InfoHub Logo

Jumysta, áleýmettik qyzmet kórsetetin mekemelerde nemese kádimgi dúkenniń ózinde biliksizdikke tap bolǵan kezderińiz boldy ma? Jumysker óziniń mindetinen dym bilmeı, biliksizdiginiń zardabyn aınalasyndaǵynyń bári tartyp júrgenin kórgen shyǵarsyz. Bundaı jaǵdaı sizdi tań-tamasha qylǵan bolar nemese ózińiz biliksizdik qurbany bolǵan shyǵarsyz. Buny túsindirýge bolady jáne ol «Pıter qaǵıdatyn» túzgen jáne biliksizdikpen nege jıi ushyrasatynymyz ben onyń qalaı paıda bolatynyn qarapaıym tilmen aıtyp jetkizetin kanadalyq pedagog Loýrens Pıterdiń kitabynda jazylǵan.

Pıterdiń kitaby 1960 jyldary shyqqanymen, ol qazirgi kezde de óziniń ózektiligin joıǵan joq. Kitap biz ózimizdi tanıtyn ómir bolmysynan alynǵan kóptegen mysaldar arqyly mysqyldaý mánerinde jazylǵan.

Pıter qaǵıdaty álemge tanymal boldy jáne onyń máıegi mynada: ıerarhıa júıesinde barlyq qyzmetker áıteýir bir kúni óziniń biliksizdik deńgeıine jetedi.

Bul ár qyzmetker, qyzmetinde joǵarylaǵan saıyn ózine laıyqsyz jáne qıyn bolyp, óziniń mindetin sapaly túrde atqara almaıtyn laýazymǵa jaqyndaı túsedi degen sóz. Adam bas kezinde ózin myqty, bolashaǵy bar maman retinde kórsetken kúnniń ózinde de, joǵaryǵa qaraı basqan ár qadamy saıyn onyń biliksizdiligi arta beredi.

Bul qaǵıdattan másele jeke alǵan adamda emes ekeni, másele — ıerarhıa júıesininiń ózinde ekeni, barlyq qurylymda ónimdi jumys júıesi buzylǵany jáne kadrlardyń aýystyrylýy oıdaǵydaı júrmeıtini shyǵady. Saldarynan aınalamyz bir-eki kúnnen soń buzylyp qalatyn sapasyz taýar satatyn dúkenderge, esh paıdasy joq bilim beretin ınstıtýttarǵa, tártip pen ónimdi qam-qareket ornyna beıbereketsizdik jaılaǵan memlekettik organdarǵa tolyp tur.

Bir-eki mysaldy qarastyryp kóreıik

Kóbimiz kópqabatty úılerdegi páterlerde turamyz jáne qabyrǵalardan bári estilip turatyny tańqaldyrmaı qoımaıdy. Kórshilerimizdiń daýysyn qatty shyǵaryp tyńdaıtyn mýzykasyn ǵana emes, jaı aıtylyp otyrǵan áńgimelerdi, as úıdegi kombaınnyń dybysyn, sýdyń aǵyzylǵanyn estı alamyz. Nege bulaı bolatynyn oılanyp kórdińiz be? Ǵımaratty jobalap, turǵyzǵandar ne jaıynda oılady eken? Shamasy, olar oılanyp bas qatyrǵan joq, óıtkeni olardyń biliksizdik deńgeıi shegine jetken.

N. degen avtoslesardyń on saýsaǵynan óner tamǵan keremet sheber degen aty bolatyn, onyń altyn qoly kez kelgen kólikti shashyp, qaıta jınaı alatyn, qandaı aqaý bolsa da jóndeıtin. Sheberhananyń klıentteri jyrtylyp aıyrylatyn, sondyqtan jumys jaqsy júrip jatqan. N-niń tabystaryn kórgen bastyqtar áýeli ony sheberdiń kómekshisi etip taǵaıyndady, sosyn bas sheber qyldy. Alaıda, kórgen-bilgeni detaldar men kólikter bolǵan N. jumysta jáne adamdardy basqarýǵa kelgende múldem biliksiz bolyp shyǵyp, árkimniń isine aralasatyn boldy. Qyzmetkerlerine durys jumys istetpeı, ár kólikti óz oıynan shyqqansha jóndeýge, ár detaldy ózi tekserýge tyrysty, nátıjesinde sheberhananyń qalyptasqan jumys tártibi buzylyp, sheberlerdiń yzasyn týdyrdy, al kóligin sonsha uzaq kútýi kerek bolǵan klıentter nazdaryn bildire bastady. Bunyń bárine bas sheber qyzmetinde júrgen N-niń biliksizdigi kináli.

Biliksizdiktiń kóp taralý sebepteri

Bul jerde bári túsinikti — másele adamdy qyzmetke alǵan kezde qandaı qaǵıdattardyń basshylyqqa alynatynda. Jaqsy jumys isteıtin adam mansaptyq qyzmette joǵarylaıdy. Biraq ár adamda óziniń biliktiliginiń shegi bar jáne ol adam biliktiligi bitip, biliksizdigi bastalǵan jerdegi qyzmetinde toqtaıdy.

Laýazymdyq mindetin múltiksiz atqaryp, úlgili, tabysty jumys istep júrgen qyzmetkerdiń bastyqtardyń kózine túsýi jıi bolyp turady. Basshylyq tyrysyp, tabysqa jetkenine rıza, sondyqtan ony bólim bastyǵynyń ornyna bir satyǵa joǵarylatady. Biraq qyzmetkerdiń jańa mindetteri ol buryn atqaryp kelgen mindetterge múldem uqsamaıdy — ol qashan da ózi bireýge baǵynyshty bolyp júrdi, eshqashan qyzmetkerlerdi basqara alǵan emes. Osy sebepti ol jaqsy jumyskerden tájirıbesiz ári biliksiz basshy bolyp shyǵa keldi de, onyń damýy osy jerde tejelip qaldy.

Basqasha bolýy da múmkin. Bólim basshysy — aman-sálemi túzý, ashyq jáne iltıpatty adam — ujymmen qarym-qatynasy óte jaqsy. Bólimde bári tatý ári jumys ónimdi bolýyn qadaǵalap otyrady. Biraq ony joǵarylatady, endi ol qarapaıym qyzmetkerler men oryndaýshylardy emes, bólimderdiń basshylaryn basqarady. Bul jerde onyń yqylasy men barlyǵymen aralasyp júretin ádeti eshkimge kerek bolmaı qaldy, basshylar ortasynda júrip olaı etken bolmaıdy. Bul osyndaı basshynyń mansabyndaǵy sońǵy stansıa.

Kitabynda Pıter ıerarhıa men ıerarhıologıa týraly kóp aıtyp, óz qaǵıdasy arqyly áleýmettik qurylymdardyń, jalpy órkenıetimizdiń qalaı qurylǵanyn túsindirýge tyrysady. Ol eshkimge uqsamaıtyn ıerarhıadan tys tulǵalardyń bolatynyn biledi, biraq ár túrli bılik qurylymdarynda isteıtinderdiń, zaýyttarmen jáne ónerkásippen, bilim berýmen, medısınamen, mınıstrliktermen baılanystylardyń barlyǵy – ıerarhıaǵa kiretinin aıtady. Olardyń mansaptyq turǵyda joǵarylaýy Pıter qaǵıdatyna saı júzege asady.

Bunymen qatar Pıter ıerarhıanyń taǵy da basqa formýlalaryn shyǵaryp otyr, solardyń biri: qyzmetkerlerdiń mansap satysymen joǵarylaýy birtindep-birtindep árbir jumys ornyna óz qyzmeti turǵysynda biliksiz adamnyń kelýine aparyp soǵady.

Bundaı oıtúıin tańdandyryp tastaıdy, óıtkeni, órship bara jatqan qyzmetkerlerdiń biliksizdigine qaramastan, ósip-órkendep jatqan kompanıalar men korporasıalar bar ǵoı.

Qalaısha bulaı bolady? Óziniń mansap satysynyń bas jaǵynda turǵan jáne óziniń biliksizdik deńgeıiniń aýyly áli alys qyzmetkerler árqashan bolady, mine solar fırmalardy damytyp, ónimdi eńbek etedi jáne ıdeıalary kóp.

Mansapqorlarǵa arnalǵan ıdeıalar

Biliksizdikke qatysty mysqyldap, kelekelegen oılarynan bólek avtor qaǵıdat týraly alǵan bilimdi qalaı paıdalanýǵa bolatynyn aıtady, qyzmettik satymen bir-eki basqyshqa joǵarylaý úshin ne isteý kerek ekeni jóninde birtalaı jóndi-jóndi aqylyn aıtady.

Mansapqorlardyń eki joly bar. Birinshi joldy avtor, — qyzmetkerdi joǵarylatyp otyratyn sarýar-jebeýshisi bolatyn kezdi — «qol» dep ataǵan. Kóp jaǵdaıda «qol» — bul uıymdaǵy laýazymy jumyskerden joǵary turǵan jumyskerdiń týysy nemese jaqsy tanysy. Ádettegi jaǵdaıda kompanıalarda «qoly» barlardy jáne sol «qol» arqyly joǵarylaǵandardy eshkim jaqtyrmaıdy. Basqa qyzmetkerler kóre almaı, qyzmetkerdiń qasıetterin jóndi-jónsiz synap-minep, oǵan sebepsiz soqtyǵa beredi.

Degenmen, eger adam osy jolmen júrgisi kelse, sarýar-jebeýshini taýyp alý — azdyq etedi. Oǵan alǵa jyljýǵa kómektesip, qoldap, tabysty bolýǵa yntalandyryp otyrý qajet. Óziniń biliksizdik deńgeıine jetip, qyzmetine baılanyp qalǵan qyzmetkerler joq bolatyn joǵarylatý jolyn izdegen jón. Qyzmeti joǵary bolsa, olardan (biliksizdik deńgeıine jetip, baılanyp qalǵan, ary qaraı óspeıtinderden) qarǵyp óte almaısyń, biraq olardy «qoldyń» járdemimen aınalyp ótýge bolady. Ikemge kelgishtikti de este ustaǵan abzal, óıtkeni sarýar-jebeýshi kelesi basqyshqa shyǵýǵa kómektese alady, biraq ary qaraıǵy tabys qyzmetkerdiń tek ózine baılanysty.

Ekinshi jol — avtor «shyntaq» dep ataǵan yjdahattylyq joly. Bul jaǵdaıda qyzmetker qatty tyrysýy, keshke jumysta kóbirek otyrýy, tańerteń jumysqa erte barýy, óziniń kásibı ilim-biliminiń deńgeıin únemi arttyryp otyrýy tıis. Biliktilik arttyrý kýrstaryna, semınarlar men trenıńterge barýy, jumysqa degen ynta-yqylasyn bildirip, kóptegen ótimdi ıdeıalarymen kózge túsýi tıis. Bunyń bári, árıne, jaqsy jáne basshylyq pen birqatar áriptesterin tánti qylyp, súıintýi bek múmkin, alaıda, bundaı qylyqty jek kórip, adamnyń bulaı tyrysyp-tyrashtanǵanyn sýqany súımeıtinder de tabylady. «Shyntaq» ádisi «qol» sıaqty mansap satysynyń basqyshtaryn op-ońaı eńsere almaıdy. Tek «qol» ǵana óziniń biliksizdigi kesirinen ary qaraı jyljı almaıtyn qyzmetinde baılanyp-matalǵan jumyskerlerden quralǵan Pıter keptelegin eńsere alady.

Pıter qaǵıdasymen kelispeı, kez kelgen erejeden erekshe jaǵdaı bolatynyndaı, bunda qaǵıdadan tys, baǵynbaıtyn kezder bolatynyn dáleldeýge tyrysqandarǵa avtor onyń bári jalǵan erekshelikter ekenin túsindirgen. Iá, tabysty jumyskerlerdi de, salaq, boıkúıez jumyskerlerdi de jumystan shyǵaryp jatady, alaıda Pıter qaǵıdaty bizge mynany aıtady: ıerarhıany saqtaý úshin óte bilikti qyzmetkerlerden de, asa biliksiz qyzmetkerlerden de arylý kerek. Aqyldy jáne bolashaǵy bar kisiler táýekel etip, jańashyl qam-qareketti jaqsy kóredi, ondaı nárse jyldar boıy bári bir sarynmen kele jatqan úlken uıymdardyń erejeleri men normalaryna tompaq keledi. Qyzmetkerdiń tyńǵylyqtyq, muqıattylyq, uqyptylyq sıaqty qasıetterin onyń kásibı qasıetterinen artyq kóretin kezder bolady ǵoı. Bul Pıter ınversıasy delinip júrgen nárse.

Pıter bilikti adamǵa oryndy bosatý úshin ǵana qyzmetine baılanyp-matalyp qalǵan qyzmetkerdi joǵarylatatyn ótirik joǵarylatý sıaqty erejeden jalǵan erekshe jaǵdaıdy da sıpattaıdy. Osylaısha kompanıada dym bitirmeıtin birneshe dırektordyń orynbasary bolýy múmkin.

Biliksizdik deńgeıine jetý belgileri

Avtor belgiler jıyntyǵyn «sońǵy aıaldama sındromy» dep biriktirdi. Biliktilik deńgeıiniń shegine jaqyndaǵan kisiniń problemalarynyń ústine problemary jınala beredi. Olar jumys sapasynan ǵana emes, qyzmetkerdiń densaýlyǵynan da, psıhologıalyq kúıinen de kórinis taýyp jatady. Adamnyń ózine zıandy áýes nárseleri (temeki, araq t.b.), mazasyz uıqysy, gastrıtter paıda bolady, jalpy — hal-ahýaly nasharlaıdy. Bul rette dárigerlerge naqty qandaı aýrý ekenin anyqtaý qıyndap, adamnyń qajyǵanyna jaba salady.

Adamǵa eshqandaı demalys, eshqandaı dári-dármek kómektespeıdi, óıtkeni densaýlyqtyń nasharlaýynyń sebebi — adam óziniń jumysynyń esh paıdasy joqtyǵyn, óziniń biliksizdigin sezgendiginde. Sondyqtan adam janyn tynyshtandyrý úshin alkogólge, temekige jáne taǵy basqa qumarlyqqa salynady.

Sındromnyń basqa da syrtqy belgileri bar:

— stolyndaǵy múltiksiz tártip-tazalyqqa áýestik nemese onyń basqa jaǵy — jumys qyzý júrip jatqandaı kórinetin qujattardyń tym kóp bolýy;

— qujattardy qaıta-qaıta rettep qoıa berýge tyrysýshylyq;

— syzbalarǵa, grafıkterge jáne dıagramlarǵa degen asqan qushtarlyq.

Psıhologıalyq turǵyda sındrom bári jaqsy bolǵan ótken shaqty aıta berý, muńaıa berý, tartynshaqtyq. Bastyqtyń júris-turysy birtúrli, qalaı bolaryn bilip bolmaıtyndaı bolyp ózgerýi, mindet-tapsyrmalardy naqty-naqty bólip bere almaıdy, sheshim shyǵara almaıdy, túkke tatymaıtyn nárselerge tym kóp ýaqyty men nazaryn salady.

Sındrommen qalaı kúresý kerek?

Bundaı jaǵdaıda adamǵa ishki balans pen garmonıany qaıtarýdyń mańyzy zor, sondyqtan óziniń múmkindikterin paıdalanyp, boıyna senimdilik uıalatý úshin áýestenetin birdeńe, hobbı, mysaly, sport, taýyp berý qajet.

Sońǵy aıaldama sındromyn boldyrmaý tásilderi

Aınalańyzdaǵy adamdardyń júris-turysyn saraptaǵansha, ózińizdiń jaı-kúıińiz ben ádetterińizdi baqylaý kerek. Paıda bolǵan apatıa, jumys barysyndaǵy máselelerge qyzyǵýshylyqtyń joqtyǵy — sındromnyń alǵashqy nyshandary.

Kelesi qyzmetińiz sizge qıyn soǵyp, ol jerde biliktilik deńgeıiniń shegine jetemin dep oılasańyz, Pıter biliksiz qyzmetker keıipine enýge keńes beredi. Biraq, jumystan shyǵaryp jibermeýi úshin, buny muqıat ári aılakerlikpen isteý qajet. Bul jerde ózgeshe kıimmen júrý, qoǵamdyq jumystan boıdy aýlaq salý, keńse zattary men usaq-túıekterdi únemdeý sekildi biraz erkinsip, arqany keńge salýshylyqtyń sebi tıedi. Bular basshylyqtyń kóńilinen shyqpaı qalyp, qyzmetińizdiń joǵarylaýy úderisin baıaýlata alady. Biliksizdikti sımýlásıalaý qyzmetkerdiń densaýlyǵyn aman alyp qalýǵa qaýqarly ekenine senimdi. Bastysy — biliktiligińiz aıaqtalatyn shekti bilip, odan ary ótpeýge tyrysý. Joǵarylaý — qashan bolsyn jaqsy bolǵanymen, onyń saldary sonshalyqty ońdy bolmaýy múmkin. Sol úshin, joǵarylaý sońǵy aıaldama sındromyna soqtyrýy múmkin ekendigin bilgen adam onyń qaýpinen qutyla alady.

Loýrens Pıterdiń kitaby oıǵa shomyp, ózińniń jumysyń men júris-turysyńdy saralap shyqqyzady. Árkim óz salasynyń úzdigi bolýǵa tyrysatyn, bári mansapqa jetýge asyǵatyn qazirgi zamanda, Pıterdiń pikirinshe, biz ár túrli deńgeıdegi biliksizdikke tap bolyp otyramyz. Osynsha pesımısik kóńil kúıge qaramastan, avtor paıymdaýǵa arnalǵan kóptegen taqyryptardy, ózimizdiń biliktilik deńgeıimizdi zerdelep, onyń aıasynan shyǵý úshin ómirimizde qoldana alatyn keńesterdi jáne baǵyttardy berip otyr.

---