InfoHub Logo

Tas kereń tynyshtyqta uıqyǵa mezgegen aral, quddy bir sereıip qalǵandaı, teńiz de uıqyǵa múlgigen, — túr-turpaty ǵajaıyp osynaý zil qara tasty áldekim óziniń qarýly qolymen teńizdiń kókiregine aspannan tastap jiberip, ondaǵy tirshilikti typ-tıpyl ete salǵan tárizdi.

Aralǵa alda-jalda qaraýytqan aıdynǵa qus jolynyń altyn alqasy asylyp turǵan teńizdiń sonaý túý-túýdegi shalǵaıynan kóz jiberetin bolsańyz — onyń ózi teńizge arandaı aýzyn malyp, maısha kilkigen sýdy ún-túnsiz ǵana simirip jatqan bir jota júni kújireıgen, alyp basty aıýan syqyldy bop ta kórinedi.

Ǵajaıyp jym-jyrt bolǵanda, tipti sybyrlap nemese kúbirlep qana sóılespeseń ózińe óte bir yńǵaısyz sezilip, dyń etken dybys kógildir barqytty túngi aspannyń aıasynda melshıgen tóńirekke qupıa kóz jibergen áldekimge bóget bolarlyqtaı kórinetin mundaı múlgigen-mylqaý túnekti túnder dekabr aıynda asa jıi ushyrap turady.

Aral jaǵalaýyndaǵy qorym tastyń ústindegi eki adam tap osylaısha kúbirleı sóılesip otyrǵan edi, — bulardyń bireýi — tas-tastyń jaryq-juryǵyna irkilgen tuzdy sharýalar men balyqshylar sypyryp áketpesin dep ańdyp otyrǵan, ústinde sary kómkermeli qara kúrtesi, ıyǵyna asqan qyp-qysqa myltyǵy bar baj soldaty bolatyn; endi bireýi — shashyn ıspandyqsha aldyrǵan, qulaǵynan murnyna qaraı shıratylǵan appaq jaq saqaly bar, qolaǵashtaı murny totynyń tumsyǵynsha, qońqaq bitken, qoshqyl óńdi, qart balyqshy edi.

Tas ataýly kúmispen kúptelgendeı bop kóringenmen, biraq appaq temirdi teńiz tattandyryp jibergen.

Qylshyldaǵan jigit bolǵan soń, árıne mezgildiń qulaǵyna quıǵan jaılaryn áńgime etip otyrǵan soldatty qart kerenaý, keıde tipti zyǵyrdany qaınap ta betten alyp qoıady.

— Dekabr aıynda kim ǵashyq bolýshy edi, táıiri? Balalardyń týatyn mezgili ǵoı bul …

— Al-laıda! Eger adam jas bolsa, kútip otyrmaıdy ǵoı...

— Kútý kerek …

— Sen óziń kútip pe eń?

— Men ózim, dostym, soldat bolǵam joq, jumys istegen adammyn, sóıtip adamnyń basynan keshýge tıisti nárselerdiń báriniń de kezinde dámin tatqan kisińmin . . .

— Túsinbeımin …

— Sońyra túsinesiń áli...

Jaǵalaýdan jap-jaqyn jerde ǵana jasyl Sırıýstiń sáýlesi sý betine túsip turǵan edi; eger sý betindegi sol bir kúńgirt teńbilge uzaq ýaqyt úńiletin bolsańyz, onyń qaq qasynda qybyr etpeı turǵan, adamnyń basyndaı dop-domalaq, qalqyma tyǵyn belgini kóresiz.

— Sen óziń nege uıyqtamaı otyrsyń osy?

Tozyǵy jetip qyrylyp qyzǵylt tartqan plashynyń óńirin qaıyryp, jótelińkirep qoıǵan qart:

— Biz ay quryp tastaǵan bolatynbyz,—qalqyma belgini kórip otyrmysyń? — dedi.

— Á...

— Osydan úsh kún shamasy buryn seriktesken bir adam dardyń aýyn birdeme buzyp, bytystyryp ketipti. ..

— Delfın be eken?

— Qystyń kúninde me? Joq, árıne. Tonnalyq akýla bolýy múmkin ... Kim bilsin?

Áldenedeı ańnyń aıaǵynyń astynan sýsyp shyqqan tıtteı tas qýqylt shópterdi sýdyrlata taýdan teńizge qaraı domalaı jónelip, sýǵa kep sholp ete túsken edi. Osy bir bolymsyz sybdyrǵa eleń etken jym-jyrt tún, jadynda uzaq saqtaǵysy kelgendeı, shyńyraýynan ony saırata shyǵardy.

— Shalda nege uıqy joq?

Tapshy, Ýmberto, oılanyp!

— Sebebi, jastaı kúpti bop,

Sharapqa qalǵan shaılanyp...—

dep, mysqyldy bir óleńdi soldat aqyryn ǵana ándetken edi.

— Bul men týraly aıtylmaǵan, — dedi qart kúńk ete túsip.

— Taǵy da nege uıqy joq shalda?

Aqyldy Bergıto, ne deısiń buǵan?

— Sebebi, shalyń kezinde janǵa

Kereginshe ǵashyq bola almaǵan...

— Tamasha óleń emes pe, Pashkale aǵaı?

— Jasyń alpystan asqanda ony óziń de bilesiń áli.. . Surap ne keregi bar?

Ekeýi melshıgen túngi dúnıemen qup jarasyp uzaq úndemeı qalyp, sodan soń qart qorqoryn alyp, tasqa tyqyldatyp, tyqyldaǵan dybysqa qulaǵyn túrip qoıdy da:

— Balalar, sender kúlýin jaqsy kúlgenderińmen, biraq baıaǵydaı jaqsy ǵashyq bola alasyńdar ma, ol jaǵyn bilmeımin...— dedi.

— Sháý degen-aý! Baıaǵy bir syldyr sóz ǵoı munyń. Men ózim jurtty árqashanda birkelki ǵashyq bolady dep oılaımyn...

— Oılaǵyshyn! Bilý kerek. Sonaý taýdyń ar jaǵynda Sensamaneniń úı ishi turady,— solardan baryp Karlo ataıdyń oqıǵasyn surasań — áıelińe paıdasy tıer edi.

— Ol oqıǵany óziń aıtyp bere alatyn bolǵan soń, beıtanys adamdardan surap qaıteıin...

Áldeqaıda kózge ilespeı ushqan túngi qustyń ekpinimen, qurǵaq tasty quddy júnnen toqylǵan matamen súrtkendeı, aýada erekshe ári bir ǵajap dybys qaltyraı qaldy.

Jer betin basqan túnek qoıýlanyp, dymqyl ári jyly tartyp, aspan alysqa shyrqap, qus jolynyń kúmis tumanynan juldyzdar barǵan saıyn jarqyraı tústi.

— Áıelder ertede ardaqty bolatyn...

— E, qoıshy? Estigen emespin.

— Jurt jıi soǵysyp turatyn...

— Jesirler kóp bolǵan...

— Ylǵı — qaraqshy, soldat ári bes jyl saıyn Neapoldiń ámirshisi bir jańaryp, áıelderdi qulyptap ustaýǵa týra kelgen.

— Onyń ózi kázirde de teris bolmas edi...

— Ózderin taýyqsha urlap áketip turǵan...

— Túlkige kóbirek usańqyraıtynyna qaramastan...

Qart úndemeı qalyp qorqoryn tutatyp edi, aýada tátti tútinnen paıda bolǵan appaq bult shubatyla ketti. Jylt etken ot sáýlesimen qoshqyl kelgen qońqaq muryn, onyń astyndaǵy qyrqylǵan qysqa murt ta jarq ete qaldy.

— Já, sodan ári ne boldy? — dedi soldat maýjyrap.

— Úndemeı otyryp tyńdaý kerek...

Sırıýstyń qaltyraǵan qımylynda sonsha bir qýat bar edi dersiz, tákappar juldyzdyń tipti kúlli jaryq álemin túnekke aınaldyrǵysy kep turǵandaı da bolatyn. Teńiz betine altyn tozań sebilip, aspan áleminiń sol bir kózge túser-túspes sáýlesi myń qubylǵan saǵymdy shapaq shashyp, meńireý tartqan túpsiz túnek japandy bolar bolmas qana jaınata qoıǵan.

Teńizdiń tuńǵıyq túbinen quddy bir shuǵyla shashqan myńdaǵan shamshyraq kóz aspanǵa telmire qaraǵandaı...

— Tyńdap otyrmyn,— dep edi soldat, ún-túnsiz otyrǵan balyqshynyń tynyshtyǵyn sabyrsyzdana buzyp, jurttyń báriniń árqashan uıyp tyńdaıtyn nársesi jaıyndaǵy áńgimesiniń tıegin qart aǵytyp ta jiberdi.

— Osydan júz jyl shamasy buryn, sonaý qalyń qaraǵaıly taý basynda Ekellanı degen bir qunys, kózbaýshy ári kontrabandıst, grek shal turǵan eken, óziniń Arıstıdo degen bir ańshy balasy bolady, ol kezde araldan eshki áli de aryla qoımaǵan eken. O kúnde bul mańdaǵy eń dáýletti úı Galárdıler bolady, búginde ózderi atasynyń jalǵan aty — Sensamane dep atalyp júr, júzim egisiniń qaq jartysyna ıelik etken ózderiniń segiz jerqoıma men myńnan astam kúbileri bolady. Bizdiń aq sharabymyz o kúnde, estýim boıynsha, adamdary sharaptan ózge eshtemeni baǵalaı bilmeıtin, tipti Fransıanyń ózinde de ardaqtalady eken. Bul fransýz degenińniń ózi shetinen oıynshy ári maskúnem keledi túge, qartaǵa ózderi tipti koroliniń basyn da salyp, saıtanǵa uttyryp jibergen...

Sylq-sylq etken soldattyń kúlkisine jaýap qatyp, áldeqaıda jap-jaqyn jerden sý sholp ete túskende, ekeýi teńizge qaraı moıyndaryn sozyp, ún-túnsiz eleń ete qalyp edi, shymyrlaǵan sý jaǵadan ármen qaraı sheńberlene jóneldi.

— Qarmaqqa shanshylǵan jemdi julqyp kórip júrgen qara balyq bul...

— Aıta ber...

— Ia... Galárdıler dedim ǵoı. Ózderi aǵaıyndy úsheý eken, tarıh solardyń jaıalyqtaı aýzy men gújildegen daýsyna bola Karlone dep atanǵan ortanshysy týraly ańyz etedi. Onyń ózi bir ustanyń Djýlıa degen paqyr ári asa aqyldy boıjetken qyzyna ǵashyq bolady, óıtkeni balýandar aqylǵa jarly keledi ǵoı. Úılenýlerine áldene qyrsyq bolyp, ekeýi toı jasaıtyn kúnderin zaryǵa kútip júrgende grektiń balasy da qarap jatpaıdy, oǵan da Djýlıa unaıdy eken. Qyz ózime ǵashyq bolsa eken dep uzaq ýaqyt álekke túskenmen, biraq ol kóńilge alǵan nıetine jete almaıdy da, qyzdy masqara etsem, Karlone Galárdı odan bezip shyǵa keledi, sóıtip ony op-ońaı ala qoıamyn degen oımen qyzdy uıatqa qaldyrýǵa bel baılaıdy. O kúnde qazirgiden qatańyraq bolǵan...

— Degenmen, qazirde de. ..

— Azǵyndyq — dáýletti adamdardyń ǵana saýyǵy, al endi bul jerdegi bizdiń bárimiz de jarlymyz, — dep qatal qaıyrǵan qart, ótkendegini óziniń esine quddy bir ózi salyp otyrǵandaı, sózin jalǵaı jóneldi:

— Bir kúni qyz qyrqylǵan júzim sabaǵyn jınap júrgen eken, grektiń balasy súrinip ketken kisi bolyp, onyń júzim egisiniń qıa betkeıindegi soqpaqtan domalap, qyzdyń dál aıaǵynyń astyna kep túsedi, sol jerde hrıstıan dinindegi aıaýly áıel bolǵan soń, mertigip qalǵan joq pa eken dep qyz onyń ústine eńkeıe qoıady. Aýyrǵannan yńqyldaı jatyp, jigit oǵan:

— Djýlıa, senen tiler tilegim, jurtty kómekke shaqyra kórme! Qyzǵanshaq kúıeýiń eger qasyńda otyrǵanymdy kórse, kózimdi qurtar dep qorqamyn. . . Dem alýǵa mursha ber, jaıyma ketemin... — dep jalynady.

Sóıtip jigit qyzdyń tizesine basyn súıep, óp-ótirik esinen tanǵan kisi bola qoıady; sol jerde shoshyp ketken qyz kómekke shaqyryp baj ete túsken eken, biraq jurt júgirip kelisimen, jigit sap-saý kúıi oıda joqta ornynan atyp turyp, qatty uıalǵan kisi bola qalady da, óziniń ǵashyqtyǵy men kirshiksiz taza nıeti jaıynda áńgirlep, qyzdyń uıatyn nekemdi qıdyryp jýyp-shaıamyn dep ant-sý ishedi, qysqasy áńgimeni ózi Djýlıanyń erkeletkenine eltip, tizesine basymdy súıep uıyqtap ketip em degenge saıytady. Grektiń aram oıyn ańǵarmaǵan aqkóńil jurt qyzdyń ashýlanǵanyna qaramastan, kómekke tipti, sonyń óziniń shaqyrǵanyn da umytyp, jigittiń sózine ılana ketedi. Hrıstıan dinindegilerdiń bar isin bylyqtyrýǵa bola grekterdi, sirá, saıtan shoqyndyrǵan ǵoı. Grek ótirik aıtyp tur dep qyz ant-sý ishkenmen, biraq ol jurtty Djýlıa shyndyqty moıyndaýǵa uıalyp, Karloneniń zildeı qolynan qorqyp tur dep ılandyrady; aqyry jigit jeńedi de qyz aqylynan aljasqandaı bolyp, qolyna tas alyp kóringenge umtyla bergen soń, jurt onyń qolyn baılap, qalaǵa qaraı tartady. Sol jerde Korlone qyzdyń shyryldaǵan daýsyn estip, onyń aldynan umtylǵan eken, biraq bolǵan malaǵamdy jurttan estip, nópirdiń ortasyna kep shart júginip otyra ketedi, sodan soń ornynan atyp turyp, sol qolymen qalyńdyqty betke bir peredi de, oń qolymen grekti býyndyra bastaıdy, sol arada jurt ony áreń aıyryp alady.

— Áńgúdik jigit eken,— dedi soldat kúńk etip.

— Adal adamnyń aqyly júreginde bolady! Bul oqıǵa Aısa perzentiniń dúnıege kelgen meıramy aldynda, qystykúni bolǵan edi dedim ǵoı. Nebári birneshe kún ǵana buryn. Bul meıramda jurt bizde molshylyqtan bir-birine sharap, jemis, balyq, qustaryn syıǵa tartady, jurttyń bári de qushyr beredi, sonymen birge qushyrdy ózgelerden góri, árıne, eń jarly degender kóp alady. Shyndyqty Karloneniń qalaı bilgeni esimde bolmaǵanmen, biraq ol áńgimeniń anyq syryna qanady, sóıtip Djýlıanyń úıinen tipti attap shyǵyp sherkeýge de barmaǵan ákesi men sheshesi meıramnyń alǵashqy kúni Karlone Galárdıdiń qaraǵaı butaǵynan toqylǵan shaǵyn sebettiń ishine Djýlıany urǵan sol qolynyń saýsaqtaryn shaýyp salyp jibergen jalǵyz-aq qana sılyǵyn alady. Záreleri zannemge ketken ekeýi qyzyn ertip, úkideı ushyp Karlonege kelgen eken, qolyn qanǵa shylqyǵan shúberekpen tańyp alǵan ol úsheýin úıiniń esigi aldynda júgine otyryp qarsy alady da, balasha eńirep qoıa beredi.

— Ózińe-óziń ne istediń? — dep suraǵan eken sonda olar.

Ol turyp:

— Laıyǵyn istedim: mahabbatymdy qorlaǵan adam ómir súrmeýge tıis bolsa, men onyń kózin qurttym... Ǵashyq jaryma jazyqsyzdan tıgen qolymdy qorlyq kórip ony da shaýyp tastadym... Sóıtip endi, Djýlıa senen, seniń týǵandaryńnan keshirim tileımin... — depti.

Árıne, úsheýi keshirýin-keshirgenmen, biraq sumdardy da qorǵaıtyn zań bar emes pe, grek úshin Galárdı abaqtyda eki jyl otyrady, sóıtip Karloneni odan shyǵaryp alý mashaqaty aǵaıyndaryna asa qymbatqa túsedi...

Sodan soń ol Djýlıaǵa úılenip, onymen birge qartaıǵansha kúlip-oınap ómir súredi de, aralda Sholaqqol-Sensamane dep jańadan atalyp ketedi...

Qart qorqoryn ústi-ústine soryp, úndemeı qalǵan edi.

— Bul oqıǵań maǵan onsha unaǵan joq,— dedi soldat aqyryn ǵana. — Karloneńniń ózi bir taǵy eken... Ári bári de aqylǵa syıymsyz eken...

— Osydan júz jyl ótken soń seniń ómiriń de aqylǵa syıymsyz bolyp kórinedi áli,— dedi qart zildene sóılep, sóıtip qarańǵyda appaq tútindi aýzyn toltyra bir burq etkizip, qosyp qoıdy:

— Jer betinde tirshilik etkenińdi tek eger bireý esine alar bolsa...

Tym-tyrys tynyshtyqta sý álgidegiden de góri qatty ári qarbalas taǵy da bir sholp ete túsken edi; qart plashyn sypyryp tastap, ornynan jalma-jan atyp turdy da, jaǵalaýy balyqtyń kúmis qabyrshaǵynsha kógildir tartyp, jarqyraı buıralanǵan núktelermen jaınaı qalǵan nil qara sýǵa beıne bir kúmp bergendeı, kózden ǵaıyp boldy.

---