InfoHub Logo

Tórteýi taǵy ońasha.

Tún, Tilegen, qol toqpaqtaı eskertkishtiń kishkene úlgisi, ýys-ýys úıilip jatqan saz balshyq....

Túnniń terezeni qamaǵany bolmasa, sheberhanadaǵy tirlikke tıgizgen shapaǵaty da, kesir-kesepaty da shamaly — qoıý qara tús áınekti boıaı tutyp tur. Tilegen bolsa eki qolyn tizesinen asyra salbyratyp, mańaıyndaǵy úlken-kishili kóp músin ortasynan ózin bir sát ońashalap, qarsy aldyndaǵy jańa bitken eskertkishtiń shaǵyn úlgisinen kózin almaı únsiz otyr.

Ázirshe alasa, al erteń-aq qalanyń eń kórnekti alańyna ornatylǵan kúni myńdaǵan, mıllıondaǵan adamdardyń boılarynan asyra bir-aq kóterip, bıiktetip tastaıtyn tuǵyr ústindegi gıpsten soǵylǵan jas jigittiń burqyraǵan qalyń shashynyń kóleńkesin tóbeden saýlap quıylǵan jaryq onyń keń mańdaıyna ıtermelep túsiripti... Samyrsyn sekildi túzý tulǵa qazyqtaı shanshylǵan kúıi alǵa adymdap barady. Býdennovka kıgen basyn shalt ońǵa buryp, Tilegenge qaıqy qasty, qıyqtaý kelgen aıaly kózin qatýlana qadapty; qaıqy qas pen qıyq kóz árdaıym qatýlyq belgisi me eken, álde shyn syry men qyryn sórege jaıyp, bazarlaı bermeıtin meıirimdiń naq ózi shyǵar.

Bylǵary beshpetiniń túımeleri aǵytýly, al beshpettiń etegi keıin qaıyryla kólbep, jelbirese ol jedel, ekpindi júristi keń adymnyń tilsiz habary. Moınyndaǵy sharqaty jaǵadan burqyraı shyǵyp, ıirile tómen... joq, tómendik myna tulǵa úshin ańqa qara quraý jamaǵan tárizdi saýatsyzdyq bolatuǵyn — úsh jaǵynan bel syndyra aspandaı shyǵandap ketipti, ór, bıikke silteıdi.

Mańaıyn qorshaǵan kesek, kertesh sur tastardy tabanymen teýip keıin ıterip, keýdesin shalqaq ustaı ilgeri bettegen symbatty jigit on jetinshi jyldyń qolyna ustaǵan jalaýy — jas jaýyngerdiń beınesi.

Tilegen aýyr kúrsindi. Sonymen jarty jylǵa jýyq músinshini myna sheberhananyń tórt qabyrǵasyna qamaǵan eskertkish bitti. Endi bel sheship, shalqaıǵan sharýany túzetýge, kúnde sheberhananyń esiginen bir qarap ketetin Ásımanyń moıyl kózderindegi: «Qashan bitesiń?» — dep únsiz qoıylǵan suraqqa: «Bitirdim!» dep jaýap qaıtarýǵa quqy bar.

Ol bar tulǵasymen osy qazir, tap jańa tanysyp otyrǵan, kózine uıqy tyǵylyp, aıaq-qoly syrqyraǵan san túnin qolynan sanap alǵan jas dosyna — eskertkishke qarady da, kenet qolqasy túse shylym shekkisi keldi. Temeki tartpaıtynyna jıyrma segiz qaıyrymdy qysqa ǵumyrynda tuńǵysh ret tilin tisteı ókindi — bitti, boldy dep sanaǵannyń kópe-kórineý shıi shyǵyp, kórki qashyp bara jatsa ókinbeske ne shara.
Denesin ekige búktegen belin jazyp túregeldi de, aıadaı bólme ishin, onsyz da eni men uzyndyǵy júz ólshenip, myń kózdelgen sheberhana edenin qyrqynshy sandy báteńkesiniń tabanymen mórleı bastady. Bárin aıt ta birin aıt, kókiregi qanaǵatqa emes, qanaǵatsyzdyqqa lyqyldap tolyp tur. Iá, keýdesine jan kirgenine saǵat tolmaǵan eskertkishtiń qaı qabyrǵasynyń kirpishi kem eken? Tap osy suraq jaǵasyn jyrtyp, kókiregine qol suǵyp, júreginiń basyn tunshyqtyryp tur. Á dep qaraǵanǵa eskertkishtiń búırekten sıraq shyǵaryp turǵan shyrǵalańy shamaly.
Al anaý alǵa ozǵan adymyn, kózdemeı erkin siltengen qolyn, kilt burylǵan basyn dınamıkaǵa jatqyzaıyq, kere tartylǵan jebedeı tip-tik bop tartylyp, qojyr-qojyr jartasty jarǵan tulǵasyn konstrýksıalyq tutastyǵy, al ókshesin kótere basqan anaý lypyǵan jeńildilik áýendiligi, plasıkalyǵy deıik. Aıtary joq, bár-báriniń basy túgendelip kelip, bıiktigi jarty metrlik saz balshyqtyń boıyna jınalǵan. Al endeshe tap qyr jelkesinen túse almaǵan, myna eskertkishtiń boıynan taba almaǵan, tek kóńilde bar, qolda joq tete, tıimdi tusty shyn músinshi bolsań taba qoıshy, tapshy.

Toqta... Ornynan ushyp turǵanyn ózi de baıqamady. Músinshiniń kózi tórt-bes jyl buryn ózi jasap, kórshi qalaǵa ornatylǵan basqa eskertkishtiń shaǵyn úlgisine aýǵan edi.

Áýeli ol shynymen qatty tańdanǵan. Eki eskertkishtiń — Altaı men Atyraý arasyn en jaılaǵan qamsyz qalyń halyqtyń aspandaǵy jaryq juldyzyna aınalǵanda qyrshynynan qıylyp ketken jas ǵalym men myna jas jaýyngerdiń ómir súrgen zamanynyń arasyn meıli, ýaqyttyń ǵasyrǵa jýyń tas qorǵany bólip jatsa da ekeýiniń tulǵalarynda bir-birin qaıtalap turǵan qasıet bar eken. Aıyrmashylyǵy — aldyńǵynyń tolǵanys-tebirenisi ishtiń tereńinde tunyp jatsa, al myna jas jaýyngerdiń kúsh-qaıraty boıyna syımaı, syrtqa tebite burqyrap tur.
Tilegen mańdaıyna jipsip ter shyqqanyn sezdi. Sezgeni nesi, jaýyryny jalma-jan dymqyl tartty. Óner dep atalatyn uzaq sapardaǵy ekinshi adymynyń, bar bolǵany ekinshi adymynyń deńgeıi men aryny alǵashqysynan aspaı, sonyń ústine jazbaı túsip qaıtalaǵany ma? Kóz aıasyn keńitip, eki úlgige da uzaq zerttep qarady, uzaq zertteýdiń nátıjesi keýdesine jınalǵan nazany bet-betine byt-shyt bytyratqan jeńil kúrsinis-tin. Árıne, sóz joq, eki eskertkishtiń ekeýiniń jóni bólek, múldem basqa eken.

Jas ǵalymnyń tulǵasynda sál kerbezdik baıqalady.

Shyńǵys tuqymynyń mańdaıyna jazylǵan shyǵyńqylaý bet, júzinde aıǵaısyz sypaıy syzylyp, názik tartylǵan jyly bekzadalyq, tek ol ǵana ma, erlik pen qaırat, juldyzdy janǵa tán ishki rýhanı sáýlelik pen jarqyndylyq izderi joq emes, bar, bar... Ony anaý sánmen sozyla kelip, shıyrshyqtalǵan qaǵaz qarmaǵan, sál kóterińki oń qoly, ántek keıin serpilgen sol bilegi ún-túnsiz qoldap tur.

Músinshi taǵy da teńsele basyp, sheberhana ishinde arly-berli júre bastady. Bir oralyp kep, jas ǵalymnyń músinine jaqyndaı berip buryla berdi de, jalt burylyp, oqys qaraǵan. Qarady da, ishiniń múzdap bara jatqanyn sezdi.

Qalaı degenmen ol shaqta ınstıtýtty jańa aıaqtaǵan jas músinshiniń tý zamannan soǵylyp, qalyptasyp qalǵan akademıalyq salqynqandylyqty moıyndaǵan yńǵaıy bar eken...

Árıne, árıne, jas ǵalym boıyndaǵy basqadaı qadir-qasıetterdi aýyr zilmen jekip, kózge shuqyp ustatqandaı jańaǵy kóterińki qol, serpilgen bilek sıaqty odaǵaı qımyldarmen ǵana ólshep-tamaý ishke pyshaq aınalmas tar óristilik bolatyn. Aıtyp-aıtpaı ne kerek, formaly mýndır sezimsiz, terezesiz kezge qybyrsyz qatyp jatsa da, tereńdegi aǵysy qatty zor kúshti aýyzdyqtaı almapty. Jaǵadan burqyrap shyǵyp, syrtqa teýip atylǵan oramal anaý aıtqandaı jaı detal me eken? Ol — patsha syılaǵan oqaly shen-shekpenniń ishine syımaǵan asaý júrektiń bulqynysy, kerek dese dini men tili bólektiń basy shabylatyn Qashqar eline alqyn-julqynystan ada berik te jigerli adymmen qadam basqan, keýdesi bıik, júzinde jalǵyzdyqtyń taby bar, myńnyń asyly, jalǵyzy — jas jigittiń aýzyndaǵy urany, qolyndaǵy jalaýy.
Al, jas jaýynger she... Ony alǵashqy músinge qabystyryp qosa qoıý qıyn, biraq anaý artqa sheginýi joq nyq qadamdy sapary — myna bekzada jigittiń tún túnekten anaǵúrlym jarqyn, anaǵurlym býyrqanysty kelesi zamanǵa asyp túsip jatqan azapty jolynyń jalǵasy. Symsha tartylǵan syptaı tulǵa ishke syımaı, denesiniń ár bólshegi, jeke kletkasyna deıin sireı kerip turǵan qoparylystyń kúshti, orasan zor janartaýdaı qaıratty tanytqandaı. Jıyrma jasynyń ár qaıyrmasy jaıshylyqtaǵy qara jaıaý on jyldardy qamtyrlyq, jarq etip, zamannyń zeńgir kógin syza ushyp ótken jas ulan — 1917 jyl bir bólshegi setinemegen tutas kúıi joryq jolymen tartyp bara jatyr.
Tilegen kilt buryldy da, bólme ishin bir saǵattyń ishinde úshinshi ret kezip ketti — onysy tap jańa ózin-ózi sonshalyqty ádemi, sheber aldaǵanyn moıyndaýy. Sheberhananyń alys buryshynan sońǵy músinge shúıligip taǵy qarap edi, myna jas jigit te bir, ózi kórmelerde tusynan tez ótip ketýge tyrysatyn, kózi keń ashylyp, aýzy dúleı aıqaımen bitelip qalǵan ortaqol sýrettegi qan-sólsiz jaýynger de bir eken. Ústindegi shıneli, qolyndaǵy mytyǵy, basyndaǵy shoshaq tóbeli qalpaǵy bolmasa otqa oranǵan jyldyń ókili emes, stadıondaǵy daraqy kórermenniń biri me dep oılarlyq edi. Al kelisti, qol alysty— mynaý da sol dataly kúnde kórmege shyǵyp qap, keıin kórmes jerge laqtyrylatyn arzanqol dúnıe... Sonda, sonda ol, músinshi, buryn da san tabannyń búri tıgen, tap-taza sypyrylǵan taqtaq jolmen tutqasyn basqanyń alaqany tańbalap úlgirgen esikti sabyrmen ashty da, beı-jaı momaqan qalpy kirip bara jatyr...

Tilegen ony ókinishpen maquldady. Óıtkeni, on eki músheniń eń názigi, sergegi — kókirek kózi sol sátte músindi joqqa shyǵaryp tursa, kókirek kózinen de asqan quralaı mergen synshy sezimi myna eskertkishti qalaı tushynyp qabyldasyn. Zamannyń, revolúsıanyń jaýyngeri she? Onyń tamyr jaıǵan topyraǵy — halyq she, báse, ol qaıda? Berik basqan adymy ma? Bolmasa qolyndaǵy myltyǵy ma, álde kóńilge edáýir seskenis salyp, qatýlana qaraǵan júzi shyǵar?

Tilegen tómen qarady, tómen qaraǵany — aldyndaǵy dáýiriniń bar bolmys, mazmunyn boıyna jınaqtaǵan, sýy sorǵyǵansha syǵylǵan jaýyngerdiń obrazy emes, kúsh-kúres, alparys zamannyń syrt kórinisterin bildirgen jas jigittiń qan-sólsiz beınesi ekendigin moıyndaǵany. Músin, ne aıtary bar, mıkroaýdandaǵy bir-birinen aýmaıtyn, kúnde kórip júrse de, kúnde aýystyryp alatyn kóp úı sekildi qolaıly, kórnekti, átteń, ásersiz, arqalaǵan júgi jeńil.

Tilegen kekesinmen myrs etip kúldi.

Sonda jas jaýyngerdi óz ortasynan sýyryp, tamyrymen qoparyp, oıyp alǵany ma? Kúni erteń qalanyń eń kórnekti alańynda jaýyngerdi bálenshe metr bıikke kóterip, asqaqtatyp turatyn granıt tuǵyr ony Tilegennen, qazir asyn daıyndap, tósegin salyp, dardaı músinshini eki kózi tórt bop kútip otyrǵan Ásımadan, kishkentaı Amannan — san myń Tilegen, Ásıma, Amandardan bólip tastaǵany ma? Aǵash ekesh aǵashtyń da jer boılaıtyn san taraýly tamyry bar, odan ózegin aıyrsa tirshiliksiz arbıǵan butaqtarynan ne qaıyr. Shyndap kelse myna qatýly jas jigitti aspandatyp tóbesine kótergen irgetas tipti de taban astynda ózi qoldan jasap bergen tórt qyrly granıt taban emes. Keshegi on jetinshi jyldardyń mazmuny men maǵynasyn quraıtyn halyqtan onyń óz ulyn — jaýyngerdi áspensite ońashalap músindeımin deý saban tyǵylǵan qulypty móńiregen enesine kóz aldap kórsetýmen para-par. Tilegen jas jaýynger beınesin ónerdiń esep-qısap kitabyna tek tirkedi — eger júregi jylyp, emeshesi ezilip qabyldamasa rasymen ý-shýsyz tirkelgeni... Salqynqandy akademıalyq sheberlik sýretshiniń sezimin tunshyqtyryp, qıalynyń qanatyn qyryqty. Músin boıyndaǵy oǵashtaý, tym kórneki patetıka, pafos, kórýshiniń kóńilin uıyta almaıdy, ol jınaqtaýshylyq tapsyrmadan ada jany joq qaqqa ǵana.

Tulaboıynyń muzdap, salqynnyń súıegin muzdatyp bara jatqanyn sezdi: ashylǵan jeldetkish sol ańqıǵan kúıi qalypty. Saǵatqa qarasa — on! Jymıyp qoıdy, Taǵy da úıge kesh qaıtatyn boldy, taǵy da Ásıma kúńkildep júrip, mana sýyp ketken sorpany qaıta jylytady. Osyǵan deıingi myń kúńkiline azar bolsa taǵy bir kúńkil qosylar... Jeldetkishti jaýyp, arqasyn jyly batareıaǵa súıeı oıǵa ketti.
Shákirtterge sheńbirek atyp tolǵan ınstıtýt aýdıtorıasy... «Músindi eshqashan da sýbektıvtik jeke adamǵa sanap, ez ortasynan, ómir súrgen tarıhı kezeńinen bólip almaý kerek. Eskertkishtegi keıipker tutas buqaranyń taǵdyryn — qaıǵy-qasiret, qýanysh-armanyn boıyna jınaqtaı arqalap, bolashaqqa jetkizýshi, urpaqqa ata-babanyń únsiz sálemin aparýshy eńbekqor. Alaqandaryńyz saz balshyqqa, ıakı mramorǵa tıgende halyń ómiriniń lypyldap soqqan kúre tamyryn dóp basyp ustaýǵa tyrysyńyzdar».

«Halyq ómiriniń kúre tamyryn usta...»

Asa bir kúdikpen elpildeı basyp, jas ǵalymnyń eskertkishine jetip bardy — júregi ornyna tústi, kóńili izdegendi tapty, qashqanǵa jetti. Tuǵyrdyń ózegin boılaı ırektele jyljyǵan aıshyqty oıý ǵalym músini men onyń týǵan jeri — Kókshetaýdy, Otanyn jalǵastyrǵan eken. Tilegen sol júris, ekpinin baıaýlatpaı jas jaýyngerdiń músinine taıady, jetpeı-aq sezdi; jańa ǵana oryn tepken qanaǵat qanatyn pyr-pyr qaǵyp, áýeleı ushyp alystap bara jatyr... Myna býdennovkaly bozbala dala ústinde alqyzyl jalaý bop jelbiregen uly tóńkeristiń beınesi emes, edáýir shıraq, jınaqy, ómirge tym áserlenip qaraıtyn, taǵy jap-jańa etiginiń taqasy sartyldaǵanyna máz sıpattaǵy jan. Sheberhananyń qasynan kúnige kerneıletip ótetin sý jańa áskerı formaly kýrsant jigitterdiń ústine bylǵary beshpet pen shoshaq bórikti kıgize sal, olar ne, bul ne, aıyrmasy joq. Iá, jas jaýynger bólek te, zamany bólek, jaýynger beınesi men sol zaman rýhy ún qosyp, birige almapty, durysynda bul biriktire almapty.

«Halyq ómiriniń kúre tamyryn usta...»

...Ash-jalańashtyqty elep-eskermegen eski ataýlyny silkip tastap, alǵa arman qaraýylynan qaraǵan shalqar shabytty kez edi ol. Kókirekti kergen úmit, lepti sezim bir sátte burq etip jarylyp, dala ústinde shyraqsha laýlap turǵan tamasha shań! Buqara halyq orasan zor beınet, mıhnatpen belin jazyp kóterilip kele jatty. Qarsy kúsh balaqtan alǵanymen, báribir taban astyna túsip qalǵan, tynysy sanaýly.
Tilegen ornynan atyp turdy. Dál solaı — kókjıekke kózin tige bir tizerlep turyp kele jatqan jas jigit — músin dál osy beınede bolýǵa tıis.
Músinshiniń endigi qımyly sergek te batyl, qara sıamen ań qaǵazǵa órnek salǵandaı anyq shyǵyp jatqan. Bar oı-maqsaty — arýaqty, arqaly kúıdiń jalyna jarmasyp, barynsha taqym aıyrmaý, shabyt dep atalar aq arǵymaqtyń erinen aýyp qalmaý. Saýsaǵy saýsaǵyna juqpaıdy, saz balshyqty ilip alyp, boı kótere bastaǵan jańa, soǵan qosa etene jaqyn, tanys jas jaýynger beınesiniń boıyna japsyryp jatyr.

Bir saǵat ótti.

Eskertkish — durysy, qol-aıaǵy túgendelse báz bireýlerdiń monýmentke jaba salatyn dúnıesine tatymdy eskertkishtiń sýretin taýyp kele jatqan beınesi qojyr-qojyr bezeý bet tastan bir tizerleı turyp qalypty. Oń qoly tas tóbesine tik kóterilip, alaqanyn kún sáýlesine tosa áldenendeı aıqaı-súren urandy únsiz uǵyndyryp tur. Moınyna oraǵan sharqat ushy arqasyna asyp túsip, jalaýsha jelbirep jalpyldaıdy. Jaýynger, jıyrmadaǵy jas jaýynger búkil tulǵa-turpatymen dala ústine tóńkerilgen áýege umsyna umtylyp, atyla saýlaı kóterilip bara jatyr.

Kosmos korablderi de aspanǵa osylaı kóterile me?

Úshinshi saǵat ótti.

Músinniń bet-júzi aıqyndala bastady. Qalyń qaıqy qas, býdaq-býdaq qaıratty shash jáne ájim jolatpaǵan, erteń astana alańyna ornatylar bıik tuǵyrǵa kóteriler jas jaýynger beınesi bolashaqqa qaraı qaryshtaı basyp bara jatty.

Tilegen boıyn jazdy, beti-qolyn jýdy, súrtindi. Saratyna shuqshıyp, uzaq qarady. Bolmas ispen aınalysyp, kúıbeńdep kóp júrdi. Osy ýaqyt ishinde eskertkish jaqqa batyly jetip, bir ret te qaraı almady — ámanda joq jerde boıyn býa qalatyn jasqanshaqtyqqa yzaly da.
Ańyry bar kúsh-jigerin boıyna jınap, artyna jaılap burylyp edi, tuǵyr arqyly Jer-anadan qýat alǵan halyq — jas jaýynger bir tizerleı kóterilip, tóbesinen asyp jatqan tań shapaǵyn ýystaı serpile turyp bara jatty. Tegi, ózi mańaıyndaǵy jaqpar-jaqpar jartastardy jaryp shyǵyp, úzdiksiz laýlap turǵan tutas shyraq! Meıli áli de óńdelmegen, qyrnalmaǵany kóp-aq bolsyn; qısynyn, qıýyn sarsylǵan oı men tabandy eńbekke toly keler kúnderi keltire jatatynyna senimdi — oǵan músinshi moıynsunyp, kónip te qoıǵan.

Tek tún, músin, ýys-ýys úıilip jatqan saz balshyq jáne... Tilegen aman bolǵaı da.

Ol sheberhanadan shyǵa berip keıin qaraǵan... Muhıttaı shalqyǵan qaharly da qýatty áýenniń saryny qulaǵyna talmaı jetip, estilip turdy.

---