InfoHub Logo

7 synyp. Orta ǵasyrlardaǵy Qazaqstan tarıhy.
Taqyryby: Túrik qaǵanaty. (552 - 603 jj)
Maqsaty:
1. Alǵashqy feodaldyq memleket retinde túrik qaǵanatynyń qurylýy, aýmaǵy jáne bıleýshileri, saıası jáne sharýashylyq jaǵdaıy, mádenıetiniń damýy týraly maǵlumat berý.
2. Saıası tárbıe berý.
3. Túrki mádenıetiniń qalyptasýy týraly aıta otyryp, ultjandylyq qasıetterin damytý.
Kórnekilik: Karta, sýretter

Sabaqtyń barysy:
İ. Uıymdastyrý kezeńi.
İİ. Úı tapsyrmasyn suraý.

İİİ. Qaıtalaý tapsyrmalary:
6 synyp boıynsha:
1. Ertede Qazaqstan aýmaǵynda qandaı taıpalar mekendegen?
2. Ońtústik, Soltústik, Batys, Shyǵys jáne Ortalyq Qazaqstanda mekendegen taıpalar birlestikteriniń qandaı uqsastyqtaryn bilesińder?
3. «Halyqtardyń jappaı qonys aýdarýynyń» sebepteri nede dep bilesińder?
4. Kóshpelilerdiń ómirin sýrettep jazǵan qandaı tarıhshylardy bilesińder?
5. Qazaqstannyń erte kezdegi tarıhyn zerttegen qazirgi qandaı ǵalymdardy bilesińder

İV. Jańa sabaq. Aqparat berý.
Jospary:
1. Túrik qaǵanatynyń qurylýy. Jer aýmaǵy.
2. Halqy.
3. Sharýashylyǵy
4. Mádenıeti
5. Túrik qaǵanatynyń ydyraýy.
V. Jańa sabaq boıynsha jumystar:
1. Kartamen jumys. Túrik qaǵanatynyń aýmaǵyn, bıleýshileri júrgizgen joryqtaryn kórsetý.
2. OSKT arqyly Túrik qaǵanatynyń qurylýy – sıpattama berý.
3. Shyǵarmashylyq jumys. Qaǵanattyń mádenıeti men túrki mádenıeti týraly ne bilemin? esse jazý.
Úıge: §1.

Túrik qaǵanaty
1. Hronologıasy - 552 - 603 jj
2. Tarıhı derek - Qytaı jylnamalarynda 542 j beri belgili
3. Alǵashqy kezdegi túrik qaǵanatyndaǵy jaǵdaı:
3. 1. 545 jyldan - túrik qolbasshysyna qytaı elshisi kelip, beıbit qarym - qatynas ornaıdy
3. 2. Jýjan(avar) qaǵany Anaǵuı qaǵan men Býmyn qaǵan arasyndaǵy janjaldyń týyndaýy.
3. 3. Býmyn qaǵannyń qytaı ámiriniń qyzyna úılenýi.
3. 4. 552 j Jýjan qaǵandyǵy jeńilip, Anaǵuı qaǵan ózin - ózi óltiredi.
3. 5. Býmyn qaǵan – «elhan» degen ataq alady, biraq sol jyly qaza tabady.
4. Túrki bıleýshileri:
4. 1. Qara – Eske qaǵan – Orhonnyń joǵarǵy jaǵyndaǵy Býkrat taýlarynda avarlardy ekinshi ret jeńedi.
4. 2. 1. 552 - 554 j Qara - Eskeniń inisi Muqan qaǵan kezinde jýjandar múldem jeńildi.
4. 2. 2. Túrikter Uly Dalanyń Shyǵystaǵy qojasyna aınaldy.
4. 2. 3. Soltústiginde Saıan taýyna deıingi aralyqtaǵy taıpalardy, shyǵysta Sary ózenge deıingi qaı(tatabtar), qıdan, oǵyz - tatar t. b. taıpalardy baǵyndyrdy.
4. 2. 4. Qytaı eliniń bıleýshileri Muqan qaǵanǵa qymbat baǵaly syılyqtar jasaǵan, jylyna 100 myń teń jibek matasyn tólegen.
4. 3. Tobo qaǵan tusynda 570 - 80 jyldary qytaıdyń eki jaǵymen de jaqsy qarym - qatynas ustap, shyǵystaǵy saıası yqpaly kúshti boldy.
4. 4. 1. Býmyn qaǵannyń inisi Ishtemı qaǵan 10 túmen qol bastaǵan qolbasshysy bolǵan.
4. 3. 2. Ishtemı hý elin(soǵdylyqtardy) jaýlap alýǵa attanyp, Altaıdyń teriskeıindegi taıpalardy baǵyndyrǵan.
5. Túrik qaǵanatynyń aýmaǵy:
5. 1. 555 j ózinde Aral teńizine deıin jetken.
5. 2. Az ýaqyttyń ishinde Qytaıdan Ámýdarıaǵa deıin, Tashkentten Syrdarıaǵa deıingi aýmaqty jaýlap alǵan.
5. 3. Eftalıtterden(Kaspıı teńizinen Soltústik Úndistan men Shyǵys Túrkistanǵa deıingi) qatty qarsylyq kórip, 563 - 567 jyldary jaýlap alǵan.
5. 4. Vİ ǵ 70 - j Solt. Kavkaz ben Qara teńizdiń soltústik jaǵalaýyna deıin ústemdik etti.
6. Halqy:
6. 1. «Tele» kóptegen túrki tildes halyqtardyń ortaq ataýy. «tele» men «túrik» sózi bir maǵyna beredi.
6. 2. Túrik qaǵanatynyń quramynda 30 dan asa tele taıpasy bolǵan.
7. Sharýashylyǵy:
7. 1. Kóshpeli jáne jartylaı kóshpeli mal sharýashylyǵymen aınalysqan.
7. 2. Qytaýlary – İle, Shý, Talas, Ertis, Syrdarıa iri ózen boılarynda bolǵan.
7. 3. Jer óńdeý kásibiniń bolǵanyn dáleldeıdi – turaqty úı - jaılar, Taraz qalasynyń mańynan túrikterdiń qystaq - kentteri tabyldy.
8. Mádenıeti:
8. 1. 1Baspanalary – kıiz úı.
8. 1. 2. Qystaýlarda – qazylǵan jer kepe nemese tastan, aǵashtan, qamystan jasalǵan turaq - jaı.
8. 2. Jerleý dástúri: máıitti otqa órtep, onyń kúlin qoıǵan.
8. 2. 2. Túrikterdiń otqa tabyný salty Vızantıa elshisi Zemarhty janyp turǵan ottyń arasynan ótkizip baryp kirgizýinen kórinedi.
9. Túrik qaǵanatynyń ydyraýy:
581 j qaǵanattyń óz ishinde bılik úshin tartys kúsheıip, 603 jyly Batys jáne Shyǵys Túrik qaǵanaty bolyp ekige bólinedi.