.

Orman jaqtan salqyn jel esip túr. Goven shuǵyl qyzmettiń bárin Geshanǵa tapsyryp, kógalda, orman shetinde, munaraǵa jaqyn jerde turǵan shatyryna kirdi de, kúláparasy bar plashyn taýyp, ústine orandy. Búl plash eshqandaı áshekeıdi moıyndamaıtyn respýblıkashyl qarapaıym úlgi boıynsha, jaı galýnmen ádipteı salynǵan; mundaı galýn otrád bastyqtarynyń erekshelik belgisi bolatyn. Goven japadan-jalǵyz qaldy. Ol urysta qaza tapqandardyń qanyna boıalǵan kógalmen árli-berli júre bastady; munaraǵa úrdis shabýyl osy jerden bastalǵan. Órt óshe qoımapty, biraq oǵan endi eshkim nazar aýdara qoımady.

Radýb áli esin jıyp bolmaǵan Mıshel Fleshardyń qasynda ábigerge túsip, balalardy sheshesindeı-aq báıek qaǵa jaılap júr. Qamal órtenip bitýge taıady. Soldattardyń sharýasy bastan asyp jatqan. Olar zırat qazyp, ólgenderdi kómip, jaralylardy tańyp, barıkadany buzyp jatyr, munaranyń zaldary men satylaryn ólikterden tazartyp, jeńistiń surapyl izin joıýǵa tyrysyp, soıqan bolǵan jerlerdi tazalap júr, toqeteri, soldattar shaıqastan qalǵan jaýyngerlik sharýashylyǵyn taza áskerı shymyrlyqpen tártipke keltirip jatyr.

Goven munyń eshqaısysyn kórgen de joq, baıqaǵan da joq. Ol oıǵa ketip, Sımýrdenniń buıryǵymen kúshti qaraýyl qoıylǵan munara qabyrǵasyndaǵy oıyq jaqqa anda-sanda barlaı qarap qoıady.

Búl oıyq Goven qarańǵylyqta árli-berli júrgen kógal shetinen munaradan eki júz qadamdaı jerden kórinip túr. Ol oıyqtyń úńireıgen qara kómeıin aıqyn ajyratqandaı. Budan úsh saǵat buryn osy jerden shabýyl bastalǵan; ol, Goven, tap osy oıyq arqyly soldattarymen munaraǵa basyp kirgen; búl oıyqtyń arǵy jaǵynda bular barıkadaǵa tap bolǵan tómengi qabat, bul qabatta markız otyrǵan zyndanǵa shyǵatyn esik bar; oıyq janyndaǵy qaraýyl osy zyndandy kúzetip túr.

Sóıtip, onyń kózqarasy eriksiz sol jaqqa aýa berdi de, qulaǵynan "Erteń — sot, búrsigúni — gılotına" degen sóz aqıret yzyńyndaı ketpeı qoıdy.

Órt buǵaýlandy, biraq oǵan ústi-ústine sý quıyp jatqanymen, ol birden óshe qoımaı, sýmańdaǵan qyzyl tilin shalqyta jalańdatyp qoıady. Keı kezderi bórenelerdiń satyrlaı janǵany estiledi, al qabattardyń birinde eden álde shatyr qulap túskende ushqyn jan-jaqqa shashyraı atylady; tóńirek naızaǵaı oınaǵandaı kókjıekke deıin jap-jaryq bolyp, munaranyń shombal kóleńkesi ormanǵa deıin sozylyp ketedi.

Goven osy kóleńke túsken kógalda, qaraýyl turǵan oıyq janynda aıańdap júr. Keıde ol saýsaqtaryn aıqastyra, eki qolyn kóterip, basyna jamylǵan jamylǵysynyń syrtynan jelkesine salady. Búl onyń oıǵa batyp júrgeni edi.

II. Govenniń oı tolǵaýy

Ol qınala oı tolǵady. Onyń kóz aldynda tańǵajaıyp qubylys boldy.

Markız de-Lantenak ózgerip sala berdi.

Ol qat-qabat jaı qanshama toǵysqanmen mundaı nátıjege jetkizedi dep eshqashan oılamas ta edi, senbes te edi.

Mundaı birdeńe bolady eken dep úsh uıyqtasa túsine engen emes.

Osynyń bárin ol ne dep paıymdady eken sonda?

Aldynan bir suraq qoıyldy da, odan jaltarýǵa qaqy bolmaı qaldy.

Suraqty qoıǵan kim edi?

Oqıǵalar edi.

Biraq ońaı oqıǵalar emes-tuǵyn.

Goven tergeýge tótep berip baqty.

Ol qazir qatygez sot aldynda tur.

Sot — ar-ujdany.

Ol tula boıy tolqyp turǵanyn sezdi. Onyń eń tabandy senimi, eń asyl serti, eń buljymas sheshimi — bár-bári túbirinen shaıqalyp ketti.

Ol jańa ǵana ózi kýá bolǵan nárseni neǵurlym oılaǵan saıyn, jan tolqýy soǵurlym kúsheıe tústi.

Ol bolýǵa tıis nárse úshin jaýapkershilik sezimnen bas saýǵalaı almady. Búl mańyzdy is edi ári ol, Goven, osy iske kóppen birge qatysty. Sımýrden "Munyń saǵan qatysy joq" dep qansha aıtqanmen, odan syrt bere almady, tamyry úzilgen terekteı bir sezimge dýshar boldy.

Goven jan-tánimen tebirendi.

Basynan aqıqatty syǵyp shyǵarǵysy kelgendeı qos qoldaı ustap alǵan.

Týyp otyrǵan jaǵdaıdy aıqyndap, jigin aıyrý ońaı emes-tuǵyn.

Goven álginde ǵana keremet nársege kýá boldy.

Markızdiń qaıyrymsyz júregi jeńilis tapty.

Govenniń aldynda buryn ózimshil ári zulym delinip kelgen adam turdy; onyń tula boıynda adamnyń jan dúnıesindegi jamandyq ataýly: qatygezdik, adasýshylyq, soqyrlyq, qasaqana taıtalastyq, menmendik, ózimshildik — bár-bári toqaılasqan, mine, endi osy adamǵa bir keremet boldy.

Goven adamgershiliktiń adamdy jeńgenine kýá. Adamgershilik aldynda sumpaıylyq tize búkti.

Dúnıege jańa aıań basqan, tıtimdeı beıkúná úsh jan, aıdalada panasyz qalǵan, byldyrlap, kúlimdeýden basqa dáneńeni bilmeıtin úsh jetim azamat soǵysyna, óshpendilik zańyna, jappaı oıranǵa, ózara qyrǵynǵa, jiktik dúrdarazdyqqa, kekshildikke qarsy shyqty da, saltanat qurdy. Adam estip-kórmegen qylmysqa uryndyrýǵa tıis qaskúnem órt maqsatyna jetpedi: surqıa pıǵyl iske aspady. Feodaldyq ejelgi óshpendilik, ózinen keıingilerge degen etke sińgen mensinbeýshilik, dańdaısýlyq, soǵys ýaqytynyń talabymen aqtalmaqshy dańǵoılyq, memlekettik oı-pikir, ymyrasyz káriliktiń tálimsigen shálkezdigi — osynyń bári ómirge kózin endi ashqan sábı jandardyń jarqyn janary aldynda qaýsap, qojyrap júre berdi.

Goven oı tolǵaýmen boldy.

Aıyp taǵylǵan, zańnan tys dep jarıalanǵan, qabyrǵaǵa tyqsyrylǵan, qysqashpen shegeshe qysylǵan, sırktegi ańsha qyspaqqa túsken, túrmeshe óz inine qýyp tyǵylǵan, temir tor men ot qursaýyna qamalǵan markız de-Lantenak qutylyp ketti. Iá, mundaı keremet te onyń qolynan keldi. Ol mundaı soǵystaǵy eń qıyn tańǵajaıyp áskerı aıla jasady: ol qashyp ketti. Ol boı tasalap, jasyryna alatyn ormanǵa qaıtyp oraldy; ol qarańǵylyqqa súńgı, zym-zıa joǵaldy. Onyń qol astynda ózine jete tanys el bolatyn, munda ol bastalǵan kúresti qaıtadan ońaı tutata alatyn; ol qaharly qara kúshke, kezbe jyn-perige, ibilisterdiń jetekshisine, jer astyndaǵy jaýyngerlerdiń kósemine — barshaǵa osynshama úreı salǵan orman qojaıynyna qaıta aınala alatyn. Jeńis Govendiki edi, biraq Lantenak bas bostandyǵyn qaıtyp aldy. Lantenak qaýipsiz jerde edi, qyzmet etýine qaıtadan óris ashylǵan; baspana tańdap alýyna qyrýar múmkindigi bar-dy. Ol qaıtadan iz shaldyrmas, boı bermes, torǵa túspes bolyp aldy. Arystan tosqaýylǵa tústi de, bulqyna bosanyp ketti.

Endi ol tosqaýylǵa qaıtyp keldi.

Markız de-Lantenak ózin qorǵap kelgen túnekten shyqty, oz erkimen, óz tilegimen shyqty, ormanmen qosh aıtysty, qaýipsizdikti, bostandyqty elemeı, kúmánsiz ólimge qarsy júrip, áýeli ot kómeıine umtylyp, tirileı janyp ketýge táýekel jasady, sodan satymen, basqalarǵa arashashy, al ózine zalaldy satymen tómen tústi.

Muny ol ne úshin istedi?

Úsh balany qutqarý úshin.

Endi ony qaıtpek?

Jazalap óltirmek.

Sóıtip, búl adam kishkentaı úsh bala úshin... óz balalary úshin be?.. Joq: násildes týystary úshin be? Joq... ózi múlde tanymaıtyn, jalańaıaq, jalańbas qaıdaǵy bir úsh qý jetim úshin, ol qutylyp ketken, sátimen qashyp shyǵyp, jeńiske jetkendeı masaıraǵan búl aqsúıek, búl murager, búl qart bárin tastap, bárin umytyp, bárin talaq etip, táýekelge baılady da, balalardy qutqardy, buǵan deıin jurttyń záresin ushyryp kelgen, endi qasıet daryǵan basyn jaýyna tákapparlyqpen syıǵa tartty.

Olar endi ne istemek?

Osy tartýdy qabyl almaq.

Markız de-Lantenak ekiniń birin: óz ómiri men jaqynynyń ómirin tańdaı alatyn; ol ózine ólim tilep aldy.

Endi ony óltirmek.

Qaharmandyqtyń quny osyndaı!

Qaıyrymdy qylyqqa qastandy jaýap!

Respýblıka muratyn netken tabalaýshylyq búl!...

Jáne osynyń bári ásker basshysynyń qatysýymen, óziniń, Govenniń qatysýymen istelmek! Ári ol bóget jasaý qolynan kelse de, osyǵan jol bermek!"Munyń saǵan qatysy joq" dep ózine aıtyla salǵan óktem sózge tosylyp, kóne qalmaq. Mundaıda ózińdi alastaý sybaılastyq jasaýmen para-par ekenin ishteı sezbeıdi de! Ári ol kisi qatysatyn mundaı mańyzdy iste ony júzege asyrýshydan góri, júzege asyrýǵa jol berýshi anaǵúrlym jaman ekenin túsinbeıdi de!

Biraq, ekinshi jaǵynan, osy ólimge, osy adamdy jazalap óltirýge ol kelisimin ózi bermep pe edi? Sımýrdenge Lantenaktyń jóni bólek ekenin, oǵan meıirbandyqtyń jatpaıtynyn, Lantenak qolǵa túsisimen sonyń, Sımýrdenniń, qolyna beriletinin saltanatpen málimdegen sonyń ózi, adamgershil Goven emes pe?

Iá, ol Sımýrdenge boryshtar: oǵan osy basty ustap berýge ýáde etken, endi sol basty ustap bere turyp, ol boryshyn ǵana ótemek.

Munyń bári solaı. Biraq áńgime tap osy bas týraly bolyp pa edi?

Goven buǵan deıin Lantenakty jabaıy jaýynger, feodalızm fanatıgi, tutqyndardy qurtyp kelgen qanypezer, soǵys kezinde júgensizdikpen lań salǵan jyrtqysh dep qana biletin. Múndaı Lantenaktan ol qoryqpaıtyn; búl jendetti ol oılanbastan ólimge keser edi. Qaısar adam Govendeı qaısar sotqa tap bolar edi. Biraq sahnaǵa kútpegen jerden jańa Lantenak shyqty. Sumyraı — batyrǵa, meıirimdi adamǵa aınaldy. Endi Govenniń aldynda jurtty qyryp kelgen qanypezer emes, qaıta arashashy túr. Lantenak ony jarq etken izgilik naızaǵaıymen túırep ótti.

Govenniń aldynda taǵy bir kúıinishti suraq turdy. Bul — týystyq arqaýy bolatyn. Ol tókkeli otyrǵan qan — óz qany, Govenderdiń qany emes pe? Onyń atasy qaıtys bolǵan, biraq atasynyń aǵasy tiri bolatyn jáne búl ekinshi atasy markız de-Lantenak tuǵyn.

Govenniń ar-ujdanynyń daý-damaıynda másele osylaısha qoıyldy da, jaýap ózdiginen kelip týdy: Lantenakty qutqarý kerek.

Al Fransıa she?

Búl bárin ózgertip sala berdi.

Fransıa — sumdyq qyspaqta. Fransıany satyp ketti: ol jaý aldynda qalqansyz, qorǵansyz qaldy. Onyń budan bylaı mejesi joq: Germanıa Reınnen attap ótti; onyń budan bylaı bekinis qabyrǵasy joq: Italıa — Alpiden, Ispanıa — Pıreneıden basyp ótti. Onyń bir ǵana tiregi - teńiz tuńǵıyǵy, muhıt qalyp otyr. Muhıt sonyń jaǵynda. Ol muhıtqa súıene alatyn jáne onyń keń aıdynyna arqa súıeı otyryp, uly da qýatty kúıinde jalpaq jermen shaıqasa alatyn. Tipti sonyń ózinde de ol jeńilmeıtin. Endi odan aqyrǵy tiregin — muhıtty da tartyp almaq. Bul muhıtta Anglıa túr. Ras, Anglıa fransýz jaǵalaýyna qalaı barýdy buǵan deıin bilmeıtin. Biraq endi Anglıaǵa qol usynatyn, muhıt arqyly kópir tastap, Pıttke jáne sol teńiz qaraqshylarynyń bárine: "Marhabat etińizder, tórletińizder!" deıtin, "Má, keregi Fransıa bolsa, ala qoıyńyzdar!" dep aıǵaı salatyn adam bar. Jáne búl adam — markız de-Lantenak.

Qazir búl adam Govenderdiń qasynda. Úsh aı sońynan túsip, úsh aı qyr sońynan qalmaı, qýǵyndaı júrip, aqyry qolǵa túsirdi. Revolúsıanyń ótkir tyrnaǵy nálet soqqan zalymdy jelkesinen búrdi; toqsan úshinshi jyldyń túıilgen judyryǵy roıalıs qanypezerdi jaǵadan aldy. Feodalızmdi qorǵaýshy feodaldyq zyndanǵa qamaldy. Qamaldyń tasyna deıin oǵan qarsy kóterildi: búl tas ony tyrp etkizbeı ustap otyr, sóıtip, otanyn satpaq bolǵan adamdy óz úıiniń satyp ketkeni mynaý.

Kek alar sot kelip jetti. Revolúsıa halyq jaýyn tutqyndady: endi ol shaıqasýǵa da, kúresýge de, zıan keltirýge de dármensiz. Vandeıada qol kóp, mı bireý ǵana bolatyn. Osy mıdy qurtý azamat soǵysyn toqtatýmen birdeı.

Ony qutqarmaqshy bireý shynymen tabyla qoıar ma eken?

Sımýrden, ıaǵnı toqsan úshinshi jyl, Lantenakty, ıaǵnı monarhıany qyspaqta ustap tur, sonda oıda-joqta oljany osynaý temir qyspaqtan qutqarmaq adam tabylyp qalsa she? Lantenak, ótken shaq degen jalpylama aty bar pále ataýlynyń beınesi Lantenak, markız de-Lantenak endi qabir ishinde; máńgiliktiń zildeı esigi sońynan tars jabyldy, sonda áldekim esik tutqasyn ashpaq bolsa she? Qoǵamǵa qarsy bul qylmysker óldi, ári sonymen birge búlik, alaýyzdyq, ózara zulmat soǵys toqtalmaq, sonda kenetten bireý ony qaıta tiriltpek bolsa she?

Paı-paı, bul óli bas sonda qalaı keńkildep kúler edi!

O dúnıeden kelgen bul kisi: "Rahmet senderge, aqymaqtar! Mine, men taǵy tirildim", — dep qandaı tabalar edi?

Ol pasyq isin ekilene qalaı qaıta qolǵa alar edi? Qaısarlyǵy qaıta ustap, masaıraǵan kúıi, óshpendilik pen raqymsyzdyqtyń kekti batpaǵyna qanshalyqty shattanyp, qaıtadan belshesinen batar edi? Sonda úıler men derevnálar qaıtadan lapyldap, tutqyndardy qyryp-joıý, jaralylardy uryp-soǵý, áıelderdi atyp-asý qaıtadan bastalmaq.

Joq-á, basqa pıǵyldyń bárin bylaı qoıǵanda, ol, Goven, ózin osynshama qaıran qaldyrǵan meıirbandyq qylyqtyń mańyzyn asyra baǵalap turǵan joq pa?

Iá, úsh balanyń ajal tyrnaǵyna iligip, olardy Lantenaktyń qutqarǵany ras.

Biraq olardy qurtpaq bolǵan da sol Lantenaktyń ózi emes pe edi?

Olardy qyzyl shoqqa tastaǵan kim? Kishkentaı besikterin órt shyǵatyn jerge aparyp qoıǵan kim? Imanýs.

Al Imanýs kim edi?

Lantenaktyń ómirindegi adam, sonyń oń qoly bolatyn. Órttiń shyǵýyna kim jaýapty? Bastyq.

Sóıtip, órt qoıýshy da, kisi óltirýshi de sonyń ózi — Lantenak.

Ol ádetten tys sonshama ne isteı qoıdy? Pıǵylyn iske asyrmady, bas-aıaǵy osy ǵana.

Qylmysty aldyn ala oılastyryp, ázirlep qoıyp, aqyrǵy sátte keıin shegindi. Óz-ózinen shoshyndy. Ana zary árkimniń jan dúnıesinde, tipti qatyp-semip qalǵan jan dúnıesinde de ómir boıy ónip-órbıtin adamgershil janashyrlyqtyń eski uıtqysyn qozǵap jiberdi. Búl zar ony ketip bara jatqan jolynan qaıtyp oraltty. Ol batyp-óshpek bolǵan túneginen qaıta jaryqqa shyqty. Qylmys jasap turyp, ony talaq etti. Ol aqyryna deıin tajal bolyp qalmady — bar bitirgeni osy ǵana.

Sonda osyndaı bolar-bolmashy nárse úshin oǵan bárin qaıyrý kerek pe? Oǵan qaraqshylyq jasaýǵa paıdalanar aýany, kúnniń nuryn, keń jazırany, kókmaısa alqap pen orman-toǵaıdy, jaqyndaryn quldyqqa salýǵa paıdalanar bostandyqty, tóńiregine ólim sebýge arnar ómirdi qaıyrý kerek pe?

Al onymen mámilege kelýge tyrysý, búl ór keýdege senimmen eser etýge talpyný, oǵan belgili bir shart boıynsha bas bostandyǵyn usyný jáne qandaı da bir dushpandyq áreketten tartynýǵa kelisesiń be dep suraý qandaı qatelik bolar edi? Mundaı áreket ony qalaı dandaısytar edi? Mundaı áreketti ol qanshalyqty jıirkenishpen, tyjyrynyp qarsy alar edi? Búl sıaqty suraqqa ol qandaı shapalaqpen jaýap berer edi? "Masqaralyq ózderińe, odan da meni óltirińder!" dep qanshalyqty kekesinmen tabalar edi?

Joq, mundaı adamdy óltirýge, ne bosatyp jiberýge ǵana bolatyn.

Al óltirse she? Netken sumdyq! Al bosatyp jiberse she? Netken jaýapkershilik!

Lantenakty qutqarý — Vandeıamen, basy kesilmegen albastymen kúresti qaıta bastaý degen sóz. Osy adam joǵalysymen óshken órt jalyny áp-sátte aqpa juldyzdaı jarq etip, qaıta órshimek. Ol josparyn júzege asyrmaıynsha, respýblıkany — monarhıamen jáne Fransıany — Anglıamen qulpy tassha bastyrmaıynsha tynshymaıdy. Lantenakty qutqarý — Fransıany qurbanǵa shalý degen sóz. Lantenaktyń tiri qalýy — jazyqsyz myńdaǵan erkektiń, áıelder men bala-shaǵanyń ólimi, aǵaıyn-týys arasyndaǵy qyrǵyn soǵystyń qaıta bastalýy degen sóz, bul — aǵylshyndardyń jaǵaǵa túsýi, revolúsıanyń keri ketýi, qalalardyń talqandalýy, Bretannyń qanǵa boıalýy, halyqtyń japa shegýi, quzǵynnyń ýly sheńgeline olja tastaý degen sóz. Ony bosatyp jiberý — jolbarysty erkine jibergenmen birdeı emes pe?

Sonan soń suraq bastapqy qalpyna taǵy qaıtyp keldi. Já, jeter, Lantenak jolbarys pa eken?

Bálkim, ol jolbarys bolǵan da shyǵar, al qazir she?.. Govenniń oıy bir orynda shyr aınaldy.

Lantenak bar zulymdyǵyn osynaý janqıarlyq áreketimen aqtady. Endi ol taza, pák.

Ol jurt qurmetine ıe boldy.

Lantenak ózin elden erek adam retinde tanytty.

Endigi kezek Govendiki. Mundaı órshil qylyqqa ol nemen jaýap qaıtarmaq?

Qaıtpek?

Sóıtip, oısha: "Men Lantenakty qutqaramyn!" dep bekindi ol.

"Tamasha! degen basqa bir daýys estildi júrek túkpirinen. — Bar, kómektes aǵylshyndarǵa. Dezertır bol. Jaýǵa baryp beril Lantenakty qutqaryp, Fransıany sat!

Bul daýys ony titirkendirip jiberdi. "Sen eshteńeni de sheshe almaısyń, qıalshyl!" dedi ol ishteı.

İshteı kúres ony qarama-qarsy aqıqattar ózara arpalysqan jerge, adam sanasy jetken adamgershilik, otan, otbasy sıaqty eń joǵary úsh qaǵıda bir-birine qyrǵı qabaqtana qaraıtyn jerge, tuıyqqa aparyp tiredi.

Goven seńdeı tolqydy. Búl naǵyz azap edi.

Aldynda túpsiz eki shyńyraý jatty. Ol Lantenakty qurtýǵa, ne qutqarýǵa tıis. Bir toqtamǵa kelý qajet.

Borysh ony osy eki shyńyraýdyń qaısysyna ıtermeledi sonda?

III. Komandırdiń plashy

Qońyraý tún jarymyn, sonan soń tańǵy saǵatty soqty. Goven oıyqtyń qasyna qalaı kelip qalǵanyn ózi de baıqamady.

Ólimsiregen órtten tóńirekke kómeski jaryq tarap jatyr.

Sónip bara jatqan jalynnyń jyltyldaǵan sáýlesi munaranyń syrt jaǵyn oraı qyratqa túsip, qyrat birese túnekten shyǵyp, birese qaıta túnekke batyp tur. Biraýyq qarańǵylyqpen alma-kezektesken jyltyldaǵan sáýle aınaladaǵy zattardyń bárin oǵash zoraıtyp jiberdi de, qaraýylda turǵan saqshylar alystan qaıdaǵy bir arýaq sıaqtanady. Oıǵa shomǵan Goven ot pen tútinniń arpalysyna súlesoq qaraı qalǵan. Jaryq pen qarańǵylyqtyń úzdiksiz almasýy da onyń oıynda taıtalasqan qarama-qarsy aqıqattardyń almasýyna uqsas bir ersi sáıkestik bardaı.

Kenet býdaq-býdaq tútin arasynan órtten ushyp túsken shoq qyrat tóbesin jap-jaryq etip jiberdi de, Govenniń kóz aldynan júk arbanyń qyzǵylt sulbasy qylań etti. Ol anyqtap qaraı bastady. Júk arbany forma kıgen úsh buryshty bas kıimi bar salt attylar kúzetip júr eken. Búl osydan birneshe saǵat buryn, kún batarda Geshan ekeýi dúrbimen kórgen júk arbaǵa uqsap ketti. Ústinde bireýler kúıbeńdep júr, túsirip jatsa kerek. Olar arba ústinen anda-sanda metal dybys shyǵaryp qoıatyn, tegi, aýyr nárse túsirip jatyr. Bul jerden onyń ne ekenin anyqtap kórý qıyn edi. Ózi kespeltek aǵashqa uqsaıdy. Eki adam jáshikti jerge túsirdi, onyń ishinde, nobaıyna qaraǵanda, qandaı da bir úsh buryshty zat bar sıaqty. Shoq óshti de, aınala qaıtadan qarańǵylyq jamyldy. Goven ishinde ne baryn bilgisi kelip, Álgi jáshikke shuqshıa uzaq qarady.

Qolshamdar jaǵylyp, áldeqandaı kóleńkeler erbeńdeı bastady. Keı-keıde aǵash shapqan balta daýsyna uqsas bir dybys estiledi. Bireý shalǵy qaırap jatqandaı, qaıdaǵy bir metal dybys qulaqqa shalynady.

Qońyraý saǵat ekini soqty. Goven yqtıarynan tys aqyryn, júreksine basyp, oıyqqa bettedi. Ol jaqyndaǵanda saqshy qarańǵyda galýnmen tigilgen komandır plashyn baıqap qalyp, izet berdi. Goven qaraýyl bólmege aınaldyrylǵan munaranyń tómengi zalyna kirdi. Tóbede qolsham ilingen. Sham bólmede saban ústine sulaı-sulaı ketken jáne beri derlik uıyqtap jatqan qaraýylshylardyń denesine súrinbeıtindeı ǵana zalǵa birkelki jaryq túsirip tur eken.

Komandır ishke kirgende jerde jatqandardyń keıbireýi, onyń ishinde qaraýyl bastyǵy — ofıser de oryndarynan ushyp turdy. Goven ofıserge tas qamaýdyń esigin nusqap:

— Ashyńyz, — dedi.

Yrǵaq keıin ysyryldy. Goven tas qamaýǵa kirip, artynan esik tars jabyldy.

Jetinshi kitap

FEODALIZM JÁNE REVOLÚSIA

I. Ata tek

Jer astyndaǵy qamaýdyń tas edeninde qolsham janyp tur; sol jerde bir tostaǵan sý men bir úzim nan. Edenge bir qushaq saban tóselgen.

Esik syqyrlaı ashylǵanda markız torǵa qamalǵan haıýansha kamera ishinde árli-berli júr eken.

Ol esik syqyryna basyn kóterdi. Ony men Govenniń arasynda, eden ústinde turǵan shamnan ekeýiniń de betine jaryq tústi: markız keńk-keńk kúldi:

— Sálemetsiz be, sýdar? Kópten kóre almaı, qumarym tarqamaı júr edi. Menimen júzdesýge iltıpat bildiripsiz. Rahmet onyńyzǵa. Sizben áńgimelesýge óte qýanyshtymyn, ábden zerigip ketip em. Dostaryńyz ýaqytty bosqa ótkizip jatyr. Adamnyń jeke basyn kýálandyrý, áskerı-dala sottary jáne basqa rásim bitkenniń bári — isti sózbuıdaǵa salýshylyq qana. Olardyń ornynda bolsam, týra iske kósher edim. Men munda óz úıimdemin. Kirińiz ishke. Mynaý oqıǵalar jaıynda ne deı alasyz? Eren nárse emes pe? Erte, erte, ertede, koról men onyń zaıyby — koroleva bolypty. Koról — koról de, koroleva — Fransıa bolatyn. Sóıtip júrgende koróldiń basyn shaýyp, korolevany Robesperge uzatypty. Búl myrza men bul bıkeshtiń arasynan Gılotına deıtin qyz dúnıege kelipti. Meniń, sirá, sol qyzben erteń tanysýyma týra keletin shyǵar. Qýanyshym qoınyma syıar emes. Búl jerde sizdi kórip turǵanyma da qýanyshtymyn. Meni sol sulýǵa dıdarlastyrýǵa kelgennen saýmysyz? Álde shenińizdi arttyryp, jendet etip taǵaıyndaǵan shyǵar? Joq pa? Eger bul jaı ǵana dostyqpen sálemdese kelgenińiz bolsa -dán rızamyn. Siz, bálkim, vıkont myrza, dvorándardyń kim ekenin umytqan shyǵarsyz. Endeshe, jaqsylap qarap alyńyz — solardyń biri aldyńyzda túr. Ári ol sizdi qýana-qýana atyp tastar edi. Aıtqandaı, siz neǵyp tigińizden tursyz? Raqym etińiz, otyryńyz. Ras, edende otyrýǵa týra kelmek, sebebi bul salonda kreslo degen joq, biraq qoqysta turatyn adamǵa jerge de otyrýǵa bolady ǵoı. Men muny sizge til tıgizý úshin aıtyp otyrǵan joqpyn: óıtkeni sizder halyq deıtin nárseni biz qoqys dep ataımyz. Siz menen "Bostandyq! Teńdik! Týysqandyq!" dep aıǵaılaýymdy talap etpessiz dep úmittenemin. Bul jer — úıimniń eski bólmesi: bir kezderi myrzalar munda mujyqtardy qamaıtyn, endi mujyqtar myrzalardy qamaıtyn bolypty. Osy bylshyldyń aty revolúsıa kórinedi. Otyz alty saǵattan soń basymdy almaq. Nesi bar, qarsylyǵym joq. Áıtse de siz temeki saýytyma kisi jiberseńiz, búl sizdiń tarapyńyzdan ıbalyq bolar edi, men ony joǵaryda, siz bala kúnińizde tizemnen túspeı oınaıtyn bólmede umytyp ketippin... Vıkont, sizge mynany aıtqym keledi: sizdiń esimińiz — Goven jáne qanshama tańdanarlyq bolǵanmen, sizdiń qan tamyryńyzda da meniń tamyrymdaǵydaı asyl qan aǵady. Búl qan meni abzal adam etse, sizdi jeksuryn etipti. Buǵan men kináli emespin dep menimen talasýyńyz múmkin. Biraq búl meniń de kinám emes. Sanasyz qylmyskerler de bolady. Bári de adamnyń qandaı aýamen tynystaıtynyna baılanysty. Qazirgideı zamanda eshkim de óz qylyǵy úshin jaýap bermeıdi. Saıqal revolúsıa bárimizdi de tálkek etýde jáne bizdiń shekten shyqqan zulymdarymyzdyń bári, shyn máninde, naǵyz ashyq aýyzdar ǵana. Sizden-aq bastalyq. Sizge qaıran qalmaý múmkin emes. Zıaly otbasynan shyqqan, qoǵamda bıik dáreje ıemdenip, óziniń asyl qanyn uly is úshin tógýge múmkindigi bola tura, tap osy Týrg-Goven qamalynyń vıkonty, keleshekte zańdy gersog ataný jáne Fransıanyń meri degen ataqty mıras etý qolynan keletin Bretan murageri bola tura, ıaǵnı jer betinde parasatty adamnyń tiler nársesin túgel derlik ıemdene otyryp, qazirgideı kúıge jetýdi artyq kóretin ári jaýlary zulym dep qaraıtyn, al dostary aqymaq dep sanaıtyn jas jigitke súısinbeý múmkin emes. Aıtpaqshy, abat Sımýrden myrzaǵa sol em aıta barǵaısyz.

Markız eshteńeni bóle-jarmaı, jaqyn-jaranymen áńgimeleskendeı Govenge kóńildi de shat júzben qarap, qolyn qaltasyna salǵan qalpy jaıdan-jaı, baısaldy sóılep tur.

— Jasyrmaımyn — men sizdi óltirmek boldym; búl úshin qolymnan kelgenniń bárin istep baqtym. Sizge óz qolymmen úsh dúrkin zeńbirek attym. Bul sypaıylyq emes, muny moıyndaımyn, biraq soǵys kezinde dushpannan sypaıylyq saqtaýdy kútý ersilik bolar edi ǵoı. Al sizben biz soǵysyp júrgenbiz, jıen myrza. Aınaladaǵynyń bárin órt qushyp, qan japty. Koróldi óltirdi. Pa, shirkin, zaman bolǵanyńa!

Ol taǵy úndemeı qaldy da, sol sarynmen qaıta sóılep ketti:

— Oılap qarasań, Vólterdi* darǵa asyp, Rýssony* galeraǵa aıdasa, munyń biri de bolmas edi. Óı, osy bir aqylgóı nemeler-aı, páleniń bar basy solarda emes pe? Avtorlarynyń ózin órteýdiń ornyna, shyǵarmalaryn órtepti. Báriniń sebebi — shyjbaı-shatpaqshylar men uıqas qýalaýshylar. Men bolsam, búl qaǵaz shımaılaýshylardyń bárine ákesin tanytar edim! Biz óz zamanymyzda sot quryp, jazalaı biletinbiz. Mine, tap osy bólmede adamdardy parshalaǵan bolatyn: qabyrǵada tipti dońǵalaq izi de saqtalypty. Biz qaljyńdy bilmeıtinbiz. Joq, joq, shyjbaı-shatpaqshylardy ataı kórmeńiz. Vólterler barda Marattar da bolady. Qaǵaz shımaılaýshylar barda qanisherler de bola bermek. Sıa barda qara daq ta bolmaq. Adam qolyna qalam ustaýdy umytpaıynsha, aqymaqtyq pen sumpaıylyq paryqsyz qatygezdikti týdyra bermek. Qylmysty týdyratyn — kitap. Mundaı sandyraqty jurt qaıtip qana ermek etedi deseıshi? Osynaý quqylardyń bárin bizge túsindirip jatýdyń qajeti qansha? Adam quqyǵy! Halyq quqyǵy! Qıal, bos sóz. Qur sandyraq. Sizderdiń jeksuryndaryńyz, jarly-jaqybaılaryńyz quqyq dep júrgen nárse ne? Qudaı men patshany óltirýshilik. Bul sumpaıylyq emeı — nemene? Malǵundar!.. Siz úshin renishtimin, qaıyrymdy taqsyr. Siz ejelgi Bretan rýyna jatasyz; bizdiń sizben arǵy atamyz bir. Ol — Goven de-Týar. Siz, sýdar, máńgúrttigińizge báldenesiz, meniń atqosshymmen teń bolýǵa mázsiz. Siz bala kezińizde-aq men qart bolatynmyn: men murnyńyzdy súrtetinmin, qazir de súrte alamyn. Boıyńyz óskenmen, oıyńyz óspepti: eseıe kele ergejeılige aınalypsyz. Sizben kórispegeli jolymyz eki aırylypty: men namys jolymen, siz — oǵan qarama-qarsy jolmen ketipsiz... Munyń bári nemen tynaryn bilmeımin, biraq sizdiń dostaryńyz sıaqty myrzalardyń — silimtik jeksuryndar ekenin bilemin!

Bári tamasha, azamat myrzalar! Fransıada patshalyq quryńdar, qojaıyndyq etińder, bılep-tósteńder, uıalyp-qyzarmańdar, óz úılerińde júrgendeı sezinińder! Biraq dinniń din bolyp qalaryn, koról ókimetiniń tarıhymyzdyń on bes ǵasyryn qamtyp kelgen deregi ne isteseńder de dálel bolyp qalaryn jáne eski fransýz aqsúıektigi tipti basynan aırylǵanda da, sizderden áldeqaıda joǵary bolyp qalaryn bilip qoıyńyzdar.

Sizder bárin aıpap-jaıpap qurttyńyzdar, qırattyńyzdar, oırandadyńyzdar. Sizderge dvorándyqtyń qajeti joq. Nesi bar, sizderge endi ol bolmaıdy da jáne sizder oǵan áli zar bolyp, jas tógesizder. Sizderde endi seriler men batyrlar bolmaıdy. Hosh, Fransıanyń qaıran ulylyǵy!

Az-kem kidirip, ol taǵy da mynany aıtty:

— Koróldi óltire berińder, dvorándardy óltire berińder, dinbasylaryn óltire berińder, eski zańdardy, eski dástúrlerdi, eski minez-qulyqtardy jaıpap joıyńdar, talqandańdar, tonańdar, aıaqqa taptańdar; taqtardy tóńkerińder, áltardy tabalańdar, qudaıdy alastańdar jáne oırany shyqqan jerde oınaq salyńdar — erikteriń. Men bárin aıttym. Endi meni gılotınaǵa jóneltińder. Vıkont myrza, ıilip, tájim etem!

Ol taǵy da:

— Men sizge kóptegen kúıinishti aqıqatty aıtyp saldym. Biraq neden qorqaıyn? Men endi ólikpin, — dedi.

— Siz eriktisiz, — dedi Goven.

Ol markızdiń qasyna baryp, ústindegi plashyn sheshti de, Lantenaktyń ıyǵyna jaýyp, kózine kúloparasyn basa kıgizdi. Olardyń boıy birdeı edi.

— Ne istep jatyrsyz? — dep surady markız. Goven oǵan jaýap qaıyrmastan:

— Porýchık, esikti ashyńyz! — dep ámir etti. Esik ashyldy:

— Sońymnan jaýyp alǵaısyz! — dep Goven taǵy daýystady da, ań-tań bolǵan markızdi bosaǵadan ıterip jiberdi.

Munaranyń qaraýyl bólmege aınaldyrylǵan tómengi zalynda, oqyrmannyń esinde shyǵar, jalǵyz shamnan kómeski jaryq túsip turǵan-dy. Uıyqtamaı, oıaý jatqan soldattar osynaý álsiz jaryqta jamylǵysy bar galýnmen tigilgen komandır plashyn kıgen suńǵaq boıly adamnyń jandarynan esikke qaraı ótkenin kórdi. Olar izet berdi de, anaý esikten shyǵyp, joq boldy.

Markız zal ishimen asyqpaı ótip, oıyqtan asyla attady da, basyn tastyń qyryna birneshe ret soǵyp alyp, aqyry munaradan shyqty. Saqshy ony Goven eken dep oılap, myltyǵyn qaraýylǵa aldy.

Markız erkindikke shyǵysymen aıaq astynan maıda shalǵyndy sezgende, qarsy aldynan eki júz qadam jerde ormannyń sheti men jazyqty kórip, onda, orman ishinde, ózin tasalar tún qarańǵysy, bostandyq, ómir kútip turǵanyn túsinip, kilt toqtady. Ol kenet abdyrap qalyp, qapylysta bir qylyq jasap qoıǵandaı jáne durys istedim be osy, keıin qaıtqanym durys bolmas pa eken dep oılanǵan adamdaı, birer mınýt qozǵalmaı, dúdámal qalypta turyp qaldy. Biraq biraz oılanyp, oń qolyn kótere, saýsaǵyn sart etkizdi de, "Nesi bar?" dep kúbir etip, ilgeri júrip ketti.

Tas qamaýdyń esigi jabyldy. Esiktiń ar jaǵynda Goven qaldy.

II. Áskerı sot

Sımýrden aldaǵy áskerı sottyń májilis orny etip shabýyl aldynan barıkada ornatylǵan jáne keıinnen qaraýyl bólmege aınaldyrylǵan munaranyń tómengi zalyn tańdap aldy. Sımýrden búkil prosedýrany ońaılatýdy jaqtady, túrmeden sotqa jáne sottan eshafotqa deıingi joldy qysqartqysy keldi.

Tal túste, sonyń jarlyǵyna sáıkes, sot májilisi ashyldy. Qaraǵaı ústel ústinde janýly eki balaýyz sham, ústeldiń bir jaǵynda sabannan toqylǵan úsh oryndyq, ekinshi jaǵynda, oryndyqtardyń qarsy aldynda tabýret tur.

Ústeldiń eki shetinde biri prokýrorǵa, ekinshisi hatshyǵa degen eki tabýret. Búl jerde prokýrordyń qyzmetin polk fýreri* atqarýǵa tıis boldy, al hatshy bolyp kapraldardyń biri taǵaıyndaldy.

Ústel ústinde eki sıa saýyt, qyzyl sorǵyshtyń taıaqshasy, mys mór, ishinde taza qaǵaz salynǵan papka men birinde zańnan tys dep jarıalanǵandardyń tizimi bar, ekinshisinde Konventtiń dekreti bar tasqa basylǵan beti ashyq jaıýly eki plakat jatyr.

Ortańǵy oryndyqtyń art jaǵynda úsh tústi birneshe tý qoıylǵan. Tóraǵaǵa arnalǵan búl oryndyq tas qamaýǵa kiretin esiktiń týra qarsysynda edi. Onyń eki jaǵynda eki jandarm túr. Kýálar soldattar bolatyn.

Ortańǵy oryndyqta Sımýrden otyr: oń jaǵynda — sottyń aǵa múshesi kapıtan Geshan, sol jaǵynda — sottyń kishi múshesi, serjant Radýb. Sımýrden basyna úsh tústi kokardasy bar qalpaq kıgen, janynda qylysh jáne belbeýine qystyrǵan eki tapanshasy bar. Qylysh tilgen betiniń qyp-qyzyl bolyp turǵan tyrtyǵy onyń sýyq júzine yzǵar shashqandaı.

Radýb aqyry bolmaǵan soń jarasyn baılaýǵa kóndi. Basy aq oramalmen tańylǵan, syrtyna qan tańbasy jaıylyp shyqqan.

Sot májilisi áli ashyla qoıǵan joq. Ústel janynda sýdıalar aldynda habarshy túr, ony kútip turǵan attyń munaraǵa kireberiste tuıaǵymen jer tarpyǵany estiledi. Sımýrden habarlama jazyp otyr:

"Azamattar, Qoǵamdy qutqarý komıtetiniń músheleri!

Lantenak qolǵa tústi jáne erteń jazalanyp óltirilmek".

Ol aı-kúnin belgilep, qolyn qoıdy da, depeshany konvertke salyp, shabarmanǵa berdi. Ol úıden shyǵa atyna minip, shaba jóneldi.

Sonda Sımýrden:

— Kamerany ashyńdar! — dep daýystaı buıyrdy.

Jandarmdar ysyrmany ári ıterip, esikti ashty da, ishine kirip joq bolyp ketti.

Sımýrden basyn kóterip, qolyn tósine aıqastyryp, esikten kóz almastan:

— Tutqyndy kirgizińder! — dep sańq etti. Tabaldyryqtan eki jandarm men ortalaryndaǵy tutqyn kórindi.

Sımýrden selk etti:

— Goven! Senbisiń? — dedi ol qapelimde ne aıtarǵa bilmeı. Sóıtti de: — Men aıypkerdi ákelýdi talap ettim ǵoı, — dedi jalma-jan.

— Aıypker — men, — dedi Goven.

— Qalaısha? Lantenak she?

— Lantenak bostandyqta júr.

— Qashyp ketti me?

— Qashyp ketti.

— Iá, ıá, túsinikti, — dep kúbirledi Sımýrden daýsy dirildep. — Qamaldyń qojaıyny emes pe, kirip-shyǵatyn esik-tesiktiń bári málim ǵoı oǵan. Zyndanda qupıa jol bar shyǵar, sirá, ony ne ǵyp oılamadym eken!.. Ol, árıne, ózgeniń kómeginsiz-aq qashyp kete alatyn edi ǵoı.

— Oǵan kómektesipti, — dedi Goven.

— Qashyp ketýine kómektesip pe? Ol kim?

— Men.

— Sen be?

— Men.

— Ne dep sandyraqtap tursyń?

— Men onyń kamerasyna kirdim. Biz ekeýden-ekeý boldyq. Men oǵan plashymdy kıgizip, betine jamylǵymdy japtym, sóıtip, meniń ornyma ol shyqty da, men kamerada qaldym. Endi, mine, aldyńyzda turmyn.

— Bulaı etýiń múmkin emes!

— Osylaı ettim.

— Múmkin emes!

— Aıtqanym aına-qatesiz.

— Lantenakty ákelińder!

— Ol munda joq. Soldattar meniń plashymdy kıgen ony kórip, men dep oılap, ótkizip jibergen. Ári ol kezde mezgil áli qarańǵy bolatyn.

— Sen aljasqan shyǵarsyń!

— Shynym sol.

Únsizdik ornaı qaldy. Aqyry Sımýrden ár sózin áreń-áreń ejikteı aıtty:

— Eger bul ras bolsa, sen... qylyǵyńa laıyq...

—... Ólim jazasyna kesilemin, — dep támamdady onyń sózin Goven.

Sımýrden ólikteı bozaryp, jasyn túsken adamdaı melshıip qatty da qaldy. Tynysy tarylyp ketti. Mańdaıynan sýyq ter burq etti. Ol daýsyn ázer bılep:

— Jandarmdar, aıypkerdi ornyna aparyńdar! — dedi. Goven tabýretke otyra ketti.

— Jandarmdar, qylyshty sýyryńdar! — dep buıyrdy Sımýrden.

Áskerı sottarda búl aıypkerge ólim jazasy tóngen jáıtte aıtylatyn ádettegi rásim edi.

Jandarmdar qylyshyn qynabynan sýyrdy.

— Aıypker, turyńyz, — degende Sımýrdenniń daýsy qaıtadan qatý da baısaldy estildi.

Ol oǵan "sen" degen sózdi budan bylaı aıtqan joq.

III. Daýys berý

Goven ornynan turdy. Sımýrden suraq qoıa bastady:

— Aty-jónińiz kim?

— Goven.

— Ataǵyńyz qandaı?

— Soltústik jaǵalaýdaǵy ekspedısıalyq otrádtyń komandashysymyn.

— Siz qashyp ketken qylmyskerdiń týysysyz ba?

— Men onyń jıen nemeresimin.

— Sizge Konventtiń dekreti málim be?

— Sizdiń ústeldiń ústinde jatqan ba? Iá, málim.

— Bul dekret jóninde ne aıta alasyz?

— Men ony óz qoltańbammen bekitip, sonda aıtylǵannyń berin qatań oryndaýǵa buıryq bergenmin jáne tómengi jaǵynda meniń aty-jónim turǵan qosymsha sózdi ózim jazǵanmyn.

— Ózińizge qorǵaýshy tańdap alyńyz.

— Men ózimdi-ózim qorǵaımyn.

— Aıta berińiz.

Sımýrden qaıtadan baısaldy qalpyna keldi, biraq bul baısaldylyqtan tiri adamnyń sabyrlylyǵynan góri, jartastyń melshıgen tabandylyǵy sezilip turdy.

Goven oıyn jıystyrǵandaı, ún-túnsiz qaldy.

— Siz ózińizdi qorǵap ne aıtar edińiz? — dep surady odan Sımýrden.

Goven basyn kóterip, eshkimge qaramastan, sóıleı bastady:

— Gáp mynada. Men máseleniń bir jaǵymen bolyp, ekinshi jaǵyn ańdamaı qalyppyn. Ózim kýá bolǵan meıirbandy qylyq qyrýar qylmysty kózimnen tasalapty. Qart... ol qutqarǵan balalar... Osynyń bári jeke basym men boryshymnyń ortasyna kese-kóldeneń tura qalypty. Men janyp jatqan derevnálardy, typ-tıpyl bolǵan eginjaıdy, atylǵan áıelderdi, qurtylyp jatqan tutqyndardy, kózi joıylyp jatqan jaralylardy umytyppyn; men Fransıany aǵylshyndarǵa satyp jibergenin esten shyǵaryp, otannyń qanisherin bosatyp jiberdim. Men kinálimin. Men osyny aıta turyp, ózime qarsy sóılep turǵandaı kórinýim múmkin. Bul qate: men ózimdi jaqtap sóılep turmyn. Kináli adam kinásin moıyndaǵanda qutqarýǵa turarlyq birden-bir nárseni — aryn qutqarady.

— Ózińizdi qorǵap aıtaryńyzdyń bári osy ma? — dep surady Sımýrden.

— Men buǵan qosa bastyq retinde úlgi kórsetýge tıis bolǵanymdy ǵana aıta alamyn, demek, siz de sýdıa retinde úlgi kórsetýge tıissiz.

— Qandaı úlgi?

— Meni ólim jazasyna kesińiz.

— Siz munyń ózi ádil jaza dep senesiz be?

— Ádil ǵana emes, qajet te.

— Otyryńyz.

Fýrer-prokýror túregelip, áýeli burynǵy markız de-Lantenakty zańnan tys dap jarıalaǵan qaýlyny, sonan soń tutqyn búlikshiniń qashyp ketýine septesetin adamǵa ólim jazasyn belgilegen Konventtiń dekretin oqydy. Ol dekret jazylǵan tasqa basylǵan plakattyń astyndaǵy birneshe jol jazýdy da oqyp shyqty: onda, búl jazýda, joǵaryda atalǵan búlikshige qoldaý nemese járdem kórsetýge ólim jazasymen úreılendirý arqyly tyıym salynǵan bolatyn jáne onyń astynda "Ekspedısıalyq otrádtyń komandashysy Goven" degen qoltańba turǵan.

Prokýror oqyp bolyp, ornyna otyrdy.

Sımýrden qolyn aıqastyryp, bylaı dedi:

— Aıypker, muqıat tyńdańyz. Jınalǵan jamaǵattan shýlamaýdy jáne eshqandaı eskertý jasamaýdy ótinemin, zańǵa jurttyń bári qurmetpen qaraýǵa mindetti. Biz daýys berýge kirisemiz. Úkim jaı kópshilik daýyspen shyǵarylmaq. Sýdıalardyń árqaısysy aıypkerdiń kózinshe óz pikirin aıtady, nege deseńiz, ádil sottyń jasyrary joq. Ol biraz ýaqyt úndemeı qaldy da:

— Sóz aǵa sýdıaniki. Kapıtan Geshan, sóıleńiz, — dep qosa aıtty.

Kapıtan Geshan Sımýrdendi de, Govendi de baıqamaı otyrǵan sekildi. Ol qarsy aldynda túpsiz shyńyraý jatqandaı dekret plakatqa qabaǵyn qars túıe, úreıli kózimen qadala qalǵan.

— Zań túsinikti, — dedi ol túnerińki daýyspen. — Sýdıanyń jaıyn adamnan artyqshylyǵy da bar, kemshiligi de bar: kemshiligi sol — onyń júregi joq jáne bolýǵa tıis emes; artyqshylyǵy sol — onyń qolynda qanjar bar. Hrıstos dúnıege kelgennen bastap tórt júz on tórtinshi jyly rımdik Manlıı ulyn ózinen aldyn ala ruqsat suramastan jeńiske jetkeni úshin jazalap óltiripti. Tártip buzǵandyq osylaısha jazalaýdy qajet etken. Bul jerde biz zań buzýshylyqty kórip otyrmyz, al zań tártipten de joǵary. Adamǵa ishi-baýyry eljiregende aıypker otanyn qaýipke baılapty. Janashyrlyq keıde qylmys bolyp shyǵady. Komandır Goven búlikshil Lantenaktyń qashyp ketýine septesti. Goven kináli. Men ólim jazasyn jaqtap daýys beremin.

— Hatshy, jazyp qoıyńyz, — dedi Sımýrden.

Hatshy "Kapıtan Geshan ólim jazasyn jaqtaıdy" dep jazyp qoıdy.

— Geshan, sizdiń sheshimińiz durys. Rahmet sizge, — dedi Goven.

— Sóz kishi sýdıaniki, — dedi Sımýrden. — Serjant Radýb, sóıleńiz.

Radýb ornynan turdy da, aıypker jaqqa burylyp, oǵan izet jasady. Sonan soń daýsyn kótere sóılep ketti:

— Olaı bolsa, meni de gılotınaǵa salyńdar, óıtkeni qudaı atymen ant etemin, áýeli qart istegendi, sonan soń bizdiń komandır istegendi isteý úshin tym kóp qun tóler edim. Álgi seksen jastaǵy qarttyń quıtaqandaı úsh náresteni qutqarý úshin órtke qoıyp ketkenin kórgen kezde men: "Jaraısyń, qartym, sabaz ekensiń" dep edim. Al komandır qarttyń qarǵys atqyr surqıa gılotınalaryńnan qutylýyna járdemdeskenin estigende: "Bul úshin komandırdi general shenine kóterý kerek: ol — naǵyz adam" dedim. Bizde kres pen áýlıeler bolsa, men, qudaı atsyn, oǵan áýlıe Lúdovıktiń kresin berer edim. Shynynda da, ne bop barady ózi?! Goven komandır tort aı boıy osynaý roıalısik tobyrdy qoısha dúrkiretip qýyp keledi, ári qolyna qylyshyn ustaı, basyn qaýip-qaterge tige respýblıkany qorǵap keledi, rasynda, Dol túbindegi shaıqasty sonyń arqasynda ǵana uttyq qoı, mundaı iske ájeptáýir aqyl jumsaý kerek-tuǵyn — al sender osyndaı asyl qazyna, osyndaı komandır qolda turǵanda odan qutylýǵa tyrysasyńdar! Ony general etýdiń ornyna, basyn kesip almaqsyńdar! Bul degen esýastyq qoı!.. Siz de aıtsa aıtqandaısyz, azamat Goven! Siz meniń komandırim bolmaı, batalónymdaǵy kapral bolsańyz, sizge álgide myqtap bylshyldadyńyz der edim. Qart balalardy qutqaryp, jaqsy istedi; qartty qutqaryp siz de jaqsy istedińiz; al eger jurtty jaqsy qylyq úshin atyp-asa bastasa, qurysyn de bári! Bul arada birdeńege túsinsem buıyrmasyn!.. Demek, balalar tirileı janyp ketse de, qarttyń tyrp etpeýi jáne bizdiń komandır qarttyń basyn shapqyzýy kerek edi ǵoı, á? Joq, túsinbeımin! Odan da meni gılotınaǵa jiberińder. Odan da osynysy durys... Túsinseńdershi, eger balalar opat bolsa, Qyzyl Bórik batalóny masqaraǵa ushyraıtyn edi ǵoı. Sender osyny qalaısyńdar ma? Biz basymyzdy ne úshin oqqa tiktik, oıbaı-aý? Bizden komandırimizdi tartyp alyp, gılotınaǵa jóneltýleri úshin be? Joq, bul sandyraq! Bulaı bolmaıdy. Biz komandırimizdi jaqsy kóremiz, bizge komandırimiz ábden kergı Endi ol bizge burynǵydan da qymbat. Ony gılotınaǵa jiberý degen ne sumdyq? Muny estýdiń ózi kúlki ǵoı! Joq, joq, munan aýlaq! Biz muny qalamaımyz. Tyńdaı-tyńdaı mezi boldym. Ne dep kókiseńder

de erikteriń, biraq bul —bolmaıtyn nárse!

Sony aıtty da, Radýb ornyna otyrdy. Jarasynyń aýzy ashylyp ketti. Shúberek astynan buryn qulaǵy bolǵan jerden samaıyn boılaı jipsip qan aǵa bastady.

Sımýrden Radýbqa buryldy.

— Siz aıypkerdi aqtaýdy jaqtap daýys beresiz be?

— Men onyń shenin general etip ósirýdi jaqtap daýys beremin, — dep jaýap qatty Radýb.

— Men sizden aıypkerdiń aqtalýyn qalaısyz ba dep surap turmyn.

— Men ony respýblıkadaǵy birinshi adam etýdi qalaımyn!

— Serjant Radýb, anyq jaýap berińiz: siz komandır Govenniń aqtalýyn qalaısyz ba? Iá ma, joq pa?

— Men onyń ornyna myna meniń basymdy shabýdy qalaımyn!

— Demek, siz aqtaýdy jaqtaısyz ǵoı, — dedi Sımýrden.

— Hatshy, jazyp qoıyńyz.

Hatshy "Serjant Radýb aqtaýdy jaqtaıdy" dep jazdy.

Sonsoń:

— Bir daýys ólim jazasyn jaqtaıdy, bir daýys aqtaýdy jaqtaıdy. Daýys eki bólindi, —dedi.

Daýys berý kezegi Sımýrdenge keldi.

Ol túregelip, qalpaǵyn sheshti de, ústelge qoıdy. Bozarǵan beti kúreńdene tústi.

Eger sot zalynda otyrǵandardyń bári zırat ishinde jatsa da, tynyshtyq munan beter meńireý bolmas edi.

Sımýrden saltanatty, sabyrly, qatań daýyspen ún qatty:

— Aıypker Goven, biz sizdiń isińizdi qaradyq. Áskerı sot respýblıkanyń atynan bir daýysqa qarsy eki daýyspen...

— Ol oılanyp almaq bolǵandaı kidirip qaldy. Ol neden tolqydy eken? Ólim jazasyna kesken úkimnen be? Aqtaýdan ba? Bári demin ishine tarta, tyna qaldy... — sizdi ólim jazasyna kesedi —, dep baryp, Sımýrden sózin támamdady.

Onyń qýqyl tartqan júzinen saltanat qurǵan borysh seziminiń adam aıtyp jetkisiz azaby aıqyn kórindi. Biraq bul lyp etpe kórinis edi, jalt etti de joq boldy. Sımýrdenniń júzi qaıtadan tastaı qatty.

Ol ornyna otyryp, qalpaǵyn kıip jatyp:

— Goven, erteń siz kún shyǵa jazaǵa tartylasyz, — dedi.

Goven ornynan turyp, sotqa ıildi de:

— Azamat sottarǵa rahmet aıtamyn, — dedi.

— Aıypkerdi áketińder, — dep buıyrdy Sımýrden.

Ol qolymen belgi berdi. Zyndan esigi ashylyp, Govendi ishke kirgizip jiberdi de, sońynan tars jabyldy. Jandarmdar esik aldynda jalań qylyshpen kúzette turyp qaldy.

Radýb esinen tanyp, edenge sylq qulady. Ony kóterip áketti.

IV. Sımýrden sýdıadan soń Sımýrden ustaz

Áskerı lager qujynaǵan aranyń uıasyna uqsas, ásirese, revolúsıa zamanynda. Týrg qamalyn alǵan erjúrek respýblıkashyl otrád sońǵy oqıǵalar ábden shyrqyn buzyp jibergen ara uıasyndaı gý-gý etedi.

Soldattar Lantenaktyń qashyp ketkenin estip, otrád komandıri Govenge renjýli edi. Lantenak bolýǵa tıisti tas qamaýdan Govendi alyp shyqqanda sot zalynda otyrǵandardy tyz etpe sezim dir etkizdi. Muny ile-shala búkil lager estip bildi. Soldattar: "Endi Govendi sottap jatyr, biraq búl kóz boıaýshylyq qana. Osyndaı burynǵylardyń bárine, onyń ústine poptarǵa senýge bola ma, táıiri? Biz jańa ǵana burynǵy vıkonttyń markızdi qashyryp jibergenin kórdik. Endi biz dinbasynyń vıkontty aqtaıtynyn da kóremiz", — desti. Al úkimdi estigende basqa saryndaǵy ósek-aıań bastaldy. "Joq bulary tym ústirttik! Bizdiń bastyqty, bizdiń erjúrek jas komandırdi, batyrdy jazalaý degen ne sumdyq? Onyń vıkont ekeni ras, biraq ol respýblıkashyl ǵoı. Demek, onyń sińirgen eńbegi soǵurlym zor emes pe? Qalaısha! Pontorsondy, Vıldeni, Pon-o-Bony azat etýshini, Dol túbindegi jeńimpazdy, Týrgti jańa ǵana alǵan adamdy, bizdi jeńisten jeńiske bastaǵan, respýblıkanyń Vandeıadagy semserine aınalyp otyrǵan adamdy Sımýrden degen bireý ólimge kespekshi! Ne úshin? Úsh balany qutqarǵan qartty qutqaryp jibergeni úshin! Pop soldatty óltirmek!.. Jetispegeni osy edi!

Úkimge rıza bolmaǵan jeńimpaz lager osylaısha ashyndy. Sımýrden barshanyń ashý-yzasy kernegen tunjyrańqy ortada aýyr jaǵdaıda qaldy. Bári de Sımýrdenge baılanysty. Ol áskerı sot retinde istegenin azamattyq delegat retinde shegere alatyn. Ol bir ózi ǵana keshirim bere alatyn. Ol barsha bılikke ne: sonyń bir ǵana ısharaty boıynsha Goven bostandyq ala alady. Ol ólim men ómirdiń ámirshisi boldy: óıtkeni ol gılotınanyń qojaıyny-tuǵyn. Osy qasiret býǵan sátte onyń ámiri aspandap turǵan.

Tek tańdy kútý ǵana qaldy.

Tún de kelip jetti.

V. Abaqtyda

Sot zaly taǵy da qaraýyl bólmege aınaldyryldy. Kúzet osynyń qarsańyndaǵydaı taǵy kúsheıtildi. Tas qamaýǵa kiretin esikti burynǵysynsha eki jandarm kúzetip turdy.

Tún ortasy taıanǵanda qolyna sham ustaǵan bireý zaldan ótip, aty-jónin atady da, zyndandy ashýǵa buıyrdy. Búl Sımýrden bolatyn. Ol kameraǵa kirip, esikti shala-sharpy ashyq qaldyrdy.

Kamera ishi qarańǵy ári tym-tyrys. Sımýrden tabaldyryqtan attap, qolshamdy edenge qoıdy da, toqtaı qaldy. Qara kóleńke jerde uıyqtap jatqan adamnyń birkelki dem alǵany estilip túr. Sımýrden osy sabyrly, alańsyz dybysqa qulaq tosyp, áldeneni oılaǵandaı boldy.

Goven kamera túkpirinde saban ústinde qatty uıyqtap jatyr eken.

Sımýrden dybys shyǵarmaýǵa tyrysyp, onyń qasyna jaqyndady da, júzine úńilip uzaq qarady. Uıyqtap jatqan bóbegin qyzyqtaǵan ananyń júzi de munan meıirimdirek bolmas. Sımýrdenniń janarynan óz qalaýynan beter ýytty sezim ańǵarylyp tur. Ol burynǵy ádetinshe judyryǵymen kózin basyp, bir sot tapjylmaı turyp qaldy. Sonan soń júrelep otyryp, eppen uıyqtap jatqan adamnyń qolyn alyp, ernine taqady.

Goven qımyldap ketip, uıqydan qapylysta oıanǵan adamnyń ádetinshe tańyrqaǵan júzben kezin shaıdaı ashty. Qolshamnan kamera ishine álsiz jaryq túsip turǵan. Goven Sımýrdendi birden tanydy.

— Á, bul siz be edińiz, ustazym! Bir sát kidirip baryp:

— Jańa ǵana túsimde ajal qolymdy súıip jatqandaı kórinip edi, — dep qosa aıtty.

Sımýrdenniń aqyl-sanasyn alýan túrli sezim sharpyp, tebirenip ketti. Mundaı oı tasqynynyń bıik bolatyny jáne sarqyraı tógiletini sonsha, adam janyn kernep, tunshyqtyryp tastardaı. Biraq sezim lyq kernegen Sımýrdenniń júreginen eshqandaı da sybys shyqpady. Ol tek qana:

— Goven! — dep úlgerdi.

Olar bir-birine qarady. Sımýrdenniń kózinde sýyq ushqyn jaınap turǵan: mundaı sýyq ushqynnan kóz jasy keýip ketetin. Goven múláıim túrde jymıdy. Ol shyntaǵymen kóterile túsip, sóıleı bastady:

— Men betińizdegi mynaý tyrtyqqa óne boıy qaraı beremin, qadirmen ustazym, — bul sizge meniń kesirimnen daryǵan qylyshtyń izi ǵoı. Ári... siz kúni keshe ǵana menimen birge, qasymda shaıqasyp júr edińiz: men úshin, meni qorǵashtap, siz alys-julystyń qaınaǵan ortasyna qoıyp kettińiz. Shapaǵatty jaryqtyq sizdi meniń besigim basyna ákelmegende men kim bolar edim? Men túnekte júrer edim. Eger tula boıymda borysh sezim bar bolsa, búl úshin sizge qaryzdarmyn. Men mataýly kúıde jaryqqa keldim. Nege deseńiz, eskiniń sarqynshaǵy da — sol kádimgi tuzaq qoı. Siz menen sol tuzaqty sheshtińiz, siz maǵan erkin ósip-jetilýime múmkindik berdińiz jáne jansyz qýyrshaq sıaqty nárseden qarapaıym, tiri bóbek ettińiz. Men siz bolmasańyz, ergejeıli bolyp ósetin edim. Sizdiń arqańyzda ómir súrip júrmin. Men myrza ǵana edim, — siz menen azamat baýlyp shyǵardyńyz. Eger siz meni oılaı alatyn adam etip tárbıelemegende azamat bolyp qana qalatyn edim. Siz maǵan aqıqatqa, jaryqqa bastaıtyn jol nusqadyńyz... Ýa, qymbatty ustazym! Rahmet, sizge, myń da bir rahmet! Siz meni adam ettińiz.

Sımýrden onyń qasyna sabanǵa otyryp jatyp:

— Men senimen birge keshki tamaq ishýge keldim, — dedi. Goven qara nannyń qabyǵyn qaq bóldi de, oǵan bir jartysyn berip, sonan soń bir quty sý usyndy.

— Áýeli sen ish, — dedi Sımýrden.

Goven bir urttady da, qutyny oǵan berdi. Goven bir ǵana simirse, Sımýrden qumarta, uzaq simirdi.

Jalpy bul keshki tamaq ústinde Goven tamaq jedi de, Sımýrden ishýmen boldy, bul alǵashqysynyń jan dúnıesiniń saıabyr-sabyrlylyǵy men ekinshisiniń tolqyp-tebirenip otyrǵanynyń aıqyn nyshany edi. Kamera ústinde úreı shaqyrarlyq tynyshtyq ornaı qalǵan. Ustazy men shákirtiniń arasynda áńgime bastaldy.

Goven mynany aıtty:

— Uly oqıǵalar daıyndalyp jatyr. Revolúsıanyń qazirgi sátte jasap jatqany keleshekte, bulyńǵyr munar ishinde. Kóz aldyndaǵy jumystyń astarynda janardan tys jumys jatyr: birinshisin ekinshisi tasalaıdy. Bizdiń kórip otyrǵanymyz — qatygezdik, kórmeı otyrǵanymyz — tamasha dúnıe. Qazir men ne bolatynyn ap-aıqyn kórip otyrmyn. Munyń ózi qandaı ersi ári qandaı jaqsy deseńizshi!.. Ótken shaqtyń bizge ósıet etken taǵylymy zaıa ketken joq: ol ádetten tys osynaý toqsan úshinshi jyldy týdyrdy.

— Naqtyraq aıtsań etti pikirińdi, — dedi Sımýrden.

— Raqym etińiz, endeshe. Siz jalpyǵa birdeı áskerı mindettilikti, barshaǵa mindetti áskerı paryzdy qalaısyz. Biraq kimmen soǵysý kerek? Basqa adamdarmen be? Al men áskerı qyzmetti tipti de moıyndamaımyn: men soǵysty qalamaımyn, beıbitshilikti tileımin. Siz memlekettiń kedeılerge kómek kórsetýin qalaısyz, al men kedeıliktiń múlde bolmaýyn tileımin. Siz tabysqa saı salyqtyń bolýyn qalaısyz, al men eshqandaı salyqty tilemeımin. Men qoǵamdyq shyǵynnyń eń qarapaıym úlgilerge saıýyn jáne qoǵamdyq tabystyń basy artyq molshylyǵymen ótelýin tileımin.

— Muny qalaı isteý kerek?

— Bylaı. Eń aldymen aramtamaqtyq ataýlyny: dinbasynyń aramtamaqtyǵyn, sýdıanyń aramtamaqtyǵyn, soldattyń aramtamaqtyǵyn qurtyńyz. Sonan soń baılyǵyńyzdy paıdalanýǵa tyrysyńyz. Siz tyńaıtqyshty qoqys shuńqyryna laqtyrasyz, ony borozdaǵa tastańyz. Fransıada jerdiń tórtten úshi bos jatyr — búkil jerdi jyrtyńyz, basy artyq jaıylymdy qurtyńyz, qoǵamdyq jerdi barshaǵa tepe-teń bólip berińiz. Ár qyzmetkerdiń jer ýchastogy bolsyn, sonda ár ýchastokta qyzmetker bolsyn. Sol kezde eldiń jalpy ónimi júz ese artady. Qazirgi kezde Fransıada sharýa etti jylyna tórt kúnde jeıdi, al jerdi durys óńdep baptasa, Fransıa úsh júz mıllıon adamdy — búkil Eýropany asyraı alady. Qýatty odaqtas — tabıǵatty paıdalanyńyz, siz ony mensinbeısiz. Jeldiń árbir lúpilin, árbir sarqyramany, barlyq magnıttik toqtardy ózińizge qyzmet etkizińiz. Jer shary sýdyń, maıdyń, ottyń sarqylmas qory — jınaqtaýly asa baı júlgelerdiń jer astyndaǵy júıesimen ersili-qarsyly tilgilenip jatyr. Osy júlgelerdi qazyńyz, sonda siz burqaqtaryńyz úshin— sý, shamdaryńyz úshin — maı, oshaqtaryńyz úshin — ot alasyz. Al teńiz tolqynynyń aǵyny she? Al teńiz sýynyń qaıtýy men sharpýy she? Muhıt degenimiz ne? Zaıa ketip jatqan ǵalamat kúsh. Jerdiń muhıtty paıdalanbaýy netken aqymaqtyq?

— Sen taǵy da qıalǵa berilip kettiń.

— Ataı kórmeńiz. Men shyndyqtan aýlaqtamaımyn. Sony aıtty da Goven az-kem kidirip, mynany qosyp qoıdy: — Al áıel she? Sizder áıeldi nege aınaldyryp jiberdińizder?

Sımýrden jaýap berdi:

— Kimge aınalýy tıis bolsa, soǵan: erkektiń qyzmetshisine.

— Iá, bir ǵana shartpen: erkek te áıeldiń qyzmetshisi bolýǵa tıis.

— Sen sandyraqtap kettiń ǵoı! — dep qaldy Sımýrden. — Erkek áıeldiń qyzmetshisi degen ne taǵy? Bul — eshqashan bolmaıtyn nárse. Erkek — ámirshi. Men bir ǵana óktemshil bılikti -erkektiń úı ishindegi bıligin moıyndaımyn. Erkek oz úıinde — patsha.

— Iá, biraq bir shart boıynsha: áıel de óz úıinde padısha bolýǵa tıis.

— Basqasha aıtqanda, seniń erkek pen áıel úshin tileıtiniń...

— Teńdik.

— Teńdik deısiń be? Aqylyńnan aljasqanbysyń! Múlde eki túrli jan...

— Men tepe-teńdikti emes, teńdikti aıttym.

Taǵy da únsizdik týdy — bir-birine jasyl atyp jatqan eki aqyl-oıdyń jekpe-jeginde bitim týdy. Únsizdikti Sımýrden buzdy:

— Al bala she? Sen balany kimge ápermeksiń?

— Eń aldymen onyń uryǵyn shashqan ákesine, sonan soń ony jaryqqa ákelgen sheshesine, sonan soń ony tárbıelegen ustazyna, sonan soń týyp-ósken qalasyna, sonan soń onyń rýhanı sheshesi — Otanyna, sonan soń arǵy tegi — adamzatqa.

Goven birer mınýttaı oılanyp qaldy da, áńgimesin qaıtadan soza tústi:

— Meniń uranym — árdaıym alǵa júrý! Bizdiń nazarymyz árdaıym tań shapaǵyna, ómir týyp kele jatqan jaqqa, raýanǵa baǵyttalýǵa tıis. Ǵumyry ótken nárse qulaǵanda, ómirge endi aıaq basyp kele jatqan nársege: "Jasaı ber!" deıdi.

Goven sáýegeıshe yntyzarlyqpen sóıledi. Sımýrden tyńdap otyr. Olar oryn aýysqandaı edi: endi shákirtin ustazy emes, ustazyn shákirti úırete bastaǵandaı.

— Sen tym shapshańsyń, — dep kúbirledi Sımýrden.

— Ne isteý kerek? Nege deseńiz, ýaqytym az qaldy da, — dep jaýap qaıtardy Goven kúlimsireı. — Mine, solaı, qadirli ustazym, ekeýmizdiń kózqarasymyzdaǵy aıyrmashylyq osynda jatyr. Siz barshaǵa mindetti kazarmany armandaısyz, al men mektepti armandaımyn. Siz soldat adamdy, al men azamat adamdy tárbıelegimiz keledi. Siz onyń qaharly bolýyn, al men odan pikir túıe alatyn adam jasaýdy tileımin. Siz semser respýblıkasyn jasaısyz, al meniń jasaıtynym... al men jasar edim, — dep túzetti ol ózin, — aqyl-oı respýblıkasyn.

Sımýrden qabaǵyn túsirip jiberdi de, kózin kótermesten:

— Al ázirge — sen ne tileısiń? — dep surady.

— Qazirgi bar nárseni.

— Demek, sen qazirgi sátti aqtaısyń ǵoı?

— Iá.

— Nege?

— Óıtkeni bul — daýyl. Daýyl ne isteıtinin árqashan biledi. Naızaǵaı órtegen bir emenniń ornyna naızaǵaıly nóserge qanǵan qanshama orman ósip-jetiledi deseńizshi! Órkenıetke oba juqqan edi — revolúsıa zalaldy qurtty. Bálkim, zalaldy nársemen birge keıde jaqsy nárse de quryp jatqan shyǵar. Biraq basqasha bolýy múmkin be? Óıtkeni osynshama túbegeıli tazalyq jumysyn atqarý qajet qoı! Zalaldyń qorqynyshymen salystyrǵanda revolúsıanyń qahary degen ne? Ári qubylnama barda daýyldan qorqatyndaı maǵan ne bolypty! Tula boıymda ar-ujdanym bar kezde qaharly oqıǵalardan qorqyp nem bar?

Ekeýi taǵy úndemeı qaldy.

— Sen adam qoǵamy tabıǵattan ári órleýge tıis deısiń, — dedi aqyr sońynda Sımýrden. — Al men: buǵan qol jetpeıdi, búl arman ǵana deımin.

— Joq, bul — maqsat. Adam qoǵamy bolaıyq. Tabıǵattan ári órleıik. Maǵan aranyń uıasyna jetispeıtin, qumyrsqanyń ıleýine jetispeıtin nárseniń bári qajet: maǵan óner, poezıa, sáýlet eskertkishteri, kemeńgerler, batyrlar qajet. Adamnyń ómirdegi nysanasy turmys taýqymetin máńgi-baqı tarta bermeý. Joq, joq, joq! Budan bylaı quqyqsyz jandardyń da, quldardyń da, katorgashylardyń da keregi joq, tul qalǵandardyń keregi joq! Men rýhtyń bostandyǵyn, júrektiń teńdigin, adamdardyń týysqandyǵyn tileımin. Ezgi ataýly qurysyn! Adam shynjyr súıretý úshin emes, qanatyn keń jaıyp, jer betinde qalyqtaı ushý úshin jaralǵan. Jer baýyrlap júrgen adamnyń budan bylaı keregi joq.

Ol úndemeı qaldy. Kózi jaınap ketti. Erni dybyssyz jybyrlaǵandaı.

Esik shala jabýly kúıi tura berdi. Zyndanǵa syrttan neshe túrli dybys estilip tur. Alystan shyqqandaı kerneıdiń úni ázer kelip jetti: sirá, tań shapaǵy oınasa kerek. Myltyq dúminiń jerge qoıylǵan dúsiri estiledi: tegi, kúzetshiler aýysyp jatsa kerek. Sonan soń qarańǵyda dybystyń baǵytyna qaraǵanda, munaradan birshama taıaý mańda qandaı da bir taqtaı nemese bórene tasyp jatqandaı júris-turys bastalyp, balǵa soǵylyp jatqandaı kúńgir, aýyq-aýyq soqqy úni estildi.

Ólikteı qup-qý bolyp ketken Sımýrden osy dybystarǵa qulaq túre otyrdy. Goven ony estigen joq. Ol barǵan saıyn óz oıyna berile tústi. Onyń mıynda týyndap jatqan jarqyn qıaldarǵa berilgeni sondaı, tipti dem almaı qalǵan tárizdi. Tátti diril ón boıyn bılep alǵan. Janaryndaǵy tań nury jaınaı túskendeı.

Osylaısha edáýir ýaqyt ótti. Sımýrden:

— Neni oılap otyrsyń? — dep surady odan.

— Bolashaqty, — dep jaýap berdi Goven, sóıtti de, oıyna taǵy shomdy.

Sımýrden saban tósekten túregeldi: Goven muny ańǵarǵan joq. Sımýrden jas jigitten muńdy, meıirimge toly kózin almastan, aqyryndaı esikke sheginip, shyǵyp ketti. Esik qaıtadan jabyldy.

VI. Kún shyǵyp kele jatqanda

Kókjıek nurlana bastady. Kúndizgi jaryqpen bir mezgilde Týrg qamalynyń qarsy aldynda, qyratta, Fýjer ormanynyń ústinde, munda buryn-sondy jurt kórmegen, ep-ersi, sereıgen, kóktegi qus ekesh qusqa da beıtanys bir zat paıda boldy.

Ol bir túnde paıda boldy.

Bul zatqa alǵash qaraǵanda onyń munda basy artyq degen oı oralatyn. Gúl shashqan tal butaǵy arasynda turǵan ol kózge shyqqan súıeldeı edi. Onyń munda ne keregi bar degen suraq eriksiz týatyn, sodan soń adamnyń quıqa tamyry shymyrlap júre beretin. Búl jýan tórt dińgegi bar sáki sıaqty birdeńe-tuǵyn. Sákiniń bir shetinde joǵary jaǵy aǵash ıen jalǵastyrylǵan basqa eki dińgek tiginen bekitilgen: ol aǵashqa tańerteńgi aspannyń kógildir aıasynda qap-qara bolyp kóringen úshburysh ilingen. Sákiniń ekinshi shetinen saty túsedi. Tómende, eki dińgektiń aralyǵynda, úshburyshtyń astynda, jeke-jeke eki jartydan turatyn rama sıaqty birdeńeni ajyratýǵa bolady; bul rama sıaqty zat árli-berli ajyraı alatyn, al qosylǵan kezde dıametrinde adam moınynyń ortasha mólsherine para-par dóńgelek tesik qaldyratyn. Temir úshburyshtan basqa bólikterdiń bári aǵashtan jasalǵan.

Bul jeksuryn qurylys — gılotına bolatyn.

Onyń qarama-qarsysynda, birneshe qadam jerde ekinshi bir tajal — Týrg munarasy tur. Tas tajal aǵash tajaldy jekpe-jekke shaqyrǵandaı.

Týrg qamaly ótken shaqtyń — Parıjde Bastılıa, Londonda Taer, al Rımde Kıeli Perishteniń qamaly dep atalatyn qasiretti munarasy bolatyn.

Týrgte on bes ǵasyr — orta ǵasyrlar túgeldeı: vasaldyq, basybaılylyq feodalızm shoǵyrlanǵan. Gılotınada bir ǵana toqsan úshinshi jyl kórinis tapqan. Ári osy on eki aı on bes ǵasyrdy teńgerip túr.

Bul — qaıǵyly sheneme. Bir jaǵynan — borysh, ekinshi jaǵynan — tólem. Bir jaǵynan -shytyrman: pomeshık pen basybaıly sharýa, zańdardyń, ádet-ǵúryppen astarlasyp jatqan zańdardyń alaqula kodeksi, dinbasynyń sýdıamen odaǵy, adamnyń aıaq-qolyn matap tastaıtyn qyrýar shylbyr, memlekettik qazyna, tuz salyǵy, jan basyna alym-salyq, shegerilmes múlik, aıryqsha quqyq, eskiliktiń sarqynshaǵy, fanatızm, koróldiń keńshiligi, skıpetr, taq, ozbyrlyq. Ekinshi jaǵynan — gılotınanyń pyshaǵy. Bir jaǵynan — tuzaq, ekinshi jaǵynan — balta.

Týrg munarasy uzaq ýaqyt boıy qaınaǵan smola, shyjǵyrǵan maı men qorytylǵan qorǵasyn quıylǵan atys uıalarymen, adamnyń súıegi tóselip jatqan jer astyndaǵy tas qamaýymen, adamdardy parshalaǵan zyndanymen, búkil susty tragedıasymen abaı qoqańdanyp osynaý shol dalada japadan-jalǵyz soraıyp turdy. Onyń susty tulǵasy osynaý orman ústinde zoraıyp kórinetin; ol orman saıasynyń zulmat tynyshtyǵynda on bes ǵasyrdy bastan keshti. Búl jerde ol birden-bir kúsh, jurt tabynar birden-bir zat, birden-bir úreı bolatyn. Ol varvarlyqtyń asqan úlgisi bola otyryp, sheksiz-shetsiz bılik quryp keldi. Kenet onyń aldynan jáne oǵan qarama-qarsy dál ózindeı qorqynyshty birdeńe — gılotına paıda bola ketti.

Týrg munarasy gılotınaǵa zer sala qaraǵandaı edi. Ol "Munyń ózi nemene?" dep óz-ózinen surap turǵandaı. Gılotına quddy jer astynan shyǵa kelgen sıaqty.

Ol shynynda da jer astynan shyqqan bolatyn. Bul susty aǵash qasiretti jerde dúnıege keldi. Mańdaı teri men kóz jasy sýarǵan qanǵa bókken jerden, aıqysh-uıqysh or qazylyp, úńgir men tosqaýyl qaptap jatqan jerden, osynshama óliktiń súıegi qýrap, shirip jatqan tıranıanyń neshe alýan qurbandarynyń, osynshama zulymdyqtyń, keleshektiń osynshama ýly dániniń kómilgen jerinen — osy jerden taǵdyr qosqan kúni beıtanys-kekshil, jalańdaǵan pyshaǵy bar qatygez mashına shyǵa keldi de, toqsan úshinshi jyl eski dúnıege: "Mine, men de jettim" dedi.

Gılotınanyń eski qamalǵa: "Men — seniń qyzyńmyn" deýge qaqy bar edi. Sonda eski qamal ózin qyzynyń óltirgenin sezindi.

Aspan tap osy jazǵy tańdaǵydaı buryn-sońdy meıirlene shýaq tókken emes, araılaı atyp kele jatqan tań osynshama hosh, jupar ıis shashqan emes. Samal jel tal kógin jelbiretip tur: tańsáridegi tumannyń sońǵy silemi shalǵyn ústimen aqyryn jyljyp barady; jylǵanyń nárli ylǵaly boıyna taraǵan Fýjer ormany tań atarda fımıam toly zerendeı býy burqyrap jatty. Kógildir aspan, alashabyr bult, móldir aıdyn, alqońyr tústen jaqut túsine deıin qubylyp turǵan, alýan reńktegi jasyl jelek, bir-birimen qushaqtasa aımalasqan shoq aǵashtar, kók maısa shóp, keń jazyq, tereń saılar — osynyń bári tazalyq pen páktik nyshanyn óz boıyna darytqandaı: tabıǵat osynysymen adamǵa: "Úıren menen" dep turǵandaı. Ári osynaý tańǵajaıyp kórinistiń qaq ortasynda adam ǵana óziniń búkil arsyzdyǵyn jurt kózine jaıyp salyp turǵandaı: osynaý eren sulýlyqtyń en ortasynda bir-birine qarama-qarsy qamal men eshafot, soǵys pen azap, qanquıly ǵasyrlardyń týyndysy men qanquıly sáttiń týyndysy — ótken shaqtyń túngi japalaǵy men bolashaqtyń jarqanaty túr. Ári osynaý gúl jaınaǵan, hosh ıisti, meıirimge toly, tamasha tabıǵattyń aldynda jomart kún, zeńgir aspan munara men gılotınaǵa da altyn raýan tógip, jurtqa: "Qarańdarshy, men ne istep turmyn, al sender ne istep jatyrsyńdar?" degendeı.

Búl kórinistiń óz kórermenderi bar. Ekspedısıalyq otrádtyń tort myń soldaty qyrat ústinde qamalǵa qarama-qarsy jaýyngerlik tártippen sapqa turǵyzyldy. Olar "E" árpi sıaqty birdeńe qurap, gılotınany úsh jaqtan qorshap turdy. Eń uzyn, ortańǵy qatardyń ortasyna ornalasqan artılerıa batareıasy osy "E"-niń beldik syzyqshasy bolatyn Gılotına tiri qalaý tárizdi osy jaýyngerlik sappen qorshalǵan: eki sheti or ústindegi jıekke deıin sozylyp jatqan búl tiri qalaýdyń tórtinshi, ashyq jaǵy or jıegimen shektelip, qamalǵa qarap túr. Bos keńistikte, osynaý uzyn tórt buryshtyń ortasynda eshafot soraıady. Kún kóterilgen saıyn gılotınadan shópke túsken kóleńke qysqara berdi, qysqara berdi.

Zeńbirekterdiń janynda jaǵýly bilte ustaǵan artıllerıster tur.

Munara dińgegine sýdıalar májilis ústel jáne arqalyǵyna úsh tústi tý bekitilgen oryndyqtar aparyldy. Kún Týrgtiń arǵy jaǵynan shyǵyp kele jatty jáne ashyq aspanda úıdiń eńgezerdeı turpaty qara daq bolyp kórinedi, al munaranyń dińgeginde — týlardyń saıasynda turǵan sýdıanyń oryndyǵy, oryndyqta qolyn qýsyryp bir adam tapjylmaı otyr.

Búl Sımýrden edi. Bári ún-túnsiz. Soldattar myltyqtaryn aıaǵyna súıep, qabaqtary salyńqy tur. Olar bir-biriniń shyntaǵyna tıip tursa da, áńgimelesken joq. Olar osynaý sumdyq soǵysty, ózderi qatysqan qyrýar shaıqasty, ózderi qasqaıa qarsy júrgen buryshtan atylǵan oqty, alynǵan qamaldardy, ózderi utyp shyqqan urystardy, jeńisterdi eske aldy jáne olarǵa osy dańq túgeldeı masqaralyqqa aınalyp bara jatqandaı kórindi. Zildeı aýyr kútý sezimi barshanyń júregin ezgilep jatqandaı. Jendettiń gılotınanyń sákisi ústinde árli-berli júrgeni kórinip tur. Jarqyrap atyp kele jatqan tań kókjıekke nuryn shashty.

Kezdememen tańyp tastalǵan barabannyń dúńgirlegen daýsy estildi. Búl azaly ún jaqyndaı tústi. Soldattardyń qatary qaq aıryldy: prosesıa jurttyń qaýmalaǵan ortasyna enip, eshafotqa bettedi.

Áýeli qara barabandar kórindi, sońynda myltyqtaryn tómen ustap, grenaderler rotasy kele jatty, sonan soń aıypker kórindi. Jandarmdardyń ekinshi vzvody sherýdiń eń sońynda.

Goven bos kele jatyr: qolynda da, aıaǵynda da kisen joq. Ústinde joryq kezinde kıetin formasy, janynda sapysy.

Júzine qýanyshty oı ushqyn shashyp turǵandaı; bul oı ol Sımýrdenge "Men bolashaqty oılap otyrmyn" degen sátte júzin nurlandyryp jibergen bolatyn.

Ol úkim oryndalatyn jerge jetkende eń aldymen munaranyń dińgegine qarady. Gılotınaǵa burylyp ta jatpady. Ol Sımýrdenniń úkim oryndalar kezde osynda kelýdi ózine borysh sanaryn bildi, Goven kózimen sony izdegen. Tapty da.

Sımýrden ólikteı, óńi qup-qý, qan-sól joq, otyrǵan ornynan tapjylar emes. Janynda turǵan adamdar onyń tynysyn estigen joq. Ol aıypkerdi kórgende selt etpedi, tipti qabaǵyn da shytpady.

Osy eki arada Goven eshafotqa taıap qaldy. Ol júrip kele jatyp, Sımýrdennen kóz almady, Sımýrden de soǵan qarap turdy, ol Govenniń kózqarasynan ózine medeý tapqandaı edi.

Goven eshafottyń irgesine kelip, sákige shyqty. Grenaderler rotasyn basqarǵan ofıser oǵan ilese kóterildi. Goven sapysyn sheship, ofıserge berdi; sonan soń galstýgin sheship, jendetke berdi.

Ol buryn-sońdy dál qazirgideı shyraıly bolǵan emes. Onyń qolań shashy jelmen jelbirep turdy — ol kezde erkekter shashyn qysqa aldyrmaıtyn. Onyń appaq moıny áıeldiń moınyndaı názik te shymyr edi, al ótkir de aıbyndy kóz janary erekshe meıirimdi bolatyn. Ol eshafot ústinde tursa da, armandaýmen boldy. Eshafot ta shyń ǵoı. Goven boıyn tik jazyp, baısaldy da sabyrly qalpymen túr. Kún oǵan nuryn shashyp, shuǵylasyna bólegen.

Aıypkerdi baılaý kerek edi. Jendet qolyna jibin alyp, oǵan jaqyndaı tústi.

Biraq osy arada soldattar ózderiniń jas komandırin qazir pyshaqqa salatynyn kórip, shydaı almady, tipti, soǵystyń neler sumdyǵyna eti úırenip ketken búl adamdardyń da júregi jarylyp kete jazdady. Jan shoshyrlyq birdeńe — armıanyń ah urǵany estildi. "Keshirim! Keshirim!" degen barshanyń aıǵaıy estildi. Keıbireýler júreleı qulap, keıbireýler myltyqtaryn laqtyryp tastaı, Sımýrden otyrǵan munaranyń dińgegine qoldaryn jaıdy. Bir grenader gılotınaǵa qarap: "Munda orynbasardy qabyldaı ma? Meni alyńdar!" dep shyńǵyryp jiberdi. Bári de: "Keshirim! Keshirim!" dep jan ushyra qaıtalady. Jabaıy ań ekesh ań da bul óksikten jany eljirep keter edi nemese záresi ushyp zyta jóneler edi, soldattyń kóz jasy qut qashyrarlyq.

Jendet ne isterge bilmeı, ári-sári bolyp tur.

Sonda qońyr ári tóten daýys, biraq sustylyǵy sonsha, barsha jurtqa aıqyn estilgen daýys munaranyń joǵary jaǵynan:

— Zań oryndalsyn! — dep aıǵaı saldy.

Bul qaıtpas-qaısar daýys barshaǵa tanys bolatyn. Sımýrden sózin aıtty. Armıa túrshigip ketti. Jendet endi qobaljyǵan joq. Ol jibin sozdy.

— Sabyr etińiz, — dedi oǵan Goven.

Ol munara jaqqa qaraı burylyp, bos oń qolymen Sımýrdenge qoshtasý belgisin berip, sonan soń ózin baılattyrdy.

Ózin baılap bolǵan soń ol jendetke:

— Ǵafý etińiz, taǵy bir sátke, — dedi.

Sóıtti de:

— Jasasyn respýblıka! — dep aıǵaılady.

Ony taqtaıǵa saldy: sulý, tákappar basyn masqaralyq qarǵyǵa suǵyp jiberdi. Jendet onyń jelkesindegi shashyn aqyryn kóterip, prýjınany basyp qaldy. Úsh buryshty pyshaq ornynan qozǵalyp, áýeli aqyryn, sonan soń tezdete tómen zymyrady. Jıirkenishti dybys estildi...

Tap sol mezette ekinshi bir daýys shyqty — balta soqqysyna tapansha daýsy sańq etip jaýap qatty. Sımýrden belbeýinen tapanshany sýyryp aldy da, Govenniń basy sebetke domalap túskende, óziniń júrek tusynan atyp jiberdi. Aýzynan burq etip qan shyqty. Ol jansyz qulap tústi.

ESKERTÝLER

Patrıottar — Fransıada respýblıkany jaqtaýshylardy jurt osylaı dep ataıtyn.

"Sen kóktermen birgesiń be? Aqtarmen be? Kimmen birgesiń?" — Balzak "Shýandar, nemese Bretan 1799 jyly" degen romanynda bylaı dep jazady: "Qyrǵı qabaq bolǵan sol kezde Batys Fransıanyń turǵyndary respýblıkanyń barlyq soldattaryn kókter deıtin. Mundaı laqap at qyzyl jıekti respýblıkalyq tuńǵysh mýndırge baılanysty shyqty..." Aqtar dep koróldiń jaqtastaryn (roıalıserdi, monarhıserdi) solardyń ortasyna altyn lılıa gúli salynǵan aq týyna oraı ataıtyn.

Senor — feodaldyq qoǵamda ózine tıisti ıelikte ókimdik bılikke ne bolǵan jer qojaıyny.

Gýgenottar — katolıktik shirkeýden bólinip ketken fransýz protestanttary.

Kúre — Fransıada katolıktik qaýymnyń dinbasy.

"... galeraǵa aıdapty" — katorga jumysyna (baıyrǵy kezde — memlekettik kemelerge: galeralarǵa, katorgalarǵa eskekshi etip) jiberý.

1782 jyly 10 tamyzda kóteriliske attanǵan halyq koróldiń Túılrı saraıyn basyp aldy, al 13 tamyzda koról Lúdovık XVI jasy kishi dofınmen, taq muragerimen birge (ol da Lúdovık bolatyn) Parıjdegi Tampl munarasyna qamaldy. 1793 jyly 21 qańtarda Lúdovık XVI jazalap óltirildi.

Korvet — úsh machtaly eski áskerı keme.

Karonada — salmaǵy ár túrli ıadro atatyn eski teńiz zeńbiregi.

Fregat — kreıserlik, ıaǵnı baıqaý-kúzet qyzmetine jáne barlaý qyzmetine arnalǵan úsh machtaly áskerı keme.

Shevale — feodaldyq Fransıadaǵy dvorándyq tıtýl (baronmen teń).

Losman — farvaterdi (belgili bir sý aıdynynda keme júre alatyn joldy) jaqsy biletin jáne sol jolmen kemeni alyp júretin adam.

Shkıper —komersıalyq (saýda-sattyq) kemeniń kapıtany: áskerı keme múligin basqaratyn qyzmet adamy.

Kokarda — bul jerde: bant; respýblıkashylar úsh tústi kokarda taǵyp júretin (qarttyń jasyl kokardasy týraly aıtylatyn jerdi qarańyz).

Graf d-Artýa — revolúsıa qulatqan Býrbondar dınastıasynyń ókili. Ol (basqa prınster: graf Provanskıımen jáne prıns Kondemen birge) kontrrevolúsıa kúshterin uıymdastyrýshy boldy.

"Monıter" — úkimettik baspasóz organy retinde uzaq ýaqyt shyǵyp turǵan fransýz gazeti (1789-1901).

Kıl tolqýy — búıir tolqýdan ózgeshe uzyna boıǵa tolqý; kıl — keme korpýsynyń tómengi jaǵynyń negizi bolyp tabylatyn uzyna boıǵy bórene.

Kanonır — zeńbirekshi.

Trap — kemelerde bolady: saty.

Fok—machta — kemeniń aldyńǵy machtasy.

Grot—machta — jelkendi jáne eskekti kemelerdegi ortańǵy, eń bıik machta.

Ganshpýg — rychag, syryq, tutqa.

Forshteven — kemeniń salmaqty bóligi, kıldiń jalǵasy jáne kemeniń tumsyq jaǵyn quraıdy.

Monsenor — ("meniń senorym") baıyrǵy Fransıada tegi ne mansaby joǵary adamdardyń sypaıy ataýy (mysaly, monsenor-epıskop).

Le — fransýzdyń eski uzyndyq ólshemi, 4,5 kılometrdeı.

Jan Shýan (ózine tán ysqyryǵy boıynsha onyń Jan Fılın, Jan Japalaq degen laqap attary bolǵan, shyn ata-tegi Jan Kotro) - 1793 jyldyń aıaq sheninde respýblıkaǵa qarsy búlik shyǵarǵan Vandeıa kontrrevolúsıalyq bandalarynyń asa qaýipti jetekshileriniń biri.

Lıvr — Fransıada ejelgi kúmis aqsha (moneta), baǵasy ár zamanda ártúrli bolǵan.

Sý — fransýzdyń usatqysh maıda monetasy; qazir franktyń 20-dan birine teń (5 santım).

Lýıdor — altyn aqsha, on somdyq.

Strateg —qolbasshy, soǵys júrgizý óneriniń bilgiri.

Markız —dvorándyq tıtýl, gersog pen graftyń aralyǵynda, al vıkont — graf pen baronnyń aralyǵynda.

"Marseleza" — 1792 jyly Rýjs-de-Lıl jazǵan revolúsıalyq án. Alǵash ret Marsel eriktileri aıtqandyqtan, aty ("marseldik") da sodan shyqqan; keıinnen Fransýz respýblıkasynyń ulttyq gımnine aınaldy.

Mıtra — epıskoptardyń (jáne keıbir dinbasylarynyń) bas kıimi, qudaıǵa tabynǵan kezde kıedi.

Skıpetr — shoqpar (ádette asyl tastarmen jáne oıý-órnekpen bezendiriledi) patshalyq (koróldik) ókimet bıliginiń belgisi.

Stıhar — qudaıǵa tabynǵan kezde kıetin dákonnyń jeńi keń uzyn etekti kıimi.

"Karmanola" — 1792 jyly paıda bolǵan fransýzdyń ulttyq revolúsıalyq áni men bıi.

Bastılıa — 1789 jyly 14 shildede halyq qıratqan Parıjdegi qamal-túrme; Bastılıanyń alynýy jyl saıyn Fransıada ulttyq meıram retinde toılanady.

Robesper Maksımılıan (1758-1794), Danton Jorj (1759-1794), Marat Jan-Pol (1743-1793) — birinshi fransýz býrjýazıalyq revolúsıasynyń asa iri qaıratkerleri.

Qyzyl mýndırler — aǵylshyn soldattary.

Braýnshveıg — gersog Karl Braýnshveıgskıı, 1792 jyly monarhıany qalpyna keltirý maqsatymen Fransıaǵa basyp kirgen prýssıalyq-avstrıalyq-gessendik áskerlerdiń bas komandashysy (olarǵa on tort myń emıgrant qosyldy).

Gılotına — basty kesý arqyly ólim jazasyn oryndaıtyn qural; birinshi fransýz býrjýazıalyq revolúsıasynyń tusynda doktor Gılotenniń usynysy boıynsha qoldanyla bastady.

Eshafot — ólim jazasyn oryndaýǵa arnalǵan sáki.

Sharett de-la-Kontrı Fransýa — tekti Bretan dvoránıni; 1793 jyldyń naýryzynan Tómengi Vandeıada kontrrevolúsıanyń basynda turdy. Ol otanǵa qarsy tolyp jatqan qylmys jasaýmen qarabet bolyp, 1796 jyly 29 naýryzda jazalap óltirildi.

Tampl — Parıjdegi Tampl munarasyna fransýz taǵynyń jasy tolmaǵan murageri (dofın) basy kesilgen koról Lúdovık XVI-nyń balasy -Lúdovık Kapet qamalǵan bolatyn; emıgranttar ony Lúdovık XVII dep ataıtyn.

Marıa-Antýanetta — fransýz korolevasy, Lúdovık XVI-nyń zaıyby, Lúdovık XVII-nyń anasy; 1793 jyly 16 qazanda jazalap óltirildi.

Pıı VI — sol kezdegi Rım papasy (1755 jyldan 1789 jylǵa deıin).

Sharlotta Korde (1768-1793) — Normandıadan shyqqan kedeılengen dvoránnyń qyzy. Onyń eki aǵasy birdeı 1792 jyly emıgrasıaǵa ketip, prıns Kondeniń armıasynda Fransıaǵa qarsy soǵysty. Parıjden qashyp ketken jırondıst-depýtattardyń kontrrevolúsıalyq úgitiniń yqpalymen Sharlota Korde revolúsıashyl astanaǵa attanyp, Maratpen dıdarlasýǵa qoly jetedi de, ony óltiredi. Tórt kúnnen soń ózi jazalap óltirildi.

Pıtt Kishkentaı Vılám (1759-1806) — Anglıanyń 1783 jyldan premer-mınıstri, revolúsıashyl Fransıaǵa qarsy, sodan soń Napoleon İ-ge qarsy soǵystardyń jiger berýshisi jáne uıymdastyrýshysy.

Jarshy — halyqqa resmı habarlardy jarıalaıtyn adam.

Gerkýles — Gerakldiń júrektiligimen jáne tótenshe kúshimen kózge túsken ejelgi Gresıanyń ańyzdaǵy batyrynyń latynsha aty.

Vólter (1694-1778) — fransýzdyń asa iri aǵartýshy — jazýshylarynyń biri: aqyn, dramatýrg ári novellıst, tarıhshy, pýblısıs jáne fılosof.

Rýsso Jan-Jak (1712-1778) — fransýzdyń aǵartýshysy, onyń ıdeıalary birinshi fransýz býrjýazıalyq revolúsıasyn daıyndaýda úlken rol atqardy.

Fýrer — azyq-túlikti, jemshópti daıyndaýdy, sondaı-aq bólim basqa jaqqa aýysqanda ofıserler men soldattardy ornalastyrý úshin páter tabý jumysyn basqaratyn adam.

Orys tilinen aýdarǵandar Balmaǵambet Qoıshybaev, Amanǵalı Sultanov

---