Uly otan soǵysy jáne «Túrkistan legıonerleri»
Taqyryby: Uly otan soǵysy jáne «Túrkistan legıonerleri»
Adamzat tarıhyna kóz jibersek, tirshilik úshin kúres bolǵandyǵy anyq kýálar tabylady. Ár zamannyń soǵysý sebebi de, maqsat - múddesi de, tipti soǵysý ádis - tásilderi de sol qoǵamnyń damý deńgeılerine qaraı túrlishe boldy. «Zamanalar ózgeredi, zamanalarmen birge adamdar da ózgeredi» degen eken ejelgi Ellada danalyǵy. [1, 14 - b]. Jumyr jerdiń tarıhynda adamzat talaı qoǵamdy, talaı «qylyshynan qan tamǵan» kezeńderdi óz qoldarymen jasap tabıǵat jaratylysyna qarsy kelip, talaı adam taǵdyryn essizdiń qolyndaǵy jansyz oıynshyqtaı jantúrshigerlik kúıge engizdi emes pe?
Shvedtiń belgili saıasatkeri Per Almark «Ashylǵan jaraqattar» atty kitap jazyp, dúnıe júzindegi barlyq elder tarıhyndaǵy genosıd qurbandary týraly mol málimetter jarıalapty.
Onyń zertteýleri nátıjesinde adamdy aıaýsyz ólim jazasyna keskender basqa eldermen salystyrǵanda burynǵy KSRO birinshi orynǵa shyǵady eken. 1917 - 87 jyldar arasynda keńester elinde 62 mıllıon adam qurban bolypty. [1, 14 - b]. 1949 jyly 1 qazanda Pekınde Qytaı Halyq Respýblıkasy jarıalanyp, ony birinshi bolyp KSRO úkimeti moıyndaıdy da, memleket basyna Qytaı komýnıseri keledi. Komýnıstik baǵytty tańdaǵan Qytaı elinde 1949 - 87 jyldary 35 mıllıon adamnyń jazyqsyz qany ózendeı aǵypty. Osy ýaqyt týraly mektep oqýlyǵyda « Qytaı komýnıseriniń ókimet bıligin qolyna alýy eldegi jaǵdaıdy múldem ózgertip jiberdi. 1949 - 1952 jyldary agrarlyq reforma oıdaǵydaı iske asyryldy...» [2, 247 - b] deı kele, eldegi jaǵymdy jańalyqtar týraly málimet bergen. Jalpy, sosıalısik júıedegi 23 elde 110 mıllıon 286 myń adamnyń qandaryn moıyndaryna taqqan. Al, Germanıada 1933 - 45 jyldary 21mıllıon adamdy, 1936 - 45 jyldary Japonıa 6 mıllıon adamdy jer qoınyna bergen.. [1, 14 - b]. Osy kezde «beıkúná adamdardyń qanyn moıynyna taqqan kim, qandaı zalym, adam terisin jamylǵan aıýan ba?» degen zańdy suraqtar týady.
Sol kezeńge Per Almarktyń derekterine taǵy da kóz jiberip, qanquıly saıasattyń negizgi basshylaryn saralaıyq. Málimet basynda 42, 6 mıllıon adamdy qurbandyqqa shalǵan Stalın tursa, 37, 8 mıllıon adamnyń kózin joıǵan Qytaı memleketiniń basshysy Mao Sze - dýn ekinshi ornalasqan, búkil álemdi jaýlap alyp, «taza qandy» arıılikterdiń mádenıetin ornatpaq bolǵan fashıs Gıtler 20, 9 mıllıon adamnyń qanyn moıynyna kıgen, Qytaıdaǵy generalısımýs Chan Kaı - shı 16, 2 mıllıln adamdy jer jastandyrypty.[1, 14 - b].
Osy derekter arqyly ekinshi dúnıejúzilik soǵysqa sebepker bolǵan Gıtlerdiń qansha adamnyń beıbit ómirine balta shapqanyn kórýge bolady. Eger 20, 9 mıllıon adamnyń qataryna ekinshi dúnıejúzilik soǵysqa qatysqan ózge elderdiń jaýyngerleriniń sanynda qossaq, eshkim de qarsy bolmasy anyq. 1939 jyly HH ǵasyrdaǵy ekinshi ret bolǵan álemdi bólisý maqsatyndaǵy soǵysqa tosqaýyl bolar bir memleket, bir tulǵa tabylǵanda, adamzat tarıhy múlde basqa baǵytta damýy múmkin edi. Tek adam shyǵyny ǵana emes, qanshama tabıǵat baılyǵy, ken - rýdalar adamzatqa qarsy maqsatta ıgerilip, soǵys bolǵan aımaqtaǵy flora men faýna japa shegip, tabıǵattyń baılyqtary joıyldy.
Joǵaryda kórsetilgen málimetter «halyqtyń taǵdyry el bılegen tóreniń qolynda» ekendigin taǵy da dáleldegendeı. Búkil álemnen jasyrylyp kelgen tarıh qupıalary Keńestik júıeniń naǵyz uıyǵy bolǵan elimizdiń tarıhynda da jetkilikti. Oǵan Táýelsizdik alǵannan keıingi alǵashqy jyldarda – aq zertteýshi tarıhshylardyń eren eńbekteriniń arqasynda «aqtańdaq betteriniń» perdeleri ashylyp, adamzat balasyna qarsy jasalǵan talaı qastandyqqa kýá boldyq. Kezinde keńester eliniń quramynda bolǵan memleketter 65 jyldyǵyn toılaýǵa daıyndalyp jatqan Uly Otan soǵysynyń da bizge beımálim qyry men syry kóp. Soǵysty óz kózimizben kórmegen bizdir úshin kıno lentalaryndaǵydaı kórinisterdi oı eleginen ótkizip, ótken tarıhqa naqty baǵa berý qıyn. Keshegi ótken soǵystyń zardaby el esinen óshpeıdi. Degenmende, sol soǵystyń naǵyz kýágerleriniń qatary azaıǵan saıyn, ýaqyt tolassyz ótken saıyn, ol da qat - qabat tarıh bolyp qalyńdana beredi. Árıne, bul dúrbeleńdegi fashıs shapqynshylarynyń ozbyrlyǵyn tilmen jetkizý qıyn. Olar elge tosynnan lap qoıdy. Jolyndaǵy qalany órtke orap, halyqty baýsha qyrdy. Keńes jaýyngerleriniń janqıarlyq erligi ǵana dúnıeni jalmaǵan «ajdahany» toqtatty.
Ásirese, Máskeý túbindegi shaıqas sheshýshi syn bolǵany sózsiz. Jaýǵa qarsy bul toıtarysta general Panfılov dıvızıasynyń atqarǵan rólin búkil álem moıyndap, joǵary baǵalady. Lenıngrad qalasynyń turǵyndary da 900 kúndik qorshaýda bolyp ajalmen arpalysqanda da qazaq jaýyngerleri erlik kórsetýden kende qalmady. Tize bersek shegi joq erlikter men ólim qushqan taǵdyrlar... Mektep oqýlyqtaryna onyń bárin tizip kórsetý múmkin emes. Tórt jylǵa sozylǵan soǵys dalasynda sheıit bolǵan árbir adamnyń taǵdyry óz aldyna bir tarıh, bir erlik.
1940 jyly jasalǵan «Barbarossa» josparyna saı Germanıa qysqa merzim ishinde, (6 - 8 apta) Arhangelsk - Edil - Astrahan shebine shyǵýdy kózdedi. Bul qaýyrt soǵys – blıskrıgtiń negizgi maqsaty edi. «Barbarossa» josparyn jasaǵanda KSRO - ny «kóptegen ulttardyń jasandy ári álsiz birlestigi», «ishki birlikten aıyrylǵan etnıkalyq konglomerat (qospa)» retinde qarastyryldy.
Fashıser basyp alynǵan keńestik aýmaqta Ostland reıhskomıssarıattaryn – german provınsıalaryn qurýdy josparlady. Germanıanyń Qazaqstanǵa qatysty jospary aıqyn edi. KSRO - ny jeńgennen keıin fashıser Orta Azıa men Ońtústik Qazaqstanda biryńǵaı german aýmaǵyn qurýdy kózdedi... 1941 jyldyń sońynda túrik - monǵol halyqtaryn joıý josparlanǵan bolatyn. Nemisterdiń joǵarǵy barlaý mektebi bolashaq otarlardyń kartalarynyń jobasyn daıyndap, 1942 jyldyń basynda «Edil - Jaıyq» jáne «Úlken Túrkistan» memlekettik qurylymdaryn qurýdy josparlady. Úlken Túrkistan otarynyń quramyna Qazaqstan, Orta Azıa, Tatarstan, Bashqurtstan, Ázerbaıjan, Soltústik Kavkaz, Qyrym, Sınszán, Aýǵanstannyń soltústik bóligi engizildi. Qýyrshaq memleketterdi qurý arqyly gıtlershiler ekonomıkalyq jáne saıası maqsattardy: uly german ımperıasy úshin qýatty shıkizat jáne qosymsha azyq - túlik bazasyna ıe bolýdy, keńester elin otarǵa, onyń halqyn quldarǵa aınaldyrýdy kózdedi.
Sondaı - aq, Qazaqstannyń ortalyq, soltústik jáne ońtústik - shyǵys aýdandary – Qaraǵandy, Novosibir jáne Kýznesk «ındýstrıalyq oblystarynyń» quramyna kirýge tıis boldy. Bul jerlerge fashısik Germanıaǵa qyzmet etý úshin ýkraındar, belorýstar men poláktardy, vengrler men Shyǵys Eýropanyń basqa da halyqtaryn qonystandyrý josparlandy. Keıinirek qaýyrt soǵys josparlarynyń kúıreýine baılanysty fashıser óz josparyn qaıta qarap, KSRO - nyń orys emes halyqtaryna ózin - ózi basqarýǵa ýáde berýine týra keldi. Sóıtip fashıser bul halyqtardy Máskeýge qarsy kúreste paıdalanbaqshy boldy.[3, 160 - 161 - b].
Osy tusta oqýlyqqa enbeı qalǵan «Túrkistan legıony» men «Túrkistan polkiniń», Mustafa Shoqaıdyń jasyryn taǵdyry tarıh betine shyǵady. Soǵys bastalǵan sáttegi sátsizdikke baılanysty shyndyq aqyryna deıin tolyq aıtylǵan joq. Máselen, soǵys bastalǵan 4 aıdyń ishinde 4 mıllıonǵa jýyq adam (anyǵy - 3 mıllıon 900 myń), al bir jyldan soń taǵy bir mıllıon, jalpy soǵys barysynda 5, 5 mıllıon keńes jaýyngerleri tutqynǵa túsip, nemisterdi osynsha adamdy ne isterin bilmeı qalǵany týraly derek kózderi ádeıi tasada qaldyrylyp keldi. 1941 jyly Úshinshi reıhtyń shyǵys mınıstri Alfred Rozenberg Túrkistan musylmandaryn Keńes ókimetinen azat etý komıtetin qurýdy usyndy. Bul ıdıa German armıasynyń basshylarynyń josparlaryna saı kelip, birden qoldaý tabady da, 1941 jyly kúzde tórt rotadan turatyn «Túrkistan polki» qurylady. Fashıser oǵan jetekshi retinde musylmandarǵa dinimen de, dilimimen de jaqyn qazaq Mustafa Shoqaı men ózbek Valı Kaıým handy taǵaıyndaıdy. 1942 jyly osyndaı barlyǵy 24 batalón jasaqtalady. Budan bólek, 1944 jyly «Jańa Túrkistan» SS dıvızıasy jáne «Shyǵys musylman» SS polki quryldy.
Túrkistan lıgıony birinshi ret 1942 jyly Astrahan baǵytyndaǵy soǵysqa jiberildi. Kópshiligi Paýlústiń armıasynda boldy. Gıtlershilerdiń oıynsha, olar ary qaraı Qazaqstanǵa kókteı ótýi kerek edi. Túrkistan legıonynda «Birtutas Túrkistan» jýrnaly, «Ult ádebıeti», «Jańa Túrkistan» gazeti shyǵyp turdy. Uly Otan soǵysy jyldarynda fashıserdiń arnaıy barlaý qyzmetteriniń Ortalyq Azıa elderine parashút arqyly agentter men terrorshylar tastaǵany jáne olardyń tylda jasaǵan oırandary týraly keńestik tarıh jumǵan aýzyn ashpaı keldi. Fashıserdiń «Seppelın» atty deversıalyq barlaý organynyń 1942 - 1944 jyldary Qazaqstanǵa da áýeden tek qazaqtardan quralǵan birneshe agenttik toptar túsirgeninen habarsyz bolyp keldik. Ulttyq qaýipsizdik komıtetiniń muraǵat - derekterine súıensek, Qyzyl Armıanyń burynǵy aǵa leıtenanty, 35 jastaǵy qazaq Álıhan Aǵaev bastaǵan 18 jaý desantynyń parashútpen soltústik Qazaqstanǵa túsirilgen qupıasyn bilgen respýblıkanyń memlekettik qaýipsizdik organy qyzmetkerleri tarapynan jerimizge ishkirleı engen jaý desanttaryn qyraǵylyqpen ańdý bastady.
1944 jylǵy mamyr aıynyń 19 - ynan 20 - syna qaraǵan túni Aǵaev basqarǵan bandylarmen ustalyp, Aqshelek degen jerde tyń qaltasynan onyń óz qolymen jazǵan 263 túrkistan legıonerdiń tizimi tabylǵan. Soǵys aıaqtalǵan soń túrkistandyq legıonerlerdi Stalınniń buıryǵymen 25 jyldyq lagerdegi aıdaý kútip turdy. Olardyń keıbireýlerin amerıkandyq jáne aǵylshyn barlaýy óz qyzmetterine alyp qalsa, birazy Túrkıa sıaqty shetelderge bas saýǵalap ketti. Soǵystan soń Almatyda 600 legıonerge sot boldy. Keıinnen KGB qyzmetkeri Serik Shákibaevtiń «Úlken Túrkistannyń kúıreýi» atty kitaby jaryq kórdi. 1987 jyly Ánýar Álimjanov G. Kolbınniń aldynda Túrkistan lıgıonynyń negizin salýshy M. Shoqaıdy aqtaý máselesin kóterdi. Kolbın úndemeı qutyldy. [4, 10 - b].
«Túrkistan legıony» týraly tyń derekterdi Atyraý qalasynyń turǵyny, zeınetker, soǵys jyldarynda Germanıada bolǵan Ǵaıpen Beıisovtyń maqalasynan da kórýge bolady. «.. 2 - dúnıe júzi soǵysynda Germanıanyń 3 - reıhy soǵysta tutqynǵa túsken soǵys tutqyndarynan «Túrkistan legıonyn» qurady. Erikti dep jarıalap eriksiz legıonǵa aldy. Áýeli mıllıondap tutqyndardy aıaýsyz qyryp, azaıtyp aldy. İstemegenderi joq. Tez óle qoımaǵasyn súzek aýrýyn juqtyrdy. Tutqyndar adamgershilik beıneden, bastaǵy sana - sezimnen aıyryldy. Kerek dese jaratqan qudaıdy da umytty. Soǵysta tez arada «jeńemiz» dep bastasa da, jeńe almaıtyndyqtaryna kózi jetkesin tyńnan jańa kúsh izdedi. Sondaǵy tapqandary Legıon boldy. Sasty. Parıjde tynysh jatqan Mustapa Shoqaıdy aldyrdy. Oǵan tutqynda qyrylyp jatqan keńes tutqyndaryn kórsetti...» [5, 2 - b]. Osylaı Mustafa Shoqaıdy óz maqsattarynda jetý úshin ony, keńestik tutqyndarǵa kómek berýshi, jaqtaýshysy, Legıon basshysy retinde kórsetip, tutqyndardy óz sózderine múltiksiz senýge májbúr etti. Mustafa Shoqaı olardyń qolyndaǵy tek ýaqytta oıynshyqtaı boldy, keıin ol qaıtys bolǵanda da onyń ólimin tutqyndardan jasyryn ustady.
«... Tutqyndardyń kelisimin suraǵan emes. Áli durystalyp bolmaǵan tutqyndardy adamdyq kondısıaǵa jaqyndaǵasyn Legıon lagerine ákeldi. Tutqyndardyń aldynda eki tańdaý turdy. Biri legıon kıimin kıý, tiri qalý. Ekinshisi ólý. Basy aınalǵan tutqyndar áýelgi kezde Legıonova men legıondy aıyra da almady...».[5, 15 - b].
Mine, osylaı qurylǵan legıon tutqyndarynan óz otandary bas tartýyna týra keldi, oǵan sebep Stalınniń №271 buıryqpen bári de satqyndar ataǵy taǵylǵan úkim bolatyn. Legıon qurylǵannan keıin onyń quramy úshke bólingen, ózderin ózgelerden artyq sanap, artyqshylyǵyn nasıs, areıs ekendikterin maqtan etken nemister legıonnyń 30 paıyzyn qurasa, túrkimen men tájikter jaqtas bolǵan ózbekter bir jaq, qyrǵyzdar men qaraqalpaqtar jaqtas bolǵan qazaqtar bir jaq bolǵan. Legıon Varshavadan 19 shaqyrym jerde ornalasqan Legıonova selosynda orman arasynda, aǵash baraqtar salynyp aınalasy sym jebelermen qorshalyp áskerı qalashyq bolyp boı kóterdi.
Darbaza salyp, onyń aldyna nemisterden qaraýylshy qoıyldy. Onyń sebebi, eti úırenip alǵan legıonerler kıimderin polshalyqtarǵa tamaqqa aıyrbastady. Qysqa merzim ishinde Legıonovada Túrkistannyń 1, 2, 3, batalóndary quryldy, batalón komandırleri taza nemis personaldary. Birinshi batalón komandıri túrik tilin biletin Maıor Madr degen nemis. Sol sıaqty basqa batalóndary da sondaı.
Túrkistannyń 162 jaıaý ásker atqyshtar dıvızıasy Poltava jerinde, shyǵys musylman «SS» dıvızıasy Chehoslavakıa Mıava jerinde quryldy. Sol sıaqty ádeıi búldirgishter, barlaýshylar, deversanttar Lýkenvaldyda, Sımferopolde, Vostroý, Romenenkoda, Toppel t. b. qalalarda jańbyrdan keıin shyǵatyn sańyraýqulaqtardaı samsap óse bastady. Osy qurylǵan áskerı quramalar 3 - reıhqa qandaı paıda keltirdi. «İshken asy men kıgen kıiminiń bulyn aqtady ma?» degen suraqtar ózinen - ózi jaýabyn kútedi.
1 - Túrkistan 1 - batalón komandıri qazaq Ýálıhan Quramysovtyń batalóny 1800 legıonerimen Maıkov baǵytynda keńeske qarsy soǵysqa salyndy. Nátıjesinde batalón bir oq atpastan qyzyl armıa jaǵyna berilip ketti.
2 - Túrkistan batalón komandıri qazaq Amırov Belarýs partızandaryna qarsy soǵysqa salyndy. Nátıjesinde Amırov batalónymen partızandar jaǵyna shyǵyp ketti.
3 - Túrkistannyń 3 - batalón komandıri Isın Alımjan – qazaq. Fransýz álfasynda, fransýzdar «soprotıvlenıasyna» qarsy soǵysýǵa salyndy. Isın batalónymen soǵyspastan «soprotıvlenıaǵa» qosylyp ol ketti. Sol sıaqty Seýil Muratov, Tóleý Murzabekov, Zalın Mırzamır, Daýyl Qosymbaev (shyn aty Dáýlesh), Temirhan Jangeldınder otandaryna oraldy. Chehoslavakıa jerinde taýdaǵy slovak partızandaryna soǵysqa salýǵa ázirlik jasap jatqan shyǵys musylman «SS» dıvızıasynyń Túrkistan polkiniń komandıri Ǵazızjan Azımov, ol ózi - Alımov.
Bir tún qarańǵysyn paıdalanyp, polkin alyp, slovak partızandaryna taıyp turdy. Bul sıaqty keńeske, partızandarǵa ótip ketkenderdiń sanyn kim sanap bilgen. Bul tek meniń biletinderim. Al bilmeıtinderim, umytqandarym qansha. Obaldary ne kerek odaqtastar armıasy ustaǵan joq, qysym kórsetken joq.[5, 15 - b].
Odaqtastar soǵys tutqyndaryn otandarynda olardy ne kútip turǵanyn eskertip, sol elderde qalyp beıbit ómir súrýdi usynǵanyna qaramastan, otandaryna oralyp 10 - 25 jyldan GÝLAG - qa aıdaldy. Osy GÝLAG - ta tutqynda bolǵan adamdardyń basym kópshiligi jazyqsyz jandar ekendigine dálel retinde İshki ister Organdarynyń muraǵatynda jasyryn saqtalǵan StepLAG - ta bolǵan ataqty Keńgir kóterilisi basshylarynyń biri Kapıton Ivanovıch Kýznesovtyń balasyna jazǵan hatyndaǵy myna bir joldarǵa nazar aýdaraıyq.: «Senderge bizdi (balasyna aıtqany - T. S.) qoǵamǵa, memleketke asa qaýipti jaý dep kórsetedi. Oǵan senbeńder. Shynynda biz kimbiz? Bizdiń aramyzda otyrǵandar: profesorlar, ınjenerler men tehnıkter, muǵalimder, dárigerler, agronomdar, generaldar men ofıserler, soldattar, nashar turmysy nemese qudaıǵa sengeni úshin jazyqty bolǵan qarapaıym jumysshylar men kolhozshylar, áıelder, jasóspirim jigitter men olardyń qalyńdyqtary, eń sumdyǵy – shahtalar men karerlerde, dalada, qamaýda únsiz kóz jumyp, bul dúnıeden ketip jatqan qarttar, múgedekter men balaly áıelder. Aınalanyń bárinde tutqyndardyń qany sorǵalaýda» - dep jazdy.
Onyń balasyna «seniń ákeń kináli bolǵany úshin otyrǵan joq, jazyqsyz otyrǵany úshin kináli» degen sózi osy jaǵdaıǵa alyp kelgen zulym saıasattyń ashshy shyndyǵyn anyq kórsetkendeı bolady. Uly Otan soǵysynyń sońyna qaraı tutqyndaodyń sany 40 myńnan asqan....[8, 7 - b]. Soǵystan qaıtqan tutqyndar 30 - jyldardyń basynda paıda bolǵan bul lagerlerden habardar bolsa da, otanǵa degen uly sezim olardy shetelde qaldyrmaı, kindik qany tamǵan topyraqqa jeteledi. Soǵys sońynda tutqyndar sany nelikten 40 myńnan asqany sózsiz túsinikti. Olardyń qatarynda bolý kez - kelgen jaýyngerdiń taǵdyryna da jazýy múmkin edi. Sol azapqa tózip, ońtaıly sátin kútip óz Otanyna degen senimine berik ustanǵandar men kónip, shynymen de satqyndyq jasaǵandar da boldy. Osyny umytpaı, kópke topyraq shashpaı, Uly Otan soǵysy kezindegi qatań Stalındik júıeniń qurbany bolǵan tek qazaqtyń ǵana emes, túrki ultynyń ózge bozdaqtarynyń adal atyn ulyqtaý óskeleń - urpaqtyń mindeti. Mektep oqýlyǵyna enbeı qalǵan osy taqyryp, oqýshysy sanasynda oń kózqarasta qalyptassa eken. Mustafa Shoqaıdyń tulǵalyq beınesi - óz aldyna bir bólek tarıh. Ótken ómir bederlerin saralasaq, Mustafa Shoqaı sol kezeńdegi keıbir musylman ulttarynan tutqynǵa túskender úshin ajaldan arashalaǵan oqqaǵardaı bolǵany anyq edi.
Osy keltirilgen derekterge ortaq tarıhtyń aqıqatyn umytpaıyq, ol - fashısik Germanıa úkimeti alǵashynda Qazaqstandy bólshektep «ındýstrıalyq oblystarynyń» quramyna engizip, ózine shıkizat óndiretin aımaqqa aınalyrýdy kózdegeni, qazaqtardy qurtyp, ornyna slaván halyqtaryn qonystandyrýdy josparlaǵany shyndyq. Tek soǵys barysynyń kúrt ózgerýi olardyń «Úlken Túrkistan» atty josparlaryn qaıta qaraýlaryna májbúr etti. Osynyń nátıjesinde soǵys tutqyny bolyp, óz otandarynyń tysqary qalǵan musylman halyqtarynyń jaýyngerleriniń taǵdyry tarıhı arenaǵaǵa shyqty. Degenmen de, tutqyndar máselesine kelgende, ásirese Túrkistan legıonynyń qazaq jáne ózge túrki memleketteriniń tarıhyndaǵy alar ornyn anyqtaý qajet. Bárine ýaqyt ózi tarazy bolary sózsiz, áıtse de, «Tarıhty bilmeı ótkendi, qazirdi bilý, keleshekti boljaý qıyn» degen Ál - Farabıdyń sózin umyptaǵan jón.. Tehnıkanyń, aqparattyń tez damyǵan zamanynda jastardyń qoǵamǵa degen suranysy da, saýaly da kóbeıeri anyq. Soǵan jaýap beretin, suranystaryn qanaǵattandyrýǵa bizder daıynbyz ba?
«... stalındik toqpaqqa salynyp, otanyn satqan opasyz, silimtik satqyndar emes, kerisinshe, ult patrıottary, stalındik júıeniń qas jaýy, táýelsizdik úshin arpalysqan kúresker retinde qarastyrýǵa bolady...».[4, 10 - b] degen pikirge kelisýge bola ma?
Oqýlyqqa budan ózge jeke batyrlardyń erligin dáripteıtin naqty tarıhı qujattardan turatyn málimetter berilse, oqýshylardyń patrıottyq sezimderin oıatatyndaı áserli bolsa, bilim men tárbıeniń ushtasýy sózsiz bolar edi. Uly Otan soǵysy týraly oqýshylar 5 klastyń «Qazaqstan tarıhynan áńgimeler» atty oqýlyǵynan qysqasha málimet alady. 9 klastyń dúnıe júzi jáne Qazaqstan tarıhy oqýlyqtarynan odan ári bilimderin tereńdetedi. Qazaqstan tarıhynda §14, 15 Qazaqstandyqtardyń Uly Otan soǵysyna qatysýy degen taqyryp bar. Onda Máskeý, Lenıngrad, Stalıngrad qalalary úshin erlik kórsetken, batys maıdanda Otanyn qorǵaǵan qazaq jaýyngerleri men batyrlary, maıdanǵa jáne basqynshylyqtan azat etilgen aýdandarǵa búkilhalyqtyq kómek pen ultaralyq qatynas týraly málimetter berilgen. 500 000 qazaq jaýyngeri attanyp, onyń 70% qaıtys bolǵan osy soǵys týraly mektep oqýshylaryna tereńirek bilim berý artyq bolmas edi.
Oqýlyq baǵdarlamasyna syımasa da qosymsha derekter kitapshasyna aqıqattyń qıyn da qyzyqty tustaryn jazyp, oqýshylar nazaryna usynsa. Mysalǵa Qazaqstannyń ár oblysynyń batyrlaryn taqyryp sońyndaǵy qosymsha derekterge jazsa, búkil qazaq balasy óz jerlesteriniń aty - jónin bilip, erligin maqtan eteri anyq. Baýyrjan, Qasym, Toqtar, Nurken sekildi batyr atalary olardyń óz jerlerinde týyp, qany tamǵanyn seziný ár balaǵa maqtanysh emes pe?
«Men bolashaqta izdenem» degen oqýshyǵa qıyndyq týdarmaıtyndaı osy taqyrypqa qatysty máseleler jarıalanǵan kitaptar dúken sórelerinde ǵana emes, mektep kitaphanalaryna da jetse degen tilektemin. Oqýshy shyǵarmashylyǵynyń bastaýy bir sabaqta alǵan bir ǵana áserden, bir adamnyń taǵdyryna degen qyzyǵýshylyqtan bastalady. Olaı bolsa, shynaıy patrıottyqqa toly osy taqyrypty jazǵanda tek tarıhı derektermen ǵana emes, oqýshy júreginen oryn alardaı áserli etip jetkizse, qıalyn armanmen ushtastyrýǵa daıyn turǵan oqýshylar úshin artyq zat joq.
Adamzat tarıhyndaǵy qaraly qyrǵyndar bolǵany belgili, oǵan tarıh - kýá, ýaqyt - tarazy. Sol Uly Otan soǵysyndaǵy áli de bolsa da jabýly kúıinde jatqan qupıalar jeterlik. Olardy kózimen kórgen kýágerler sany azaıyp bara jatqanyn eskerip, keleshek urpaqqa olardan qalǵan uly isterdiń aq pen qarasyn ajyratqan kúıin ashý qolyna qalam alǵan zertteýshi - tarıhshy aǵalarymyzdyń mindeti bolsa, keıingi urpaq sanasyna onyń ónege, ósıetin sol qalpynda tálim tárbıe retinde jetkizý - tarıhshy ustazdar qaýymynyń mindeti. Olaı bolsa óz elimizdiń tarıhyn oqytýda olqylyqtarǵa jol bermeı, ózgelerdiń bedelin bıiktete otyryp, óz ultymyzdyń namysyn shyńdaı túseıik.
Adamzat tarıhyna kóz jibersek, tirshilik úshin kúres bolǵandyǵy anyq kýálar tabylady. Ár zamannyń soǵysý sebebi de, maqsat - múddesi de, tipti soǵysý ádis - tásilderi de sol qoǵamnyń damý deńgeılerine qaraı túrlishe boldy. «Zamanalar ózgeredi, zamanalarmen birge adamdar da ózgeredi» degen eken ejelgi Ellada danalyǵy. [1, 14 - b]. Jumyr jerdiń tarıhynda adamzat talaı qoǵamdy, talaı «qylyshynan qan tamǵan» kezeńderdi óz qoldarymen jasap tabıǵat jaratylysyna qarsy kelip, talaı adam taǵdyryn essizdiń qolyndaǵy jansyz oıynshyqtaı jantúrshigerlik kúıge engizdi emes pe?
Shvedtiń belgili saıasatkeri Per Almark «Ashylǵan jaraqattar» atty kitap jazyp, dúnıe júzindegi barlyq elder tarıhyndaǵy genosıd qurbandary týraly mol málimetter jarıalapty.
Onyń zertteýleri nátıjesinde adamdy aıaýsyz ólim jazasyna keskender basqa eldermen salystyrǵanda burynǵy KSRO birinshi orynǵa shyǵady eken. 1917 - 87 jyldar arasynda keńester elinde 62 mıllıon adam qurban bolypty. [1, 14 - b]. 1949 jyly 1 qazanda Pekınde Qytaı Halyq Respýblıkasy jarıalanyp, ony birinshi bolyp KSRO úkimeti moıyndaıdy da, memleket basyna Qytaı komýnıseri keledi. Komýnıstik baǵytty tańdaǵan Qytaı elinde 1949 - 87 jyldary 35 mıllıon adamnyń jazyqsyz qany ózendeı aǵypty. Osy ýaqyt týraly mektep oqýlyǵyda « Qytaı komýnıseriniń ókimet bıligin qolyna alýy eldegi jaǵdaıdy múldem ózgertip jiberdi. 1949 - 1952 jyldary agrarlyq reforma oıdaǵydaı iske asyryldy...» [2, 247 - b] deı kele, eldegi jaǵymdy jańalyqtar týraly málimet bergen. Jalpy, sosıalısik júıedegi 23 elde 110 mıllıon 286 myń adamnyń qandaryn moıyndaryna taqqan. Al, Germanıada 1933 - 45 jyldary 21mıllıon adamdy, 1936 - 45 jyldary Japonıa 6 mıllıon adamdy jer qoınyna bergen.. [1, 14 - b]. Osy kezde «beıkúná adamdardyń qanyn moıynyna taqqan kim, qandaı zalym, adam terisin jamylǵan aıýan ba?» degen zańdy suraqtar týady.
Sol kezeńge Per Almarktyń derekterine taǵy da kóz jiberip, qanquıly saıasattyń negizgi basshylaryn saralaıyq. Málimet basynda 42, 6 mıllıon adamdy qurbandyqqa shalǵan Stalın tursa, 37, 8 mıllıon adamnyń kózin joıǵan Qytaı memleketiniń basshysy Mao Sze - dýn ekinshi ornalasqan, búkil álemdi jaýlap alyp, «taza qandy» arıılikterdiń mádenıetin ornatpaq bolǵan fashıs Gıtler 20, 9 mıllıon adamnyń qanyn moıynyna kıgen, Qytaıdaǵy generalısımýs Chan Kaı - shı 16, 2 mıllıln adamdy jer jastandyrypty.[1, 14 - b].
Osy derekter arqyly ekinshi dúnıejúzilik soǵysqa sebepker bolǵan Gıtlerdiń qansha adamnyń beıbit ómirine balta shapqanyn kórýge bolady. Eger 20, 9 mıllıon adamnyń qataryna ekinshi dúnıejúzilik soǵysqa qatysqan ózge elderdiń jaýyngerleriniń sanynda qossaq, eshkim de qarsy bolmasy anyq. 1939 jyly HH ǵasyrdaǵy ekinshi ret bolǵan álemdi bólisý maqsatyndaǵy soǵysqa tosqaýyl bolar bir memleket, bir tulǵa tabylǵanda, adamzat tarıhy múlde basqa baǵytta damýy múmkin edi. Tek adam shyǵyny ǵana emes, qanshama tabıǵat baılyǵy, ken - rýdalar adamzatqa qarsy maqsatta ıgerilip, soǵys bolǵan aımaqtaǵy flora men faýna japa shegip, tabıǵattyń baılyqtary joıyldy.
Joǵaryda kórsetilgen málimetter «halyqtyń taǵdyry el bılegen tóreniń qolynda» ekendigin taǵy da dáleldegendeı. Búkil álemnen jasyrylyp kelgen tarıh qupıalary Keńestik júıeniń naǵyz uıyǵy bolǵan elimizdiń tarıhynda da jetkilikti. Oǵan Táýelsizdik alǵannan keıingi alǵashqy jyldarda – aq zertteýshi tarıhshylardyń eren eńbekteriniń arqasynda «aqtańdaq betteriniń» perdeleri ashylyp, adamzat balasyna qarsy jasalǵan talaı qastandyqqa kýá boldyq. Kezinde keńester eliniń quramynda bolǵan memleketter 65 jyldyǵyn toılaýǵa daıyndalyp jatqan Uly Otan soǵysynyń da bizge beımálim qyry men syry kóp. Soǵysty óz kózimizben kórmegen bizdir úshin kıno lentalaryndaǵydaı kórinisterdi oı eleginen ótkizip, ótken tarıhqa naqty baǵa berý qıyn. Keshegi ótken soǵystyń zardaby el esinen óshpeıdi. Degenmende, sol soǵystyń naǵyz kýágerleriniń qatary azaıǵan saıyn, ýaqyt tolassyz ótken saıyn, ol da qat - qabat tarıh bolyp qalyńdana beredi. Árıne, bul dúrbeleńdegi fashıs shapqynshylarynyń ozbyrlyǵyn tilmen jetkizý qıyn. Olar elge tosynnan lap qoıdy. Jolyndaǵy qalany órtke orap, halyqty baýsha qyrdy. Keńes jaýyngerleriniń janqıarlyq erligi ǵana dúnıeni jalmaǵan «ajdahany» toqtatty.
Ásirese, Máskeý túbindegi shaıqas sheshýshi syn bolǵany sózsiz. Jaýǵa qarsy bul toıtarysta general Panfılov dıvızıasynyń atqarǵan rólin búkil álem moıyndap, joǵary baǵalady. Lenıngrad qalasynyń turǵyndary da 900 kúndik qorshaýda bolyp ajalmen arpalysqanda da qazaq jaýyngerleri erlik kórsetýden kende qalmady. Tize bersek shegi joq erlikter men ólim qushqan taǵdyrlar... Mektep oqýlyqtaryna onyń bárin tizip kórsetý múmkin emes. Tórt jylǵa sozylǵan soǵys dalasynda sheıit bolǵan árbir adamnyń taǵdyry óz aldyna bir tarıh, bir erlik.
1940 jyly jasalǵan «Barbarossa» josparyna saı Germanıa qysqa merzim ishinde, (6 - 8 apta) Arhangelsk - Edil - Astrahan shebine shyǵýdy kózdedi. Bul qaýyrt soǵys – blıskrıgtiń negizgi maqsaty edi. «Barbarossa» josparyn jasaǵanda KSRO - ny «kóptegen ulttardyń jasandy ári álsiz birlestigi», «ishki birlikten aıyrylǵan etnıkalyq konglomerat (qospa)» retinde qarastyryldy.
Fashıser basyp alynǵan keńestik aýmaqta Ostland reıhskomıssarıattaryn – german provınsıalaryn qurýdy josparlady. Germanıanyń Qazaqstanǵa qatysty jospary aıqyn edi. KSRO - ny jeńgennen keıin fashıser Orta Azıa men Ońtústik Qazaqstanda biryńǵaı german aýmaǵyn qurýdy kózdedi... 1941 jyldyń sońynda túrik - monǵol halyqtaryn joıý josparlanǵan bolatyn. Nemisterdiń joǵarǵy barlaý mektebi bolashaq otarlardyń kartalarynyń jobasyn daıyndap, 1942 jyldyń basynda «Edil - Jaıyq» jáne «Úlken Túrkistan» memlekettik qurylymdaryn qurýdy josparlady. Úlken Túrkistan otarynyń quramyna Qazaqstan, Orta Azıa, Tatarstan, Bashqurtstan, Ázerbaıjan, Soltústik Kavkaz, Qyrym, Sınszán, Aýǵanstannyń soltústik bóligi engizildi. Qýyrshaq memleketterdi qurý arqyly gıtlershiler ekonomıkalyq jáne saıası maqsattardy: uly german ımperıasy úshin qýatty shıkizat jáne qosymsha azyq - túlik bazasyna ıe bolýdy, keńester elin otarǵa, onyń halqyn quldarǵa aınaldyrýdy kózdedi.
Sondaı - aq, Qazaqstannyń ortalyq, soltústik jáne ońtústik - shyǵys aýdandary – Qaraǵandy, Novosibir jáne Kýznesk «ındýstrıalyq oblystarynyń» quramyna kirýge tıis boldy. Bul jerlerge fashısik Germanıaǵa qyzmet etý úshin ýkraındar, belorýstar men poláktardy, vengrler men Shyǵys Eýropanyń basqa da halyqtaryn qonystandyrý josparlandy. Keıinirek qaýyrt soǵys josparlarynyń kúıreýine baılanysty fashıser óz josparyn qaıta qarap, KSRO - nyń orys emes halyqtaryna ózin - ózi basqarýǵa ýáde berýine týra keldi. Sóıtip fashıser bul halyqtardy Máskeýge qarsy kúreste paıdalanbaqshy boldy.[3, 160 - 161 - b].
Osy tusta oqýlyqqa enbeı qalǵan «Túrkistan legıony» men «Túrkistan polkiniń», Mustafa Shoqaıdyń jasyryn taǵdyry tarıh betine shyǵady. Soǵys bastalǵan sáttegi sátsizdikke baılanysty shyndyq aqyryna deıin tolyq aıtylǵan joq. Máselen, soǵys bastalǵan 4 aıdyń ishinde 4 mıllıonǵa jýyq adam (anyǵy - 3 mıllıon 900 myń), al bir jyldan soń taǵy bir mıllıon, jalpy soǵys barysynda 5, 5 mıllıon keńes jaýyngerleri tutqynǵa túsip, nemisterdi osynsha adamdy ne isterin bilmeı qalǵany týraly derek kózderi ádeıi tasada qaldyrylyp keldi. 1941 jyly Úshinshi reıhtyń shyǵys mınıstri Alfred Rozenberg Túrkistan musylmandaryn Keńes ókimetinen azat etý komıtetin qurýdy usyndy. Bul ıdıa German armıasynyń basshylarynyń josparlaryna saı kelip, birden qoldaý tabady da, 1941 jyly kúzde tórt rotadan turatyn «Túrkistan polki» qurylady. Fashıser oǵan jetekshi retinde musylmandarǵa dinimen de, dilimimen de jaqyn qazaq Mustafa Shoqaı men ózbek Valı Kaıým handy taǵaıyndaıdy. 1942 jyly osyndaı barlyǵy 24 batalón jasaqtalady. Budan bólek, 1944 jyly «Jańa Túrkistan» SS dıvızıasy jáne «Shyǵys musylman» SS polki quryldy.
Túrkistan lıgıony birinshi ret 1942 jyly Astrahan baǵytyndaǵy soǵysqa jiberildi. Kópshiligi Paýlústiń armıasynda boldy. Gıtlershilerdiń oıynsha, olar ary qaraı Qazaqstanǵa kókteı ótýi kerek edi. Túrkistan legıonynda «Birtutas Túrkistan» jýrnaly, «Ult ádebıeti», «Jańa Túrkistan» gazeti shyǵyp turdy. Uly Otan soǵysy jyldarynda fashıserdiń arnaıy barlaý qyzmetteriniń Ortalyq Azıa elderine parashút arqyly agentter men terrorshylar tastaǵany jáne olardyń tylda jasaǵan oırandary týraly keńestik tarıh jumǵan aýzyn ashpaı keldi. Fashıserdiń «Seppelın» atty deversıalyq barlaý organynyń 1942 - 1944 jyldary Qazaqstanǵa da áýeden tek qazaqtardan quralǵan birneshe agenttik toptar túsirgeninen habarsyz bolyp keldik. Ulttyq qaýipsizdik komıtetiniń muraǵat - derekterine súıensek, Qyzyl Armıanyń burynǵy aǵa leıtenanty, 35 jastaǵy qazaq Álıhan Aǵaev bastaǵan 18 jaý desantynyń parashútpen soltústik Qazaqstanǵa túsirilgen qupıasyn bilgen respýblıkanyń memlekettik qaýipsizdik organy qyzmetkerleri tarapynan jerimizge ishkirleı engen jaý desanttaryn qyraǵylyqpen ańdý bastady.
1944 jylǵy mamyr aıynyń 19 - ynan 20 - syna qaraǵan túni Aǵaev basqarǵan bandylarmen ustalyp, Aqshelek degen jerde tyń qaltasynan onyń óz qolymen jazǵan 263 túrkistan legıonerdiń tizimi tabylǵan. Soǵys aıaqtalǵan soń túrkistandyq legıonerlerdi Stalınniń buıryǵymen 25 jyldyq lagerdegi aıdaý kútip turdy. Olardyń keıbireýlerin amerıkandyq jáne aǵylshyn barlaýy óz qyzmetterine alyp qalsa, birazy Túrkıa sıaqty shetelderge bas saýǵalap ketti. Soǵystan soń Almatyda 600 legıonerge sot boldy. Keıinnen KGB qyzmetkeri Serik Shákibaevtiń «Úlken Túrkistannyń kúıreýi» atty kitaby jaryq kórdi. 1987 jyly Ánýar Álimjanov G. Kolbınniń aldynda Túrkistan lıgıonynyń negizin salýshy M. Shoqaıdy aqtaý máselesin kóterdi. Kolbın úndemeı qutyldy. [4, 10 - b].
«Túrkistan legıony» týraly tyń derekterdi Atyraý qalasynyń turǵyny, zeınetker, soǵys jyldarynda Germanıada bolǵan Ǵaıpen Beıisovtyń maqalasynan da kórýge bolady. «.. 2 - dúnıe júzi soǵysynda Germanıanyń 3 - reıhy soǵysta tutqynǵa túsken soǵys tutqyndarynan «Túrkistan legıonyn» qurady. Erikti dep jarıalap eriksiz legıonǵa aldy. Áýeli mıllıondap tutqyndardy aıaýsyz qyryp, azaıtyp aldy. İstemegenderi joq. Tez óle qoımaǵasyn súzek aýrýyn juqtyrdy. Tutqyndar adamgershilik beıneden, bastaǵy sana - sezimnen aıyryldy. Kerek dese jaratqan qudaıdy da umytty. Soǵysta tez arada «jeńemiz» dep bastasa da, jeńe almaıtyndyqtaryna kózi jetkesin tyńnan jańa kúsh izdedi. Sondaǵy tapqandary Legıon boldy. Sasty. Parıjde tynysh jatqan Mustapa Shoqaıdy aldyrdy. Oǵan tutqynda qyrylyp jatqan keńes tutqyndaryn kórsetti...» [5, 2 - b]. Osylaı Mustafa Shoqaıdy óz maqsattarynda jetý úshin ony, keńestik tutqyndarǵa kómek berýshi, jaqtaýshysy, Legıon basshysy retinde kórsetip, tutqyndardy óz sózderine múltiksiz senýge májbúr etti. Mustafa Shoqaı olardyń qolyndaǵy tek ýaqytta oıynshyqtaı boldy, keıin ol qaıtys bolǵanda da onyń ólimin tutqyndardan jasyryn ustady.
«... Tutqyndardyń kelisimin suraǵan emes. Áli durystalyp bolmaǵan tutqyndardy adamdyq kondısıaǵa jaqyndaǵasyn Legıon lagerine ákeldi. Tutqyndardyń aldynda eki tańdaý turdy. Biri legıon kıimin kıý, tiri qalý. Ekinshisi ólý. Basy aınalǵan tutqyndar áýelgi kezde Legıonova men legıondy aıyra da almady...».[5, 15 - b].
Mine, osylaı qurylǵan legıon tutqyndarynan óz otandary bas tartýyna týra keldi, oǵan sebep Stalınniń №271 buıryqpen bári de satqyndar ataǵy taǵylǵan úkim bolatyn. Legıon qurylǵannan keıin onyń quramy úshke bólingen, ózderin ózgelerden artyq sanap, artyqshylyǵyn nasıs, areıs ekendikterin maqtan etken nemister legıonnyń 30 paıyzyn qurasa, túrkimen men tájikter jaqtas bolǵan ózbekter bir jaq, qyrǵyzdar men qaraqalpaqtar jaqtas bolǵan qazaqtar bir jaq bolǵan. Legıon Varshavadan 19 shaqyrym jerde ornalasqan Legıonova selosynda orman arasynda, aǵash baraqtar salynyp aınalasy sym jebelermen qorshalyp áskerı qalashyq bolyp boı kóterdi.
Darbaza salyp, onyń aldyna nemisterden qaraýylshy qoıyldy. Onyń sebebi, eti úırenip alǵan legıonerler kıimderin polshalyqtarǵa tamaqqa aıyrbastady. Qysqa merzim ishinde Legıonovada Túrkistannyń 1, 2, 3, batalóndary quryldy, batalón komandırleri taza nemis personaldary. Birinshi batalón komandıri túrik tilin biletin Maıor Madr degen nemis. Sol sıaqty basqa batalóndary da sondaı.
Túrkistannyń 162 jaıaý ásker atqyshtar dıvızıasy Poltava jerinde, shyǵys musylman «SS» dıvızıasy Chehoslavakıa Mıava jerinde quryldy. Sol sıaqty ádeıi búldirgishter, barlaýshylar, deversanttar Lýkenvaldyda, Sımferopolde, Vostroý, Romenenkoda, Toppel t. b. qalalarda jańbyrdan keıin shyǵatyn sańyraýqulaqtardaı samsap óse bastady. Osy qurylǵan áskerı quramalar 3 - reıhqa qandaı paıda keltirdi. «İshken asy men kıgen kıiminiń bulyn aqtady ma?» degen suraqtar ózinen - ózi jaýabyn kútedi.
1 - Túrkistan 1 - batalón komandıri qazaq Ýálıhan Quramysovtyń batalóny 1800 legıonerimen Maıkov baǵytynda keńeske qarsy soǵysqa salyndy. Nátıjesinde batalón bir oq atpastan qyzyl armıa jaǵyna berilip ketti.
2 - Túrkistan batalón komandıri qazaq Amırov Belarýs partızandaryna qarsy soǵysqa salyndy. Nátıjesinde Amırov batalónymen partızandar jaǵyna shyǵyp ketti.
3 - Túrkistannyń 3 - batalón komandıri Isın Alımjan – qazaq. Fransýz álfasynda, fransýzdar «soprotıvlenıasyna» qarsy soǵysýǵa salyndy. Isın batalónymen soǵyspastan «soprotıvlenıaǵa» qosylyp ol ketti. Sol sıaqty Seýil Muratov, Tóleý Murzabekov, Zalın Mırzamır, Daýyl Qosymbaev (shyn aty Dáýlesh), Temirhan Jangeldınder otandaryna oraldy. Chehoslavakıa jerinde taýdaǵy slovak partızandaryna soǵysqa salýǵa ázirlik jasap jatqan shyǵys musylman «SS» dıvızıasynyń Túrkistan polkiniń komandıri Ǵazızjan Azımov, ol ózi - Alımov.
Bir tún qarańǵysyn paıdalanyp, polkin alyp, slovak partızandaryna taıyp turdy. Bul sıaqty keńeske, partızandarǵa ótip ketkenderdiń sanyn kim sanap bilgen. Bul tek meniń biletinderim. Al bilmeıtinderim, umytqandarym qansha. Obaldary ne kerek odaqtastar armıasy ustaǵan joq, qysym kórsetken joq.[5, 15 - b].
Odaqtastar soǵys tutqyndaryn otandarynda olardy ne kútip turǵanyn eskertip, sol elderde qalyp beıbit ómir súrýdi usynǵanyna qaramastan, otandaryna oralyp 10 - 25 jyldan GÝLAG - qa aıdaldy. Osy GÝLAG - ta tutqynda bolǵan adamdardyń basym kópshiligi jazyqsyz jandar ekendigine dálel retinde İshki ister Organdarynyń muraǵatynda jasyryn saqtalǵan StepLAG - ta bolǵan ataqty Keńgir kóterilisi basshylarynyń biri Kapıton Ivanovıch Kýznesovtyń balasyna jazǵan hatyndaǵy myna bir joldarǵa nazar aýdaraıyq.: «Senderge bizdi (balasyna aıtqany - T. S.) qoǵamǵa, memleketke asa qaýipti jaý dep kórsetedi. Oǵan senbeńder. Shynynda biz kimbiz? Bizdiń aramyzda otyrǵandar: profesorlar, ınjenerler men tehnıkter, muǵalimder, dárigerler, agronomdar, generaldar men ofıserler, soldattar, nashar turmysy nemese qudaıǵa sengeni úshin jazyqty bolǵan qarapaıym jumysshylar men kolhozshylar, áıelder, jasóspirim jigitter men olardyń qalyńdyqtary, eń sumdyǵy – shahtalar men karerlerde, dalada, qamaýda únsiz kóz jumyp, bul dúnıeden ketip jatqan qarttar, múgedekter men balaly áıelder. Aınalanyń bárinde tutqyndardyń qany sorǵalaýda» - dep jazdy.
Onyń balasyna «seniń ákeń kináli bolǵany úshin otyrǵan joq, jazyqsyz otyrǵany úshin kináli» degen sózi osy jaǵdaıǵa alyp kelgen zulym saıasattyń ashshy shyndyǵyn anyq kórsetkendeı bolady. Uly Otan soǵysynyń sońyna qaraı tutqyndaodyń sany 40 myńnan asqan....[8, 7 - b]. Soǵystan qaıtqan tutqyndar 30 - jyldardyń basynda paıda bolǵan bul lagerlerden habardar bolsa da, otanǵa degen uly sezim olardy shetelde qaldyrmaı, kindik qany tamǵan topyraqqa jeteledi. Soǵys sońynda tutqyndar sany nelikten 40 myńnan asqany sózsiz túsinikti. Olardyń qatarynda bolý kez - kelgen jaýyngerdiń taǵdyryna da jazýy múmkin edi. Sol azapqa tózip, ońtaıly sátin kútip óz Otanyna degen senimine berik ustanǵandar men kónip, shynymen de satqyndyq jasaǵandar da boldy. Osyny umytpaı, kópke topyraq shashpaı, Uly Otan soǵysy kezindegi qatań Stalındik júıeniń qurbany bolǵan tek qazaqtyń ǵana emes, túrki ultynyń ózge bozdaqtarynyń adal atyn ulyqtaý óskeleń - urpaqtyń mindeti. Mektep oqýlyǵyna enbeı qalǵan osy taqyryp, oqýshysy sanasynda oń kózqarasta qalyptassa eken. Mustafa Shoqaıdyń tulǵalyq beınesi - óz aldyna bir bólek tarıh. Ótken ómir bederlerin saralasaq, Mustafa Shoqaı sol kezeńdegi keıbir musylman ulttarynan tutqynǵa túskender úshin ajaldan arashalaǵan oqqaǵardaı bolǵany anyq edi.
Osy keltirilgen derekterge ortaq tarıhtyń aqıqatyn umytpaıyq, ol - fashısik Germanıa úkimeti alǵashynda Qazaqstandy bólshektep «ındýstrıalyq oblystarynyń» quramyna engizip, ózine shıkizat óndiretin aımaqqa aınalyrýdy kózdegeni, qazaqtardy qurtyp, ornyna slaván halyqtaryn qonystandyrýdy josparlaǵany shyndyq. Tek soǵys barysynyń kúrt ózgerýi olardyń «Úlken Túrkistan» atty josparlaryn qaıta qaraýlaryna májbúr etti. Osynyń nátıjesinde soǵys tutqyny bolyp, óz otandarynyń tysqary qalǵan musylman halyqtarynyń jaýyngerleriniń taǵdyry tarıhı arenaǵaǵa shyqty. Degenmen de, tutqyndar máselesine kelgende, ásirese Túrkistan legıonynyń qazaq jáne ózge túrki memleketteriniń tarıhyndaǵy alar ornyn anyqtaý qajet. Bárine ýaqyt ózi tarazy bolary sózsiz, áıtse de, «Tarıhty bilmeı ótkendi, qazirdi bilý, keleshekti boljaý qıyn» degen Ál - Farabıdyń sózin umyptaǵan jón.. Tehnıkanyń, aqparattyń tez damyǵan zamanynda jastardyń qoǵamǵa degen suranysy da, saýaly da kóbeıeri anyq. Soǵan jaýap beretin, suranystaryn qanaǵattandyrýǵa bizder daıynbyz ba?
«... stalındik toqpaqqa salynyp, otanyn satqan opasyz, silimtik satqyndar emes, kerisinshe, ult patrıottary, stalındik júıeniń qas jaýy, táýelsizdik úshin arpalysqan kúresker retinde qarastyrýǵa bolady...».[4, 10 - b] degen pikirge kelisýge bola ma?
Oqýlyqqa budan ózge jeke batyrlardyń erligin dáripteıtin naqty tarıhı qujattardan turatyn málimetter berilse, oqýshylardyń patrıottyq sezimderin oıatatyndaı áserli bolsa, bilim men tárbıeniń ushtasýy sózsiz bolar edi. Uly Otan soǵysy týraly oqýshylar 5 klastyń «Qazaqstan tarıhynan áńgimeler» atty oqýlyǵynan qysqasha málimet alady. 9 klastyń dúnıe júzi jáne Qazaqstan tarıhy oqýlyqtarynan odan ári bilimderin tereńdetedi. Qazaqstan tarıhynda §14, 15 Qazaqstandyqtardyń Uly Otan soǵysyna qatysýy degen taqyryp bar. Onda Máskeý, Lenıngrad, Stalıngrad qalalary úshin erlik kórsetken, batys maıdanda Otanyn qorǵaǵan qazaq jaýyngerleri men batyrlary, maıdanǵa jáne basqynshylyqtan azat etilgen aýdandarǵa búkilhalyqtyq kómek pen ultaralyq qatynas týraly málimetter berilgen. 500 000 qazaq jaýyngeri attanyp, onyń 70% qaıtys bolǵan osy soǵys týraly mektep oqýshylaryna tereńirek bilim berý artyq bolmas edi.
Oqýlyq baǵdarlamasyna syımasa da qosymsha derekter kitapshasyna aqıqattyń qıyn da qyzyqty tustaryn jazyp, oqýshylar nazaryna usynsa. Mysalǵa Qazaqstannyń ár oblysynyń batyrlaryn taqyryp sońyndaǵy qosymsha derekterge jazsa, búkil qazaq balasy óz jerlesteriniń aty - jónin bilip, erligin maqtan eteri anyq. Baýyrjan, Qasym, Toqtar, Nurken sekildi batyr atalary olardyń óz jerlerinde týyp, qany tamǵanyn seziný ár balaǵa maqtanysh emes pe?
«Men bolashaqta izdenem» degen oqýshyǵa qıyndyq týdarmaıtyndaı osy taqyrypqa qatysty máseleler jarıalanǵan kitaptar dúken sórelerinde ǵana emes, mektep kitaphanalaryna da jetse degen tilektemin. Oqýshy shyǵarmashylyǵynyń bastaýy bir sabaqta alǵan bir ǵana áserden, bir adamnyń taǵdyryna degen qyzyǵýshylyqtan bastalady. Olaı bolsa, shynaıy patrıottyqqa toly osy taqyrypty jazǵanda tek tarıhı derektermen ǵana emes, oqýshy júreginen oryn alardaı áserli etip jetkizse, qıalyn armanmen ushtastyrýǵa daıyn turǵan oqýshylar úshin artyq zat joq.
Adamzat tarıhyndaǵy qaraly qyrǵyndar bolǵany belgili, oǵan tarıh - kýá, ýaqyt - tarazy. Sol Uly Otan soǵysyndaǵy áli de bolsa da jabýly kúıinde jatqan qupıalar jeterlik. Olardy kózimen kórgen kýágerler sany azaıyp bara jatqanyn eskerip, keleshek urpaqqa olardan qalǵan uly isterdiń aq pen qarasyn ajyratqan kúıin ashý qolyna qalam alǵan zertteýshi - tarıhshy aǵalarymyzdyń mindeti bolsa, keıingi urpaq sanasyna onyń ónege, ósıetin sol qalpynda tálim tárbıe retinde jetkizý - tarıhshy ustazdar qaýymynyń mindeti. Olaı bolsa óz elimizdiń tarıhyn oqytýda olqylyqtarǵa jol bermeı, ózgelerdiń bedelin bıiktete otyryp, óz ultymyzdyń namysyn shyńdaı túseıik.
You Might Also Like
