InfoHub Logo

Uly Temir búgingi Ózbekstan men Tájikstannyń Ortalyq Azıa aýmaǵyndaǵy túrik taıpasynan shyqqan jeńimpaz boldy. Jas jigit retinde ol jol júretin saýdagerlerdiń kerýenderdi tonap, jergilikti taıpalarmen kúresýge qatysqan qarýlanǵan topty basqardy.

Bir kúni ol jebeden (keıbireýler derekterinde naızadan) jaraqat alǵan edi, sodan bastap Aqsaq Temir dep ony atap ketken edi. Ol atqa minip, qysqa qashyqtyqta júre aldy, biraq uzyń qashyqqa ony qasyndaǵylar tasymaldaǵan.

Bul jaraqat Uly Temirdiń kóterilýine kedergi bolmady jáne HİÚ jáne HÚ ǵasyrdyń basynda ol álemniń eń qorqynyshty basshylardyń biri boldy.

Temirlan parsy, mońǵol jáne túrikshe sóıledi. Ol jaqsy bilimdi basqarýshy edi jáne ǵalymdardy qurmettegen, olardy jaqsy kórgen jáne olarǵa jomart bolǵan bılikbasy. Onyń fızıkalyq kúshi jetkiliksiz boldy, biraq onyń aqyl-oı qabiletteri minsiz edi. Uly Temir óte aqyldy adam dep sıpattalǵan; ol birinshi dárejeli shahmatshy boldy jáne onyń mıy eń jaqsy áskerı strategıalardy oılastyra alatyn edi.

Ol áskerı genıı dep sanaldy jáne óte qubylmaly saıası qurylymda jumys isteýge qabileti bar joǵary bilikti strateg, onyń Ortalyq Azıadaǵy bıligi kezinde kóshpendilerdiń basshylaryn qoldap, olarǵa kómek árdaıym bergen edi.

Aqyrynda ol Samarqand pen Balhty basqara bastady, bul ejelgi zamanda ataqty Baktrıa memleketiniń jerleri bolǵan edi. Temirdyń áskerı kúshiniń nyǵaıýna onyń qarsylasy - kóshpeli jaýyngeri Toqtamysh eken – ol Altyn Orda memleketin reformalaǵan jáne 1385 jyly Soltústik Persıaǵa joryq jasap, ony tonaǵan edi.

Jaýap retinde Temir óz qarsylasyna shabýyldap, jeńiske qol jetkizedi. 1395 jyly Terek ózeninde sońǵy shaıqas ótedi jáne sonda Temir jeńedi. Onyń áskerleri Toqtamyshtyń aýmaǵyn edáýir buzyp, onyń nátıjesinde Altyn Orda memleketi ydyrap ketedi. Sodan keıin ol Bagdad pen Shıraz joıdy.

1387 jyly Temir Isfahanǵa kirip, qala halqy tez arada temirdiń bıligin moıyndady. Alaıda, Isfahan turǵyndaryna Temirdiń qoıǵan olarǵa joǵary salyqtar unamady.Olar temirge qarsy kýóterilis jasady.

Jaýap retinde Temir jergilikti adamdardy óltirýdi buıyrdy; qaıtys bolǵandardyń sany 100 myńnan 200 myń adamǵa deıin bolǵan eken. 28, árqaısynda 1 500 adam basynan, munara turǵyzyldy.

Onyń armıasy jaqsy uıymdastyrylǵan edi; árqaısysy «tuman» (on myń adam) myńdaǵan, júzdegen jáne onǵa bólindi. Armsıasynda qatań tártip bolǵan edi, Temir ózi pontonnyń kópirlerin jáne sarbazdar lagerlerin salýdy baqylap otyrdy.

Shamamen tórt ondaǵan jyl boıy ol óziniń Baǵdat, Damask jáne Delı qalalaryna shabýyl jasap, baǵyndyrdy. Ol Úndistannyń 100 myń tutqynyn óltirýdi buıyrdy jáne bir kúnde jasaldy deıdi eken. Sodan keıin arab, grýzın jáne parsy qalalary tonap, tolyqtaı joıdy.

Onyń áskerleri Eýropa shekarasyna jetti, biraq onyń eń úlken armany Qytaıdy jaýlap alý edi. Ol Egeı teńizine óz bılik etetin aýmaǵyn keńeıtti, sońynda Temir Izmırde (Túrkıa) hrıstıan kres joryqshylarynyń bekinisterin jaýlap alyp, týǵan Samarqandqa jeńimpaz retinde keldi. 1405 jyly Uly Temir dúnıeden ótedi.