InfoHub Logo

Ómiri túren tımegen saıdyń qabaǵyna soqanyń ótkir tisi tirelgende jer dir-dir etip yńyrsyǵandaı boldy. Biraq ony eshkim estigen de, elegen de joq. Jasyna jetpeı qarny sheńbirek atyp, úrlegen shardaı dóńgelene shyǵyp ketken tapal jigit, «K-700»-tyń gúrilinen asyra aıqaılap, traktorshyǵa:

— Tart! — dep buıyrdy.

«K.-700» gúrildeı berdi, jer yńyranǵanyn qoımady.

Traktor úshinshi aınalymǵa kóshkende, saıdyń qabaq tusynan soqalardyń joıqyn tisinen naızaǵaısha ot jarqyldady: Artynsha «K-700»-tyń motory sónip, úni óship qaldy. Traktorshy jerge sekirip túsip, motorǵa úńildi.

Shette turǵan qamys qalpaqty, sheńbirek qaryn:

— Ne boldy? — dep zárlene aıqaı saldy.

Traktorshy úndemedi. «K-700»-tyń ishek-qarnyn túgel tintip shyqty. Eshqandaı aqaý tappady.

— Eı, aqymaq, ana soqany qara, múmkin tasqa tirelip qalǵan shyǵar, jańa ot jarqyldady ǵoı, — dedi sheńbirek qaryn.

Traktorshy jigit úndemesten baryp, soqanyń jarqyraýyq tisterine úńilip kórip, eńkeıip, topyraqtyń astynan jarty qulashtaı jilik súıektiń synyǵyn alyp shyqty.

Sheńbirek qaryn topyraq juqqan súıekke qolyn tıgizbeı:

— Tasta jerge! — dep buıyrdy traktorshyǵa.

Appaq synyq súıek jerge túskende burynǵydan beter aǵara túskendeı, tipti balqyp bara jatqandaı kórindi.

Sheńbirek qaryn bul kóriniske asa mán bere qoımaı, jaltyraǵan jap-jańa qara týflıdiń úshkir tumsyǵymen álgi súıekti teýip kep jiberdi. Áldeqaıdan bir yńyrsyǵan ún shyqqandaı boldy. Synyq jilik saıdyń qabaǵynan tómen qaraı syrǵanap baryp, bir túbirtekke ilinip, turyp qaldy.

Sheńbirek qaryn qojaıyn traktorshy jigitke:

— Neǵyp sileıip tursyń? Otyr kabınaǵa. Aıdaı ber! — dedi.

Traktorshy tuńǵysh ret til qatyp:

— Traktor endi júrmeıdi. Men qaıtamyn, — dedi.

Qojaıyn bóten ıt kórgen eshkideı ejireıe qalyp:

— Qaıtqany qalaı? Ne ottap tursyń óziń? Ottama! Otyr! – dep buıyrdy.

— Keshirińiz, men qaıtamyn.

— Jyndymysyń, qaıtqany qalaı?

— Tula boıym qaltyrap barady, aýyryp qaldym bilem, keshirińiz.

Qojaıyn odan beter eshki kózdenip:

— Ketseń, birjolata qury! Kórinbe kózime. Sensiz de adam tabylady, — dep jerge bylsh etkizip bir túkirdi.

Sheńbirek qarynnyń aty Alaqaı edi. Sirá, áke-sheshesi ol týǵanda qatty qýanǵan bolýy kerek. Atyn erekshelep Alaqaı qoıypty. Sol Alaqaı óse kele ájeptáýir ákim bolyp, keıin-keıin bıznes jolyna túsip, kádimgideı baıydy.

Sóıtip júrgende jerdi jekesheleý degen jarlyq shyqty. O basynda kolhozda týyp, aýylda ósken Alaqaı jerdiń qadirin bir kisideı biledi. Bilgen soń da sý jańa «Mersedesine» mine salyp, oblys ortalyǵy Janshýaqtan shyǵyp, týǵan aýyl Sarymsaqtyǵa qaraı zaýlap ala jóneldi.

Aýyldaǵylar jýan qara týysqannyń «Mersedes» minip kelgenine toı jasaı jazdap qýandy. Jýan qaryn jas týysqan oblystan hat jazdyryp alǵan eken, oǵan eshkim qarsy kelmeı jekeshege jer bólip berdi.

Aýyldaǵy aǵaıyn toqymdaı jerdi ıgere almaı, silimtigi qalǵan tehnıka iske jaramaı, ne jekeshege jer ala almaı, pushaıman halde júrgende, qaladan kelgen baıekesi bir kolhozdy asyraıtyndaı sybaǵa alyp, syqıyp júrgen kezi edi ǵoı.

Ata-babalarymyz baıaǵy-baıaǵy, baǵzy zamanda aıtyp ketken:

«Kedeı baı bolsam deıdi. Baı Qudaı bolsam deıdi» — dep.

Kedeıdiń baı bolsam degen armany jón. Al, baıdyń Qudaı bolsam degeni astamshylyq. Birte-birte Alaqaıdyń arany ashyla bastady.

Traktorshynyń aty Syrym edi. Sol Syrym álgi oqıǵadan keıin kádimgideı keseldi boldy. Bylaı qarasań, alyp bara jatqan aýrýy joq sıaqty. Aýdannyń dárigerleri ary qarap, beri qarap, dıagnozyn dál basyp aıta almastan, «nerv jaǵynan» dep dári jazyp berdi.

Odan qaıran bolmaǵan soń, sol Syrym baqsy-balgerlerdi jaǵalady. Saý da emes, aýrý da emes bir ileń-salań kúı. Kóbine tula boıy zil qaratas tartady da turady. Eshnársege zaýqy da joq, eshteńege talaby da joq, meńireý soqpa.

Ómir shirkin sol bir meńireýlikpen óte berer me edi, qaıter edi, bir kúni Syrymnyń úıine kórshi qyrǵyz aýylynan kári jezdesi kele qalsyn. Jezde bolǵanda da Syrymnyń maıdannan qaıtpaı qalǵan ákesiniń ápkesin alǵan ǵoı.

Dastarqan basynda shaı iship otyryp, álgi qyrǵyz jezdesi munyń keseliniń jaıyn surady. Bul qalaı bolǵanyn aıtyp berdi.

Sonda kári qyrǵyz jezdesi aıtty:

– Álgi soqa syndyrǵan jilikti taýyp al da burynǵy ornyna aparyp kómip tasta. Múmkin bolsa, quran biletin bireýdi ertip aparyp, duǵa oqytqyz. Qudaı sátin salsa, jazylyp ketesiń. E, qaǵylaıyn, oshentip arvaqtarǵa quran oqytyp ele ǵoı endi, — dedi.

Sol-sol eken, Syrym baıaǵy saı qabaqtaǵy zıratqa qaraı jónelsin. Synǵan jilikti izdemekshi. Synǵan jilik tobylǵynyń túbirtegine ilinip qalǵan.

Kóktemde ózi «K-700»-pen jyrtqan saı qabaqqa barsa, saryala tartyp bıdaı ósip qalypty. «E, Alaqaıdyń qyzyqqanyndaı bar eken-aý, myna bıdaıy bitik shyǵypty ǵoı», — dep qoıdy ishinen Syrym.

Qasyndaǵy kórshi aýyldyń moldasy:

— Zırat qaıda? — dep surady.

— Zırat osy, qalǵan tamtyǵy anaý, — dep qamys basqan tómpeshikterge ıegin kóterdi. Qolyn shoshaıtyp kórseteıin dedi de qoryqty. Bala kúninde estigeni esine tústi: zıratqa qaraı qol shoshaıtpaý kerek.

— Astapyralla! — dedi molda sur shekpeniniń jaǵasyn qaýsyra qysyp ustap.

Biraq Syrym baıaǵy tobylǵy túbirtekti tappaı álekke tústi. Túbirtek joq!

Sóıtse Syrymnyń ornyna kelgen traktorshy Qojaıynnyń tapsyrmasy boıynsha qabaqty saıdyń tabanyna deıin jyrtyp, bıdaı seýip tastaǵan eken. Saıdyń qabaǵy jaıdaqtaý edi, áıtpese traktor qulap keter edi ǵoı.

— Oı, arany ashylǵan atańa nálet! — dedi Syrym daýystap turyp.

Qasyndaǵy molda selk etti:

— Ol ne?

— Kórmeısiz be, qula-dala jer jetpegendeı saıdyń tabanyna deıin aıyryp tastapty ǵoı. Endi álgi súıekti taba almaı turǵan joqpyn ba?

— Iá, rabbym! — dedi molda.

Syrym saryala bıdaıdy teńizdeı keship, ary-beri sandalyp kóp júrdi. Bir kezde aıaǵy bir shybyqqa ilinip, qulap qala jazdady. Shybyqty topyraqtan tazalap qarasa tobylǵynyń bir butaǵy eken. «Sonyń ózi» — dedi Syrym. Biraq súıek kórinbedi. Tobylǵy butaǵy jatqan jerdi aınaldyra aralap, aqtap shyqty — synyq jilik kórinbedi. Sirá, soqa jyrtqan topyraqtyń astynda qalǵan bolýy kerek.

Ony arshý úshin endi kúrekpen qazbasań taba almaısyń. Qazsań bıdaıdy japyrasyń. Bul – shataq. Alaqaı erteń tý-talaqaıyńdy shyǵarýy múmkin. Odan san túrli báleni kútýge bolady.

Bıdaıdy japyrmaı, kúrektiń ushymen jerdi shanyshqylaı berdi. Kórshi aýyldyń moldasy myna neǵaıbil isti kórip, tyqyrshı bastady.

— Ýa, Syrym myrza, ruqsat bolsa, men árýaqtarǵa arnap duǵa qylyp, qaıtaıyn. Qudaı ózi keshirsin, súıek tabyla ma, joq pa, men jumysymnan qalyp baramyn, — dedi.

— Yqtıaryńyz, — dedi de jerdi kúrektiń ushymen piskileı berdi Syrym.

Adam balasy, jan-janýar, kúlli tirshilik ıesi o basynda topyraqtan jaralǵan. Ólgennen keıin tán qaıtadan topyraqqa aınalýy — óziniń tuqıanyna oralýy. Jaratýshy qudirettiń zańy sondaı. Topyraqqa aınalmaı jer betinde qalǵan súıek ıesiniń janyn kúızeltedi.

Kún ashyq-jaryqta joǵalǵan súıek ıesi tirisinde kim bolǵany belgisiz. Odan beri júzdegen jyldar ótti.

Álde múmkin Syrymnyń óz babasy shyǵar. Kim biledi. Saı qabaqqa jerlengen kisiniń molasyn jyldar boıy jańbyr men jel mújigen. Sodan, áne, Alaqaıdyń soqasyna soǵylyp, sodan kádimgideı ot shyǵyp, jansyz temirdi-traktordy toqtatqan ǵoı.

Biraq Qudirettiń bul nyshanyn túsinbegen, túsingisi kelmegen Alaqaı saıdyń qabaǵyn tabanyna deıin talqandap, zıratty taptap ótti ǵoı.

Syrym tús kórdi. Qatty shoshyndy. Túsinde alyp deneli batyr tulǵaly kisi buǵan eskertý jasady: — Meniń jiligimdi syndyrǵan sen! — dedi. — Biraq seniń kináń joq. Saǵan zıratty qırat dep buıyrǵan adam kináli. Osydan synǵan sıraqty ornyna ákelip qoımasa, ol adamnyń kinási keshirilmeıdi. Osyny aıt! — dedi. — Men budan myń jyl buryn jasap, jaýmen shaıqasta mert bolǵan Naızaly degen babańmyn.

Sup-sýyq qara terge malynǵan Syrym kesirli baısymaq Alaqaıdy taýyp alyp, uly árýaqtyń eskertýin jetkizbek boldy.

Aqyry baısymaq Alaqaıdy Borandynyń bazarynda kórip qalyp, amandasty. Qos saýsaǵyn ǵana usynyp, ózi sıaqty basqa bir shoı jelkemen áńgimelesip turdy da, aqyr sońynda ázer burylyp:

— Al, ne aıtasyń? — dedi zildene qalyp.

— Aıtsam, kórgen túsimdi aıtamyn. Ana jolǵy synǵan jilikti taýyp, ornyna qoımasań, ózińe qıyn bolaıyn dep tur.

— Ottama, qaıdaǵy tús? Qaıdaǵy jilik?

— Esińnen shyǵyp ketken be? Zıratsaıdaǵy she?

— Óı, shesheńniń... ne ottap tursyń-eı. Ol atan túıeniń jiligi ǵoı. Adamnyń jiligi sondaı bolýshy ma edi? Óıtip sandalma, sandyraǵyń quryǵyr.

Syrym biraz tosylyńqyrap daǵdaryp qaldy da:

— Meıli, óziń bil. Men eskerttim. Keıin aıtpady deme, — dep qolyn bir siltedi.

Bylaı shyǵa bere Syrym oılanyp qaldy. «Álgi aqymaq meniń shesheme til tıgizdi-aý. Sonda men nege yzdıa qaldym? Ol ıttiń aýzy-murnyn toıǵanynsha toltyra nege boqtamadym? Han bazardyń ishinde meniń saǵymdy syndyrdy-aý bul ıt! Bul soıqandy kórip-estigen jurt meni ynjyq, myryń eken deıtin boldy-aý...»

Endi bir sát túndegi kórgen túsi kóz aldynda kómeskileý kólbeńdep, yzaly kóńildi sabasyna túsirgendeı boldy. Túsimde kórgenim Naızaly baba ekeni ras bolsa, meniń Alaqaımen han bazarda qatyndarsha salǵylasyp jatqanym kisilikke jatpas edi. Úndemegen úıdeı báleden qutylady. Túsimde kórgenim ras bolsa, baısymaq Alaqaıdyń jazasyn Qudaı ózi-aq beredi. Naızaly babanyń túsime kirgeni tegin emes. Áliptiń artyn baǵa turaıyn.

Osylaı oılap, Syrymnyń kóńili kádimgideı kóterilip qaldy.

* * *

Dál sol bazarda Alaqaıdyń aldynan Adyrbaıdyń «Úsh qasqasy» shyǵa keledi. Alaqaıdyń júregi zyrq ete qaldy.

Myna zaman — qıly zaman. Bıznesmender zamany. Anyq-qanyǵyn, ras-ótirigin kim bilgen, Alaqaı Adyrbaıdyń «Úsh qasqasyna» bereshek kórinedi. Bızneste ne bolmaıdy.

Qarsy aldynan shyǵa kelgen «Úsh qasqadan» taıqyp kete almaı, amal joq, qol alysyp amandaspaq bolǵanda, «Úsh qasqanyń» úlkeni Bahtıar Alaqaıdyń usynǵan qolyn qaǵyp jiberedi. Qalǵan eki inisine ıek qaǵyp qalady. Eki inisi Alaqaıdyń eki qoltyǵynan ustap, bazardyń shetine alyp shyǵady.

«Úsh qasqanyń» ekeýi Alaqaıdyń eki jaǵyna otyryp alyp, ony tyrp etkizbedi. Al, úshinshisi mashınanyń rýline otyryp, shaı qaınatym mezgil ishinde Zıratsaıǵa jetkizdi.

Alaqaıdy mashınadan sýyryp shyǵarǵanda ol osy kóktemde «K-700»-pen qaqyrata jyrtqan múrdeli saıdyń qabaǵyn tanydy. Egini orylyp sabany jınalǵan ańyzdyń orny sarǵaıyp jatyr.

Jartylaı jyrtylyp ketken kóne zırattyń ústindegi qalyń qamystyń syńsyǵan yzyńy estiledi. Taýdan soqqan samaldan terbetilgen qamys sybyzǵylar myńjyldyq dáýirdiń tarıhyn tartyp turǵan kóne qobyz sekildi.

Jylda kóktemde Táńirtaýdyń qalyń qary erip, tasqyn bolǵanda taýdyń tarǵyl malta tastary yldıǵa deıin topan sýmen aǵyp keler edi.

«Úsh qasqanyń» ekeýi Alaqaıdy jyǵyp salyp, keýdesin basyp turǵanda, «Úsh qasqanyń» úlkeni balanyń basyndaı tarǵyl taspen oń aıaqtyń jiligin shaǵyp jibergende, Alaqaıdyń tozaqtaǵy daýsy shyǵyp, qan aralas jiliktiń maıy shashyrap shyǵa keldi.

Soltústikten soqqan sýyq jel túnergen qara bulttardy túıdek-túıdegimen aýnaqshytyp aıdap keledi.

Mıllıon jyldardyń zildeı salmaǵynan alasaryp shógip jatqan Qarataýdan álgi bulttar ońaı asyp, Myńbulaqqa jetkende aldyndaǵy asý bermes Táńirtaýdan jasqanyp, saıabyrlaı bere, jerge tyrs-tyrs tamshy tamdy.

Jiligi synyp, esinen tanyp, talyqsyp jatqan Alaqaı, betine tyrs-tyrs tamǵan jańbyrdan esin jıyp alǵandaı, kózin ashty. Áýeli kózine túskeni: bıik shynar aǵashtyń jýan butaǵynda buǵan miz baqpaı tesile qarap otyrǵan sere tumsyq samuryq qus eken.

Alaqaı záreı ushyp, ornynan atyp turaıyn dep edi, synǵan aıaǵy zar qaqsap qoıa bergende, qulyndaǵan daýsymen shyńǵyryp jiberdi.

Qudaı azap berem dese op-ońaı eken ǵoı. Áıtpese, osy Alaqaı tańerteń turǵanda kóńili kirbińsiz, shildeniń aspanyndaı ashyq edi. «Mersedesine» minip Borandy bazarǵa «áláýláılap» jetken.

Oıda joqta, aıaq astynan han bazardyń ishinde «Úsh qasqa» kezdese ketti. Odan arǵy oqıǵa belgili. Úsh uıyqtasa túsine kirmes soqqyǵa jyǵylyp, bir aıaǵynyń jiligi synyp, tereń saıda jatysy mynaý...

Alaqaıdyń qulyndaı shyńǵyrǵan ashshy daýsynan selt etip, dúr-r silkingen Samuryq qus kere-qulash qanattaryn jaıyp jiberip, baıaý qalyqtap, jaraly jannyń dál qasyna baryp qondy. Biraq kere-qulash qanattaryn jıǵan joq.

Jańbyr endi ekpin alyp, tasyrlata, nóserlete, seldete jónelgende Alaqaıdyń ústine jaıylǵan qos qanat jaralynyń denesine tamshy tamyzbaı, kúrkeshe úı sıaqty boldy da qaldy.

Alaqaı ústine kelip tóngen alyp qustan záresi ushyp, baqyraıyn dese qoryqqannan úni shyqpaı qaldy.

— Qoryqpa, – dedi Samuryq. — Men seniń budan myń jyl buryn ótken Naızaly degen babańmyn. Adam balasy ólgennen keıin múlde joıylyp kete qoımas. Allanyń rahymy túskenderi jaryq dúnıege basqa túrde qaıta oralmaq. Mine, men myń jyldan soń Samuryq qyran beınesinde qaıta oraldym. Biraq bir zamanda Adam bolǵanymdy umytqan joqpyn. Iá. Birazdan beri oń aıaǵymnyń jilinshigi syzdap aýyratyndy shyǵardy. Sóıtse, budan myń jyl buryn meniń jaý qolynan qaza taýyp jerlengen súıegimniń bir jiligin sen traktormen syndyryp, laqtyryp jibergen ekensiń. Endi sol jilik ornyna qaıtyp qoıylmaıynsha, meniń aıaǵym qaqsaı beredi.

— Ol men emes, traktorshy Syrym bolatyn, — dedi qur súldesi kúzgi japyraqsha qaltyrap jatqan Alaqaı.

— Ótirik aıtsań, kúnáń eki ese artady, soqpa ótirikshi! Adamdardy aldaýǵa bolady. Al, bárin kórip-bilip turǵan Aspan-Táńirini aldaýǵa bolmaıdy, naısap!

Kún kúrkirep, naızaǵaı jarqyldap, nóser jańbyr údeı tústi. Biraq Samuryqtyń úıdiń úlkendigindeı qos qanatynan bir tamshy da ótken joq. Alaqaıdyń ústi qup-qurǵaq.

— Qudaıdy da, árýaqty aldaýǵa bolmaıdy. Men seniń budan myń jyl buryn ótken babań Naızaly bolamyn. Sen meniń júdegen, shaıalaǵan, usaqtap ketken urpaǵymsyń. Seniń sıraǵyńdy syndyrǵan ana «Úsh qasqa» da meniń urpaqtarym. Bir kezdegi bir atanyń balalary endi arada jyldar ótkende bir-birine jat, bir-birine jaý bolǵan. «Úsh qasqany» sen jaman qorladyń. Olardyń úlesine tıgen jerdi sen «ortaq bolamyz» dep ózińe qaratyp aldyń. Al, astyq bóliser kezde olardyń úlesin bermeı qoıdyń. Amaly taýsylǵan «Úsh qasqa» senen óshin alǵan túri mynaý. Sıraǵyńdy syndyrdy. Seniki de ıttik. Olardiki de ozbyrlyq.

Nóser birte-birte aq jaýynǵa ulasty. Tóńirek túgel aq sútke shomylǵandaı, aınala bozamyqtanyp aldy. Zıratsaıdyń qabaǵynan tómen qaraı aqqan jańbyr sýy laılanyp barady.

Alaqaıdyń synǵan sıraǵy Samuryqtyń qanatynyń astyna sımaı, balaǵy túrýli kúıinde syrtqa shyǵyp jatqan. Synǵan sıraqtan aqqan qan burynǵydaı qoshqyl kúreń bolmaı, ashań qyzǵyltym tarta bastady.

Shalqasynan jatqan Alaqaı jumýly kózin ashyp alyp edi, ústinen zulpyhar qylyshtaı bolyp, Samuryqtyń tumsyǵy tónip tur eken. Záresi zár túbine ketti. Kózin qaıtadan tars jumyp aldy.

– Qoryqpa, — dedi Samuryq, — men seniń kózińdi shuqymaımyn. Seniń kóziń ashqaraq. Toıymsyz kóz. Mundaı kózder tek topyraqqa ǵana toıady. Toıymsyz bolmasań, ata-babańnyń zıratyna deıin topyraǵyn alyp mashınamen aıdatyp tastar ma ediń?! Seni árýaq atyp ketti. «Úsh qasqa» degen tek sol árýaqtardyń elesi. Biraq shyn ókinip, keshirmes kúnáńdi moıyndap, Qudaıdan táýba tile, keshirim sura. Allanyń rahymy mol, shyn tileseń, meıirim bolar.

– Qoıdym, toıdym, endi ıttik istemeımin. Táýba! Táýba! Táýba! — dep Alaqaı úsh qaıtara til qatty.

Jańbyr tolastap, kún ashyldy.

Samuryq zaý shynardyń jýan butaǵyna baryp qondy.

Alaqaı ornynan turyp, zaý shynarǵa qarap, basyn ıip taǵzym etti.

Samuryq bıikte otyryp, qalyń jaýyn topyraǵyn shaıyp ketken ańyzdan aǵaryp jatqan jiliktiń synyǵyn kórdi.

---