InfoHub Logo

Jigit jylqyny taý ańǵaryna tastady da, astyndaǵy ushqyr qarager atyn tebinip, qubyla bettegi bıik tóbeniń basyna kóterildi. Tóbe basynan aınalanyń bári alaqandaǵydaı kórinedi eken. Jylda shańdaǵy shyǵyp jatatyn jer bıyl kádimgideı jaıylym. Ótken qystaǵy mynaý jotalarda siresip qalǵan qalyń qar ómir boıy ketpesteı kórinip edi. Kóktemniń shýaǵy túsisimen-aq qanshama jyl tandyr bop qalǵan dala qar sýyna bir qandy-aý. Endi mine burynǵy bozamyq dala kólbeńdep shyǵa keldi. Ústirt jeriniń bir ereksheligi — taýy da, qatqyly da jolbarys terisindeı teńbil-teńbil bop keledi. Kúndiz qanshama ystyq bolsa da, túni salqyn, ylǵaldy. Sondyqtan da malǵa kúndizgiden góri túnde jaıylǵan tıimdirek. Munda malshylar tek jazǵy jaılaýǵa ǵana keledi. Onda da aıaǵy uzyn, túz maly dep mańqystaýlyqtar Ústirtke ylǵı jylqyny jiberedi. Oıy-shuńqyry kóp, elsiz jatqan bir mań dala. Arakidik qatpar taý silemderi de ushyrasady. Ústirttiń bas-aıaǵy úlken bolǵandyqtan, jaz saıyn kóship keletin on bes-jıyrma tabyn jylqyly aýyldarǵa selt etip, azan-qazan bola qoımaıdy: báz baıaǵy qalpy, mańǵazdana kerilip, uıqyly-oıaý kúıinde jata beredi. Sonaý tústik bettegi Berenjik, Qansý dep atalatyn taý ańǵarlarynda barlaýshy-burǵyshylar bar. Qysy-jazy Ústirtti úzbeı mekendeıtin ázirshe solar ǵana. Jaılaýǵa kelgen ázirde bir úıir jylqy joǵalyp, Sultan bul mańnyń biraz saı-salasyn sharlaǵan. Sonda barlaýshylar poselkesine túnep shyǵyp edi. Ázirshe onda uzyn-yrǵasy bes-alty ǵana úı bar. Sonyń ózi qalany kóz aldyńa elestetedi. Barlaýshylardyń jataqhanasyn aıtsaıshy — kirseń shyqqysyz. Jamalıddın degen jigitpen qyzyl burysh bólmesinde tún jarymyna deıin shahmat oınap, áńgimelesti. Famılıasy Sultanov eken. Muny esimin bilip alǵannan keıin:

— O, meniń ákem bolyp shyqtyń ǵoı! — dep kúldi. — Óziń neshedesiń?

— Jıyrma segizge shyǵam.

— Men túrińe qarap, 19-20-da shyǵar dep otyrsam...

Ózi bir qıalshyl jigit eken.

— Bul jerde Shevchenko sıaqty qala bolady. Anaý Ózen, Jetibaılarǵa elektrıchkamen baratyn bolamyz, — dep qoıady.

Sultan onyń sózine áýeli kúlip aldy.

— Ol kúnge jetkenshe biz pensıaǵa shyǵyp ketpesek? — dep ázildedi. Sosyn óziniń sózinen ózi uıalǵandaı úndemeı qaldy. Budan on jyl buryn Sultan mektep bitirgende Ózen, Jetibaı degenderiń joq edi.

— Jamalıddın erteńine vahtaǵa keshke barady eken. Tańerteń erte ketem degen Sultandy qoıar da qoımaı:

— Osydan bes shaqyrym jerde bir tamasha úńgir bar, sony kórip ket, — dep aqyr soǵan kóndirdi. Ekeýi ertemen jaıaý ketti. Tyrbıǵan boz sorań men alabotaǵa qonǵan tozańnan báteńkeleri bozaryp qaldy.

Úngirdiń aýzy shaǵyn adam erkin sıatyndaı eken. Jamalıddın alyp kelgen maı shamyn tutatyp alyp, birinshi bolyp ishine tústi. Sultan erip keledi. Tike jar emes, sál kólbeýleý úngirdiń túbinde qazan aýzyndaı jerde móldir sý shyǵyp jatyr. Sý tolyp asyp ta ketpeıdi, keýip te qalmaıdy — dál osylaı bir deńgeıde turady da qoıady dep túsindirdi Jamalıddın. Sodan beri Sultan jylqyǵa shyqqanda jazataıym oı-shuqyr kózine tússe, úńgir emes pe eken dep zer sala qaraıtyn boldy.

Kúndegi mezgilinde qudyqqa qaraı baǵyttap bara jatqan jylqy sońyna Sultan da ilesti. Keshki salqynmen sýǵa qanǵan jylqy túnimen jaqsy jaıylady, jegeni de sińimdi bolady. Tek sońǵy kezde ıt-qustyń quıryǵy kórinip qalyp júr. Sultan ákesi Qaldyǵýl aqsaqal ekeýi kúndiz-túni jylqydan kóz jazbaı júrgenderi de sondyqtan.

Jıren qasqa atyn qańtaryp qoıyp, qudyq basynda eńgezerdeı bireý júr. Sultan sonadaıdan tanı ketti: Baıǵalı aqsaqal. Osyndaǵy kórshi sovhozdyń jylqyshysy. Olar jazǵy jaılaýǵa ylǵı da Ústirttiń teriskeı retine shyǵatyn. Osy «Astaý oıǵa» keship keledi degendi ótkende estigen-di. Sultan alǵash ákesine kómekshi jylqyshy bolǵan jyly osy Baıekeńmen on kún boıy dámdes bolǵany bar. Sol jyly qys bıylǵydan da qatty boldy. Onda da eki úıi kórshi, qazirgi qystaq — «Erbasan» mańynda otyrǵan. Qar belýardan, attyly adam áreń júredi. Shyǵystan soqqan qarly boranmen jylqy bitken sonaý «Saı óteske» qaraı yǵyp ketipti. Baıǵalı aqsaqal qasyna on segizge jańa shyqqan Sultandy ertip, on kún boıy túzdi sharlaýmen boldy. Sodan «Úsh shońqal» asyp, «Qolqadan» baryp bir qaıyrdy. Baıǵalı aqsaqaldyń dene bitimi qandaı alyp bolsa, boıyndaǵy qaırat-kúshi, adamgershiligi de sonshama mol ekenin sonda bilgen Sultan. Ózi ári aqyn, ári batyr Mahambettiń jıenshary. Kókiregi tunǵan óleń men jyr.

— Assalaýmaǵaleıkúm, kóke!

— Bar bol, balam! Aman-esen be? Ákeń aýylda ma, erýligin ázirleı bersin, kóship kelip jatyrmyz. Qudyq sýy mol, jeri de ot eken, bárekelde! — dep Baıǵalı aqsaqal rıza bolyp qaldy.

Sý ishken jylqyny batys jaqtaǵy saıǵa qaıyrmalap tastady da, Sultan úıine keldi. Úı syrtyndaǵy jeńil mashınany sonadaıdan kózi shalyp, qýanyp ketti. Jer aıaǵy qashyq, osy mańdaǵy jylqyshylar bolmasa, mashınaly qonaq degen jyl qusyndaı. Kishkentaı Ermek mashına janynda tur edi. Ákesin kórip tura júgirdi.

— Aǵalar keldi bizdiń úıge!

Ol atyn baılap jatqan Sultanǵa bir, irgesi túrýli úı jaqqa bir qarap qoıdy. Sosyn qolynan jetelep úıge bettegen ákesine sybyrlaı sóıledi. — Anaǵan mingizshi!

Úıdegi aýdandyq aýyl sharýashylyǵy basqarmasynyń bas dárigeri Jomart Nurlaev eken. Ózi Aqtóbede Sultanmen birge ósken qatar qurby, ázilqoı jarqyldaǵan jigit.

— «Jylqy kerek bolsa, aıdap alyńdar» dep qala ma dep, jaǵdaı bilýge kele jatqanymyz.

Jomart osyny aıtyp, Sultanǵa qolyn berip kúlip qoıdy.

— Ázilińdi qoı, jańalyǵyńdy aıta otyr. Mynanyń batareıasy otyryp qaldy. — Súltan beti-qolyn súrtip jatyp oń jaqtaǵy radıoqabyldaǵyshty nusqady. — Gazet-jýrnal degeniń sırek keledi. Qulaq keskendeımin. «Qaırattyń» háli ne kúıde?

Sháı jasaǵaly jatqan kelinshegi Zıada kúlip jiberi

— Munyń bir «Qaıraty» bar, kóldeneń kók attyny toqtatyp, sony suraıdy.

Ótken qys bolatyn. Mal qyrylyp jatyr: ilip salar pishen joq. Bul aýdan ómirinde pishenge jaryp kórgen emes. Sebebi bul óńirde qys bolmaıdy, ylǵı da qurǵaq, jyly bolyp ótedi. Mal bitken qys boıy jaıylystan qalmaıdy. Azyn-aýlaq jıyp alǵan pishenniń ózi keler jylǵa qalyp, odan kóktemgi jaýynmen shirip, ysyrap bolady. Ótken qys jyldaǵysha jaıbaraqat otyrǵan jurtty taban astynda urdy. Sultan sovhoz ortalyǵyna kelip, basshylarmen sózge kelip qalǵan. Ánsheıinde kóp sóz bilimeıtin, bıazy jigittiń qys ishinde jem joq dep kelip otyrǵanyn ersileý kóristi.

— Jylqy túgili qoıǵa taýyp bere almaı jatqanda... Qys bolsa, mynaý, jaǵdaıdy kórmeısińder me?!

— Men sizderden jalǵyz túıe men 5-6 jantyǵyma pishen taýyp berińder dep dep otyrǵanym joq. Ázer bolsa soıyp alsam da birdeńe etem. Al, jylqyny qyrasyńdar ma? Jylqyǵa degen qora bolyp kórgen emes. Jem-shóp ázirlenbeıdi. Jylqynyń qajeti bolmasa, ony ustap ne kerek! — Sultan janyndaǵy qulaqshyny men qamshysyn alyp ornynan tura berdi de, artyna buryldy. — Jylqy kerek bolsa, qystan shyqqanyn kóktemde aıdap alyńdar.

Jigit sol boıymen aýylǵa tartty. «Endi jylqy baqpaımyn, Ózenge, ne Jetibaıǵa baryp jumysqa ornalasam. Qaıda da eki qolǵa bir qyzmet qoı, áıteýir», — dep ishteı túıip keledi. Jolaı aýylda qalǵan onbes shaqty aryq-turaqty jaıyp júrgen ákesine jolyǵysty. Ekeýi qaıyrmalap aýylǵa ákeldi. Ertesine tańnan turyp óristegi jylqyǵa ketti... Jomarttyń jańaǵy ázildep otyrǵany, sol jáıt qulaǵyna tıse kerek.

— Qalaı, barlaýshylarmen habarlasyp turasyń ba, Sultan? Ertip ketip júrmesin ózińdi... — dep Jomart sháı ishilgennen keıin ornynan turyp, sol jaqtaǵy siresip turǵan kitaptardy qaraı bastady. «Mynanyń bárin qalaı jetkizip júr eken» dep oılady ishinen.

— E, barlaýshylarǵa barsa nesi bar, Mańqystaýdyń atyn tanytqan solar emes pe! — dep Sultan shofer jigit Amantaıǵa qarap kózin qysyp qoıdy. — Marqum aqyn Tólegen Aıbergenov «Jıyrmasynshy ǵasyr júr Mańqystaýda, munaralar basyna shyraq tasyp!» degende biz týraly emes, sol barlaýshylar men munaıshylar týraly aıtty emes pe!

— Óziń jaılaýda jatyp alyp aqyndardyń óleńin jattaıtyn bolǵansyń-aý shamasy!

Jomart aldyndaǵy kitaptan basyn alyp, bir sáti mynaý otyrǵan qyr muryndy, qara tory júzi dalanyń aptabyna totyqqan taldyrmash jigitke qarap qalyp edi. Áńgime malshy ma, muǵalim be - onda emes, adamnyń oı-órisiniń keńdiginde, túsinik-talǵamynyń moldyǵynda eken-aý! Tek osyndaı jastardyń sońǵy jyldary maldan at-tonyn ala qashatyny nelikten dep oılap qalyp edi. Sodan keıin Jomart jaqynda «Sam» jaılaýyna baryp qaıtqanyn, bıyl barlyq jerde de jem-shóp daıyndaý jumysy qyzý ekenin áńgimelep otyrdy.

— Qansha daıyndalsa da, bizdiń jylqy tuqymyna pishen jetispeıdi ǵoı, áıteýir, — dep qoıdy Sultan. Qaldyǵul aqsaqal balasynyń sózin estimegendeı boldy da, sonsoń:

— Osy Aıǵa taǵy bireýler ushyp jatyr deı me, sonyń jáıin aıtshy, shyraǵym, — dep qońyr kópshikti shyntaqtaı, qonaq jigitke qarady...

***

Taý ańǵarynan samal esedi. Tún kórpesin búrkengen aınala jym-jyrt. Jartykesh aıdyń kúńgirt, kógildir sáýlesi sonaý kók kúmbezdiń ózinen aýyspaǵandaı, jerge emis-emis túsedi. Kishkene tóbeshikter de qaraýytyp, úlkeıip ketken tárizdi. Al, anaý teriskeı bettegi taý silemderi beıne kókjıekpen astarlasyp qalǵandaı.

Jortaq aıańǵa basyp, jáı yńyldap ándetken jigit batysqa qaraı ketip barady. Qarager at eki qulaǵyn tigip, oqys eleńdeı qaldy. Oń qoldaǵy qaptalda qaraýytqan jylqy kórinip edi. Jigit at basyn tejep, taý ańǵaryna oıysa berdi.

1969

---