InfoHub Logo

Sabaǵyn oqı sala keshegi oıynda ketken esesin qaıtarý úshin Batyr kompúterge shúılikti. Ata-anasy balasynyń sabaǵyna kerek bolar dep jınaǵan aqshalaryna osy kompúterdi alyp bergeli Batyr úıden shyqpaıtyn boldy. Sabaqtan kele sala aldyna qonjıa ketedi. Demalys kúnderi tipti kúni uzaq otyrady. Keıde tipti túnniń jarymyn bolǵanyn da bilmeı oınaı beredi. Oıynnan qalǵan ýaqytyn áleýmettik jelidegi bos áńgimelerge arnaıdy. Anasy ursyp júrip, tósegine áreń jatqyzady. Ákesi jumystan kele sala anasy «Osy páleni qaıdan aldyq?! Balam soǵan jabysty da qaldy» dep shaǵymdanady. Ondaı kezde Batyr mop-momaqan bolyp, kitap-dápterlerin alyp sabaq oqı qalady. Ákesi bólmege kirgende, sabaq oqyp otyrǵan ulyn kórip, «Áı, balam typ-tynysh sabaq oqyp otyr ǵoı. Qatarynan qalmasyn, kerek kezde paıdalanar» dep anasyn qaıtaryp tastaıdy. Planshet te alyp bergen ata-anasy. Biraq ol on birinshi synypta oqıtyn ákpesiniń qolynda. Buǵan ońaılyqpen bere qoımaıdy. «Testke daıyndalamyn, aýlaq júr» dep qýyp tastaıdy. Synybynda barlyq balada derlik uıaly telefonnyń neshe túri bar. Áıteýir kóshede ketip bara jatqannyń barlyq balanyń eki kózderi de, oı-sanalary da qoldaryndaǵy uıaly telefonda. Tipti «Joldan bylaı qash!» bıpyldatyp jatqan kólikke de qaramaıdy-aý, qaramaıdy. 

Oıynnyń qyzyǵyna kirgen Batyr bir kezde sharshap kózi ilinip ketkendeı boldy. Túsinde de sol atys-shabys. Jaýyn ókshelep qýyp keledi. Kenet aıaǵy taıyp ketti de, qumnyń ústimen syrǵanaǵandaı tómenge quldılaı berdi. Ózin jep-jeńil sezinip, jup-jumsaq kók maısanyń ústine top ete tústi. Qansha jumsaq bolsa da, qara jer emes pe, jambasy aýyrsynyp qaldy. «Qap!» dep orynan turip, jan-jaǵyna ańtaryla qarady. Bul qaı jer? Aınalasynda jemisteri ýyljyp pisip turǵan neshe túrli aǵashtar. Iisi muryn jarady. Aǵashtarda saıraǵan qustar. Aıaǵynyń asty kók maısa. Kók maısada samal jelmen terbelgen gúlder. Mássaǵan, mynaý ertegi álemi sıaqty keremet jer ǵoı. Kishirek kezinde anasy ǵajaıyp ólke jaıly ertegi aıtyp beretin. Sol kezde týra osylaı elestetýshi edi. Batyr qyp-qyzyl bolyp kózdiń jaýyn alǵan almaǵa qolyn sozyp, bireýin úzip aldy da, bir tistep edi, dámi bal dersiń shirkinniń. Qansha alma jese de, mundaı dámdi almany eshqashan jep kórmegen eken. Aınalasyna ańtaryla qarap turǵan Batyr ózi turǵan ǵajaıyp jerdiń aınalasy qum ekenin endi ańǵardy. Shetsiz-sheksiz qum dala eken. Sol qum dalanyń ortasynda osy bir alaqandaı ǵana jerde ǵajaıyp álem ornalasypty.  Ol ǵajaıyp álemnen  qumdy dalaǵa attady. Qum ystyq eken, bir eki qadam attap edi aıaǵy shydamaı keri qaıtpaq bolyp burylǵany sol edi, kórinbeıtin bir keregege soǵylǵandaı keri ushyp ketti. Ne bolǵanyn túsinbeı ornynan tura salyp, qaıta umtyldy. Taǵy sol kórinbeıtin bir nárse ony qaıtadan keri ushyrdy. Ol jantalasyp ǵajaıyp ólkeni aınalyp kiretin jer izdeı bastady. Kóz aldynda turǵan jerge kire almaý qıyn eken. Kúnniń ystyǵy da ótip barady. Qansha áýrelense de endi qaıtyp ol jerge aıaǵyn attap basa almasyn túsingen Batyr jan-jaǵyna baıyptap qaraı bastady. Kómektesetin bireýdi alystan bolsa da kórip qalarmyn degen úmitpen. Aınalasynda tek buırat-buırat qum dala. Ańyzaq ystyq. Tek sonaý kóz ushynda qaraıyp birnárse kórinedi. Batyr ne de bolsa bara kórermin dep sol qaraıǵandy betke alyp júre berdi. Qansha júrgenin ózi de bilmeıdi, bir kezde qaraıǵan nárse úlken shaharǵa aınaldy. Qýanyp ketti. Qansha sharshasa da sońǵy úmiti sol qalada bolǵan soń júrisin toqtatpady. Qyzyq, buryndary sportpen aınalysyp júrgende qansha dop tepse de, júgirip jaryssa da sharshamaıtyn edi. Qazir áreń aıaǵyn basyp keledi. Kúnniń kózi qumdy qyzdyra túsýde. Batyrdy ter basyp ketti. Bir kezde bir túp sekseýildi kórdi. Mańynda birnárse qarańdaıdy. Anyqtap qarap edi, adam sıaqty. Sońǵy kúshin jınap:

—  Kómektesińiz!  - dep aıqaı saldy. Tamaǵy keýip ketkennen be, daýsynyń shyqqan shyqpaǵanyn ózi de sezbeı qaldy. Álgi adam muny estigen sıaqty, qolyndaǵy zatyn jerge qoıa salyp, osynda qaraı júgirdi. Eki qolymen tizesine súıenip, ál-dármeni quryǵan Batyr onyń osynda bet burǵanyn kórip, qýanyp ketti. Jaqyndaǵanda qarasa, ózi quralyptas bala eken. Óńin kún qaqqan, kózi kúlimdegen qara bala. Týra ózi sıaqty. Ol kele salyp, torsyǵyndaǵy sýdan Batyrǵa berdi. Sýdyń osynsha tátti ekeni Batyr birinshi ret sezinip tur. Sý quıǵan kezde solyp turǵan ósimdik bas kóteredi ǵoı, Batyrdyń boıy da sol sıaqty qýatqa tolyp, sergigendeı body. Álgi bala Batyr shólin qandyrǵansha qarap turdy. Arasynda;
— Asyqpaı ish, shashalyp qalasyń, — dep qoıady. Shóli qanǵan Batyr 
torsyqty balaǵa qaıtaryp berip, alǵysyn aıtty. Shyn júregimen alǵys aıtty. 

****

Bular Qumbalanyń úıine kelip, azdap tynyǵyp, tamaqtanyp aldy. Baǵana kezdesken bala osy Qumqala shaharynyń turǵyny. Esimi — Qumbala. Munda barlyǵy qumnan jasalǵan eken. Úıler qyshtan órilip, ádemi oıýlarmen órnektelgen alyp jumyrtqalarǵa uqsaıdy eken. Qumnyń aptap ystyǵynda úıdiń ishi sap-salqyn, janǵa rahat. Qumbala óte elgezek, aqyldy bala eken.  Batyr ekeýi tez til tabysyp ketti. 

Qumbala ata-anasynyń tapsyrǵan jumystaryn zyr júgirip júrip tyndyryp tastady da, Batyrǵa shahardy tanystyrmaq boldy. Qala óte sáýletti eken. Kósheleri de túp-túzý, tap-taza. Shahar halqynyń barlyǵy kóńildi, júzderi jyly. Batyrdyń bóten adam ekenin bilgendeı tańyrqaı qaraıdy da, kúlimsirep óte shyǵady. Bos sendelip júrgen bir adamdy kórmeısiń. Áıteýir birnársemen aınalysyp jatqan adamdar. Bireýler úı salyp jatyr, bireýleri ustahana kórigin qyzdyryp qysh kúıdirip jatyr. Kishkentaı balalardyń oıyndary da keremet. Uzyn baǵanalardy ornatyp, solarǵa baılanǵan arqandar arqyly shyr kóbelek aınalyp júrgeni bar, úlken nysanaǵa sadaqpen kózdep atyp, mergendikterin shyńdap jatqandary bar, tipti, shahmat oınap otyrǵandardy da kezdestirýge bolady.

— Senderdiń álemderiń qyzyq eken, — dep Qumbala kúni boıy Batyrdyń aıtqandaryn esine alyp. — Sender bir qorapty, kishkene bir zattardy paıdalanyp kóp nárse tyndyramyz deısińder? Sóziń qarasam, odan tipti bas almaıtyn sıaqtysyńdar. Sonda jumysty kim isteıdi? Bilimdi qalaı alasyńdar? — dep surap keledi.  

— Endi... bilimdi on bir jyl boıy mektepten alamyz. Sodan keıin joǵary
oqý ornyna túsemiz, sodan keıin..., — dep jaýabyn jalǵastyryp úlgermeı kóz aldyndaǵy kóriniske tań qalyp, sóziniń aıaǵyn jutyp qoıdy. Úlken kitaptyń janynda kárisi bar, jasy bar bir top adam talasyp-tarmasyp kitaptyń bir paraǵyn oqıdy. Oqyp bite sala, álgi paraq qum sıaqty sýsyp tógilip qalady. Kelesi betti de solaı oqıdy. Aldyndaǵy kórinis taǵy qaıtalanyp jatyr. Batyrdyń tań qala qarap turǵanyn kórgen Qumbala.

— Bul Ǵalym ataıdyń jazǵan kitaby. Bilimge qushtar árbir jan ol kitaptaǵy ár sózdi esterin este saqtap alýǵa tyrysady. Munda barlyǵy qumnan jasalǵandyqtan uzaqqa shydamaıdy. Tez buzylady, — dep túsindirip jatyr. — Al sen she, kitap oqımysyń?
Batyr sońǵy ret qashan, qandaı kitap oqyǵanyn esine túsire almady. Kitap sóresindegi atasy bergen kóp kitaptardyń shań basyp jatqany esine túsip, qysylyp ketti. Uıalǵannan tek turmas dep «Iá, árıne, oqımyn ǵoı» deı saldy. 

— Bizde ýaqyt qymbat. Qazir bar nárse sálden keıin qumǵa aınalyp ketýi op-ońaı, — degen Qumbalanyń sózi Batyrdiń esine tarıh páninde oqyǵan qum astynda qalǵan, san myńdaǵan qazaqtyń kóne qalalaryn túsirdi. «Rasymen de. Ol qalalar da qumǵa aınalyp ketkendeı» dep oılap qoıdy. 

— Qumbala, bilesiń be, myna qala maǵan tanys sıaqty.

— Árıne tanys. Bul seniń kishkene bala kezdegi qummen oınaǵanda soqqan shaharyń ǵoı. Seniń bala-qıalyńnyń jemisi. Anaý bult shaharyna qarashy, - dep Qumbala kógildir kókte júzip júrgen aqsha bultty nusqap. Aspanǵa qaraǵan Batyr appaq shahardy kórdi. Munaralary da, keregeleri de appaq bulttan órilgen aq mármárdaı aq qala. İshinnen qýanyshty balalardyń daýsy estiledi. Oınap júrgen kóp bala. Baqytty ekenderi anyq. Biraq, Batyr mundaı qala týraly qıaldamapty. Tek anasynyń aıtqany esinde. Iá, ıá bul anasynyń bala kezdegi qıal-shahary eken ǵoı. 

— Bul meniń anamnyń qıal-shahary ma?

— Iá, seniń anańnyń qıal-shahary. Kórdiń be, anańnyń oıy qandaı taza, asqaq bolǵan. İshindegi balalar búkil álemdegi ata-anasynan aıyrylǵan balaqaılar.

Osylaısha olar shahardy uzaq aralady. Jan-jaǵyna tańyrqaýmen kele jatqan Batyrdyń Qumbalaǵa qaraýǵa shamasy joq,  tek onyń sózderine qulaǵyn tosyp qana keledi. Bir kezde janynda Qumbala emes, on toǵyz-jıyrma jasar jigittiń kele jatqanyn baıqap qaldy. Biraq daýsy sál jýandaǵany bolmasa, óńi Qumbaladan aýmaıdy. 

— Qumbala? Qumbala qaıda? — dep tańyrqaı surady

— Men ǵoı Qumbala, — dep kúlimsireı jaýap qatty jas jigit

— Sen be? Biraq...

— Bizde ýaqyt tez ótedi. Jalpy ýaqyt degen salystyrmaly nárse ǵoı. Mysaly, men úshin senderdiń ómirleriń uzaq sıaqty. Biraq, basqa ólshemdegi álemde senderdiń ómirleriń bizdiki sıaqty qysqa bolýy múmkin ǵoı. Sondyqtan ár ýaqytty, ár sátti qadirleı bilý kerek. Ol qum sıaqty syrǵyp kete beredi...

Kenet «Jaý shapty!» dep búkil el dúrligip ketti. Shahar jigitteri lezde qarýlanyp atqa qondy. Arasynda Qumbala da bar. Batyr de ere ketti. Shahar syrtynda muzdaı qarýlanǵan jaý áskeri kórindi.  Túrleri óte sýyq. Qatal. Bulardy Batyr bir jerden kórgen sıaqty. Iá, ıá. Ózi kompúterde oınaıtyn oıynnyń keıipkerlerine uqsaıdy. Biraq kózben kórgende óte qorqynyshty eken ǵoı. 

— Batyr, bul da seniń qazirgi qıalyńdaǵy álemniń áskerleri. Kórdiń be, adamnyń oıy lastansa, álemdi qurtatyn dúnıeler paıda bolady. Ekeýmizdiń qoshtasatyn sátimiz keldi. Ýaqytym tyǵyz. Saǵan aıtar tek bir aýyz sózim bar. Ýaqytyńdy baǵala jáne oıyńdy lastama. Sonda óziń de óziń ómir súrgen álem de taza bolady.

Qumbala kópti kórgen qarıadaı oıly sózderin aıtqan kezde, bir kúni bir aıdaı ótken Batyr dosyn qımaı Qumbalanyń atynyń shylbyrynan jarmasyp ustap aldy:

— Ketpeshi! Ótinem ketpeshi. Olar seni qurtady. Men olardy bilemin...Onda, men de senimen baraıyn, — dep shyr-shyr etti.

— Joq. Sen bara almaısyń. Sen óz elińe kereksiń. Al men elimdi qorǵaýym kerek. Elińdi qorǵaıtyn azamat boldy. Ata-babańnyń qaldyrǵan jer-murasyn qasterlep usta. Hosh! – dep atyn tebinip qalyp, attandap alǵa shapqan salǵan áskerdiń sońynan shaba jóneldi. Batyr barlyq úmiti óship, ishindegi ashshy óksigi tamaǵyna tyǵylyp «Qumbala, ketpeshi. Qumbala» dep sybyrlaı berdi. Eki jaqtyń áskeri arasynda shaıqas bastalyp ketti. Qumbala sheptiń aldynda atoı salyp júr. Jaýdy tyqsyrtyp barady. İshteı tileýles bolyp turǵan Batyrdiń kóz aldynda kenet eki jaqtyń da áskeri qumǵa aınalyp bara jatty. Munyń dosy Qumbalanyń denesi de kóz aldynda sýsyp bara jatty. Bul oǵan kómektespek bolyp umtylyp edi, Qumbala buǵan kúlimdeı qarap:

— Batyr, tez ket! Umytpa, seniń ýaqytyń qadirli! Ony baǵalaı bil! Sońǵy qum túskenshe elińe jetip úler. Áıtpese osynda qalyp qoıasyń. Men óz ómirime rızamyn! Ket! Qane, tezdet! - dep sońǵy sózderin aıtyp, qumǵa aınalyp kete bardy. Kóp áskerdiń ornynda úıilgen eki qum tóbeshikteri ǵana qaldy. Tap bir bul jerde eshqashan da eshnárse bolmaǵandaı. Alyp shaharǵa qarap edi, ol úlken qum saǵatyna aınalyp, ýaqyt ólshemi bolǵan qum tómen sýyldap tógile bastady. Ne bolǵanyn endi túsingen Batyr tez arada ózi túsken jerge jetýi keregin uqty. Jantalasa júgirdi. Júgirip keledi. Kózinen jasy toqtar emes. Endi kórmeıtin Qumbala úshin be, álde osynda qalyp qalam degen qorqynyshtan ba, ne úshin jylaǵanyn bilmeıdi. Qum aıaǵyn kóterter emes. Kóz aldynda turǵan alaqandaı  mekenge jete alar túri joq. Júgirgen saıyn alystaıtyn sıaqty. Saǵym sıaqty, artynan qýyp keledi. Jetkizer emes. Artyna qarap-qarap qoıady. Qumsaǵattyń qumy sońǵy túıirlerin tógip jatyr eken. Qol sozym jerde qalǵan alaqandaı mekenge qolyn sozǵan kúıi Batyr qulap tústi..

****

Selk etip oıanǵan Batyr óńi men túsin ajyrata almaı biraz otyrdy. Rasymen de jylaǵan sıaqty. Tamaǵyndaǵy óksik keter emes. Uıqydan basqa adam bolyp oıanǵandaı. Monıtorǵa qarap edi, «ózi» áldeqashan jeńilip qalypty. Tas qylyp jumyp alǵan ýysyn ashyp edi, bir ýys qum edenge tógildi. Tura salyp, syrtta kir jaıyp júrgen anasynyń janyna bardy. Balasynyń túri buzylyp ketkenin kórgen anasy:

— Ne boldy, balam? Túriń buzylyp ketipti ǵoı. Bári durys pa? — dep jaıyp jatqan kıimder tastaı salyp, ulynyń  mańdaıyn ustap ábigerge tústi.

— Eshnárse bolǵan joq, anashym. Men tek...men...men sizdi jaqsy kórem,- dep anasyn qushaqtaı aldy. Anasy ulynyń bul qylyǵyna tań qalsa da ony meıirimmen baýyryna qysty. Balasy qushaqtamaǵaly kóp bolypty. Anasy da ulyn saǵynypty. Ekeýi uzaq turdy.

— Anashym, sizdiń Bult shaharyńyzdy kórdim. Keremet eken, — dedi bir kezde Batyr.

— Ras pa?...Iá, ol keremet shahar edi, — dep kúlimsiregen anasy aspan kóginde júzip júrgen aqsha bulttarǵa kózin saldy. Bala kezdegi qıalyna bir sát qaıta oralǵandaı boldy.

— Anashym, men endi ýaqytty qadirleıtin bala bolamyn...

---