InfoHub Logo

Ártúrli aýrýlardy emdegende taǵamnyń shıpaly áserin paıdalaný jónindegi maǵlumattar erte zamannan beri belgili. Jalpy tájirıbe damı kele taǵammen emdeý ǵylymy - dıetologıa (emdám taný) jeke ǵylym retinde paıda boldy.

Dıetologıa — deni saý jáne ár túrli aýrýǵa shaldyqqan adamnyń tıimdi tamaqtanýy týraly ilim; durys tamaqtandyrýdyń ǵylymı negizderin zertteý; jáne ony uıymdastyrý ádisterimen shuǵyldanady. Dıetologıanyń ǵylym retinde paıda bolýyn kene zamannan beri Gıppokrat esimimen baılanystyrady. Adam densaýlyǵynyń myqty bolýyna áser etetin áleýmettik faktorlardyń ishinde 50% tamaqtanýǵa, 20% qorshaǵan ortanyń áserine, 20% tuqym qýalaýshy qasıetterge, tek 10% ǵana densaýlyq saqtaý uıymdarynyń jetistikterine baılanysty.  Eger adam densaýlyǵyna áser etetin búkil faktorlardyń jıyntyǵyn alsak, sonyń 35% tamaqtanýdyń úlesine tıedi.

Tamaqtaný, ıaǵnı taǵamdyq qorek alý – tirshiliktiń negizi bolyp sanalatyn organızmdegi zattek almasýdyń durys júrýine, organızmniń gomeostaz dep atalatyn ózindik ishki turaqtylyǵynyń qalypty saqtalýyna, sonymen qatar qorshaǵan ortamen úılesimdi árekettesýine áser etetin eń negizgi faktor.

Densaýlyq degenimizdiń ózi organızmniń syrtqy orta faktorlarynyń ár deńgeıli áserine sáıkes jaýap qaıtarýy arqyly syrtqy ortanyń qubylmaly jaǵdaılaryna tez beıimdelip, jaǵymsyz faktorlarǵa qarsy tura alý qabileti, kúshi. Jaǵdaıǵa saı tamaqtanbaý kóptegen aýrýlarǵa shaldyqtyratyn basty sebepterdiń biri bolyp tabylady. DDU málimetine qaraǵanda, 65 jasqa deıin ólim-jitimniń durys tamaqtanbaýdan týyndaıtyn aýrýlarmen baılanysty.

Sońǵy jyldary ómir saltynyń ózgerýine baılanysty el arasynda juqpaly emes alımentarly aýrýlar (júrek qan-tamyr aýrýlary, dıabet, semizdik, qanazdyk, jemsaý, obyrdyń keıbir túrleri jáne t.b.) sany kóbeıip ketti.

AQSH-ta tamaqtaný tártibi men ómir súrý saltyn ózgertý arqyly júrek-qan tamyry aýrýlarynyń jıiligi 2/3-ke deıin azaıǵan.
Uzaq ómir súrý úshin, sondaı-aq jas urpaqtyń durys damyp, ósýi úshin tıimdi tamaqtanýdyń jáne azyq-túlikti zıandy zattardan qorǵaýdyń  mańyzy erekshe.

Deni saý jáne aýyrǵan adamdardy durys tamaqtandyrýdyń ǵylymı negizderin nýtrısıologıa ǵylymy zertteıdi. Nýtrısıologıanyń  jetistikteri basqa ǵylymdardyń (bıohımıa, fızıologıa, t.b) damýymen tyǵyz baılanysty.

Tıimdi tamaqtaný degenimiz - tamaq ishý rejımin buzbaı, kúndelikti rasıondaǵy negizgi qorektik zattekter men bıobelsendi zattekterdiń organızmge qajetti úılesimdiligin saqtaı otyryp, qýattyń kirisi men shyǵynynyn tepe-teńdigin saqtaý.

Tıimdi tamaqtaný arqyly aǵzaǵa ete qajetti plasıkalyq energıalyq zattekter taǵammen birge túsip otyrady. Organızmge qajetti nýtrıentterdiń mólsheri adamnyń ómir súrý ortasyndaǵy jaǵdaıattarǵa, onyń jasyna, jynysyna, atqaratyn jumysyna, baılanysty ulttyq-etnıkalyq ereksheliktershe anyqtalady. Birshama deni saý, orta jastaǵy, asa aýyr eńbekpen aınalyspaıtsh adamǵa táýligine 2800-3000 kkal energıa jetkilikti. Energıa kózi - negizgi korektik (taǵamdyq) zattekter. Olarǵa nerýyzdar (beloktar), maılar, kómirsýlar jatady. Osy qorektik zattekterdiń eń ońtaıly ózara qatynasy 1:1, 1:3, 5-4 bolyp esepteledi. Kórsetilgen araqatynas saqtalǵan jaǵdaıda adamnyń tamaqtanýy úılesimdi dep sanalady. Organızm kúndelikti qajet qýatty 12-15% nárýyzdardyń, 30-35% maılardyń jáne 53-5620% kómirsýlardyń almasýynan alýy kerek. Tıimdi tamaqtaný úshin organızm ózi óndire almaıtyn, ıaǵnı almastyrylmaıtyn taǵamı faktorlardy (keıbir amın qyshqyldary, polıqanyqpaǵan maı qyshqyldary, keıbir vıtamınder, mıkro- jáne makroelementter, lıpotroptyq zattekter, taǵamı talshyqtar) mindetti túrde ózara úılesimdi mólsherde kúndelikti tamaqpen alyp otyrýy qajet. Joǵaryda aty atalǵan zattektermen organızmdi tolyq qamtamasyz etý úshin rasıonǵa ár túrli taǵamdyń ónimder engizilýi shart, mysaly, janýar ónimderinde bolatyn keıbir amın qyshqyldary ósimdikte bolmaýy múmkin. Sondyqtan nárýyz kózi retinde janýar ónimderi men ósimdik ónimderiniń nárýyzdary 55-45% nemese tepe-teń (50:50%) araqatynasta bolǵany durys, al janýar maılary men ósimdik maılarynyń araqatynasy 2:1 bolýy kerek. Kómirsýlardy kóbinese polısaharıdter kúıinde qabyldaǵan jón. Tıimdi tamaqtaný men úılesimdi tamaqtaný degen uǵym tamaq ishý rejımin saqtaýdy da qamtıdy. 

Qazirgi damyǵan elderdegi tamaqtaný erejeleriniń buzylýyn bylaısha jikteýge bolady: 

— Tamaqqa bıologıalyq qundylyǵy az (mysaly, qant, t.b), al energıalyq qundylyǵy joǵary rafınadtalǵan (tazartylǵan) ónimderdi kóp paıdalaný; 

— Tamaqqa quramynda qanyqqan maı qyshqyldary mol janýar óniminen alynǵan maılardy kóp paıdalaný; 

— Tamaq quramynda taǵamı talshyqtardyń az bolýy (qajetti mólsherdiń 1/3-i ǵana); 

— Mıkroelementter (temir, kobált, myrysh, ıod) tapshylyǵy; 

— Dárýmender tapshylyǵy; 

— As tuzyn qajetti mólsherden kóp paıdalaný.

M. Ahmet-tóre 

---