InfoHub Logo

Eges Barnaýldyń túbinde, poıyz rels býyndaryn tarsyldatyp, Ob kópirinen jaılap ótip bara jatqan kezde bastaldy.

Sibirdiń uly ózenin kórmek bolyp, jolaýshylar terezelerge tura-tura umtylysty, biraq ylǵal qardan ózge eshteńeni kóre almady. Jel ony aq tútinshe shańytyp aıdap jatyr, tek sonaý tómennen, kópir tireýiniń túbinen qorǵasyndaı qara sýdy kórýge bolatyn edi. Odan sýyq bý burqyraı kóteriledi.

Aǵash baldaqty jaýynger terezeden burylyp, shyrt túkirdi de, shylymyn orap, narazy kóńilmen til qatty.

— Týh, myna Sibirlerińizdiń' aýa raıyn-aı. Eki kúnnen beri kóz ashtyrmaı, jańbyr aralas qar tópep tur, tópep tur, qarǵys atsyn bul arany!

— Myna synshyǵa qarańdar! - dedi kúbirlep saqaly tikireıgen uzyn boıly jaýynger. -Sibirdi jaqtyrmaıdy ózi. Jer betinde Sibirden baı el joq. İlgeride orman ishimen kordondaǵy úıime bara jatqanda, arbanyń dóńgelegine eki eli bolyp, ezilgen jıdek jabysyp qalýshy edi.

— Qandaı jıdek? - dedi tulymy sholtańdaǵan kishkene qyz.

— Búldirgen de baıaǵy.

— E, baıǵus, chaldonym-aı. Bizdiń Vladımırdiń túbinde bir aı turyp kórseń, basqasha ándeter ediń-aý, - dedi baldaqty jaýynger kúrsinip.

— Qaǵysyp qaıtesinder, qaraqtarym, ár taýyq óz uıasyn kúpteıdi degen. Maǵan salsań, eshbir ýáıalatta Altaıdan asqan el bolmaıdy. Altaıdyń arǵymaqtary ot emes pe! Qoıan júrek qorqaqtar olardyń mańyna da jýı almaıdy.

Eges etek alyp barady. Az kún demalysqa kele jatqan jaraly jaýyngerler men jolaýshylar atameken - týǵan jerlerin jappaı-jarysa maqtaı bastady. Munyń bir ǵajaby, olardyń bári de ádilin aıtyp otyrǵan. Qolyn ıyǵyna asyp qoıǵan jaýynger qazaq qana ún qatpaıdy. Ol áýeli uıala kúlimsiredi de, sosyn maǵan qaraı umsyna túsip:

— Elime kele jatyrmyn! - dedi sybyrlap. Men oǵan qarap edim, sózin sabaqtaı berdi.

— Járkentke, aýylyma bara jatyrmyn. Tabany kúrekteı bir aıǵa. Keıbireýler: seniń eliń qulazyǵan shól, - deıdi. Endi bireýleri: Ysmaıyl, seniń jerińdi kún qaqtap tastaǵan, aspannan tamshy tambaıtyn qý medıen deıdi. Áı, bilmeıdi ǵoı!

Ol úndemeı qaldy.

— Atty qazaq qarap otyrmaıdy, óleń aıtady, - dedi ol, maǵan qupıa syryn aıtqandaı sybyrlap. - Ol sonaý shalǵaıda kele jatady, tipti qarasy da kórinbeıdi, al, onyń áni qasynda, ózimen birge júredi. Qalaı oılaısyń, bul nelikten, a? Óıtkeni búkil álemde Qazaqstannyń aýasyndaı saf aýa joq. Móldir aýa muhıty. Óleń qalyqtap, alysqa ketedi, onyń jolyn bóger jan bolmaıdy. Án - bizdiń eldiń ǵashyǵy.

Jaýynger qazaq durys aıtady. Qazaqtardyń óleń aıtýǵa qumar bolatyn bir sebebi -osynaý ulan dalanyń áınekteı shyńyltyr aýasy adam daýsyn aıryqsha áýezdi etip, kúsheıtip jiberetin shyǵar? Qazaqtar sıaqty túl tabıǵatpen betpe-bet jaqyn júretin halyqtar álemde az ǵoı. Qazaqtardyń ánge áýestigi osydan. Qazaq ǵalymy Shoqan Ýálıhanov tabıǵattyń - juldyzy ashyq aspan men shetsiz-sheksiz jasyl jazyqtyń árdaıym kóz aldynda turýy - dala halyqtary rýhynyń án men óleńge, danalyqqa beıim bolýynyń dáıekti dáleli dep bekerden-beker jazbasa kerek.

Baldaqty jaýynger Ysmaıyldyń sózin estisimen, qolma-qol jaýap qaıtardy.

— Baýyrym-aý, eger seniń eliń qulazyp jatqan qý meken bolsa, óleń qalyqtap alysqa ketpegende qaıtedi? Eger sen bizdiń Vladımır qalasynyń tóńireginde tursań, orman toǵaıdyń shýylyn tyńdasań, onda ujmaq degenniń ne ekenin biler ediń.

Ysmaıyl lám dep, jaýap qaıtarmady.

Semeıden keıin tómenge tóngen bult perdesiniń ar jaǵynan jarqyrap ashyq aspan kórindi de, poıyz lekildep kelip, múlde bir ózge óńirge kirip ketti. Sibir short kesilip qalyp qoıǵan tárizdi. Tóńirekte kún kózine eljirep, qýań dala jatyr. Aıaldamalarda jel bıik qý shópti sybdyrlata qozǵaıdy, kókjıekte mańqıyp, sary muǵar taýlar tur. Dala ústinde aqsarylar aınala shalyqtap júr. Salqyn aýadan kózge kórinbeıtin bir qustardyń shyryly estiledi.

Olardyń kishkeneligi sondaı, bálkim, tuńǵıyq kók aspanda tipti kózge shalynbaıtyn da shyǵar.

— Boztorǵaılar ǵoı, jaryqtyq, - dedi maǵan Ysmaıyl

Baldaqty soldat tym-tyrys tynyshtalyp, baǵanadan tereze aldynda tur, jýsandy jazyqqa qarap, bir oıǵa shomyp ketken tárizdi. Al, Ysmaıyl bolsa, jıi-jıi alańshaǵa ketip qalady da, vagon tepkishegine jaıǵasyp alyp, yrǵalyp óleń aıtady. Dóńgelekter tarsyly men býferler zirkilin basyp, osy bir án vagondaǵy bizge de jetedi.

So mezette baldaqty soldat bir kúrsinip, sóz bastaıdy.

— Áne, qazaq óleń aıtyp otyr, týǵan jerimen tildesip jatyr ǵoı qaıtsin. Ol neni óleńge qosyp keledi, bilesiz be? Ókinishti-aq. Odardyń tiline men de túsinbeımin. Menińshe, ol óz jerimen amandasyp, armysyń aıtyp kele jatqan tárizdi: "Mine, biz taǵy da kezdestik, taǵy da júzdestik, keń dalam, sen meni týǵan ulyńdaı qarsy al, óıtkeni men maıdan shebinde sen úshin qan tóktim", - deıdi ol.

Aqjaldan ótkennen keıin qıandaǵy bir razezde poıyz uzaq turdy. Jaýyngerler japyrlasyp dalaǵa shyqty, jol jıegindegi túrpideı shóp ústine jata-jata ketip, tamyljyǵan shól tynyshtyǵynda parovozdyń demige tynystap turǵanyn tyńdady. Qol sozym jerde bir surǵylt jartastar moınyn sozyp, soraıyp-soraıyp tur. Olar jer qońyn jaryp shyǵyp, osynaý tegis jazyqtan kóterilip baryp, toqtap qalǵan taý shyńdary tárizdi. Jartastar betkeıinde qara qoılar jaıylyp júr. Olardyń júninen oıdym-oıdym ala daq kórinedi, biraq sálden keıin, qoılar poıyzǵa taıap kelgende álgi ala daqtar júnge juǵyp qalǵan jýsan tozańy bolyp shyqty.

Qoıǵa ilese qoıshynyń ózi de jetti - bul teri qulaqshynynyń eki qulaǵy belýaryna túsken, qoı kózi udaıy kúlimsirep turatyn kári qazaq eken.

Ol jaýyngerdiń qasyna kelip, biraz qarap turdy da, shekpeniniń qoınynan eski sısa oramalǵa oraǵan irimshik alyp, bir úrlep, soldattarǵa ún-túnsiz usyna berdi. Shaldy renjitpeıik dep, jaýyngerler irimshikti alyp, oǵan temeki usynysty. Dala qysynyń jarqyrap turǵan aq kúninen ózge shókimdeı bulty joq zeńgir aspanǵa qaraı temekiniń kók tútini kóterildi.

— Eh, baýyrym, - dedi baldaqty soldat Ysmaıyldy ıyǵynan bir qaǵyp qalyp, - myna jerdiń ıen tirligin-aı. Osy araǵa kelip, turǵym keledi, bildiń be. Soǵys bitkesin, osynda kelemin-daǵy, dorbamdy arqalap, myna razezden túsemin, sosyn qashan sý kezdeskenshe mańyp júre beremin - ol túskeı jaqty megzedi. - Ana jaqta sý bar ma?

— Bar. Alakól deıdi ony. Kól bolǵanda qandaı, syńsyǵan qamys, jypyrlaǵan qustar. Jel soqsa bolǵany, sý ústimen burqyrap qus úpelegi ushady. Al, sen ǵoı álgide, muny jer emes, bos qýys dediń-aý.

Qýystyń bári birdeı emes, - dedi baldaqty jaýynger uıala kúbirlep.

Men ana bir ǵajaıyp jartastarǵa qarap turyp, akademık Fersman ashqan bir jańalyqty esime túsirdim. Ol Qazaqstan jeriniń beti túgeldeı topyraq, qum basyp qalǵan taý jotalarynan turady degen. Osynaý jerasty jondary orasan zor doǵa sıaqty ıilip, Oraldan Tán-SHanǵa, Altaıǵa deıin sozylady. Olar jez ben mys-myryshqa, qorǵasyn, kúmis pen altynǵa, qalaıyǵa tunyp jatyr. Demek, osy bir jýsan men shı ósken shól dalanyń astyńda alyp taýlar men asyl metal qazynasy kómilip qalǵan.

Ysmaıyl durys aıtady. Qazaqstan muhıttaı uly, onyń baılyǵy da máńgi sarqylmaıdy. Tipti soǵysqa deıin Qazaqstan qazynasy jer qoınynan jospar boıynsha alyna bastaǵan, osyǵan oraılas Qazaq respýblıkasy da gúldenip óse bergen, al, endi myna soǵys Qazaqstan baılyǵyn paıdaǵa asyrýdy buryn el qulaǵy estimegen jyldamdyqpen, keń qulashpen júrgizip jatyr.

Osy bir eldiń kúsh-qudiretin utý úshin, onyń maıdanǵa kórsetip jatqan kómeginiń kólem-mólsherin bilý úshin, so baılyqty tirkep ótsek te jetip jatyr. Balqash jaǵalaýy men alys Jezqazǵanda mys rýdnıkteri men zaýyttary, ejelgi Túrkistan mańyndaǵy Ashysaıdyń qýań taýlarynda qorǵasyn keni, Aqtóbe túbi men Muǵaljar taýynda nıkel, Qarsaqpaıda temir rýdasy, Mańǵystaý túbeginde marganes, Embide munaı bar, al, onyń tuzdy kólderiniń qyzǵylt sýyn keship munaı munaralary turady, Qaraǵandy kómiri, Kaspıı óńiri shólindegi fosforıtter, Torǵaı súrmesi, Altaıdaǵy altyn men sırek metaldar taǵy bar...

Lepci stansıasynda jol boıyndaǵy úılerdiń irgelerine jal-jal bolyp qum úıilip qalypty. Býfettiń esigi aldynda shýdasy jelkildep, qos órkeshti túıe tur mańqıyp, ol ystyq sý alýǵa jamyraı júgirip bara jatqan jaýyngerlerge kekireıe qaraıdy. Sonaý alystan, qum shaǵyldary men aspan arasynan kóz jaýyn ala jaltyrap, bir kók shalqar kórinedi. Ol - Qazaqstannyń kól-teńizderiniń biri - Balqash edi.

Kún shaǵyl tóbeler tasasyna qaraı eńkeıip barady. Qum buırattary barqyn tartyp, jyly jaryqtan mazdar tur. Semafor oty da jandy, so zamat kúńgirt aspanda andyzdap juldyzdar shyǵa keldi. Olar aspan tósinde jybyrlap, jyljyp júrgendeı jáne sát saıyn jaryǵy artyp, jarqyraı túskendeı bolady. Sóıtip juldyzdar birte-birte jerge jaqyndap kele jatqandaı bolyp kórinedi.

Ysmaıyl vagon alańshasynda turǵan. Men shylym shegýge shyqqanmyn, ol maǵan jymıa qarap, til qatty:

— Juldyzdardyń kóptiginen be, áıteýir, bizdiń jerde tún ete jaryq bolady. Dala joldary saırap jatady, kishkene tyshqandaryna deıin kórinedi. Olar túnde jolǵa shyǵyp, shańǵa aýnap, oınap jatady.

— Sen maıdanda júrgende atamekenińdi jıi-jıi eske alyp júrdiń be, Ysmaıyl? - dep suradym men odan.

— Kún qurǵatpaı. Qalaı oılamassyń? Qalaı eske almassyń? Áıtpese, soǵysý da múmkin emes qoı, - dedi ol

Poıyz beımálim bulyńǵyr qıanǵa qaraı zýlap keledi, men sol arada turyp, Almaty mańynda, Alataý ishinde etken bir qys túnin esime aldym. Jabaıy alma toǵaıy arasynda, qarǵa malynǵan taý ózeni shýlaıdy, ulpa qar shýdalanyp, Tán-SHan shyrshalarynan shańytyp, ushyp túsip jatty. Taý shyńdarynyń birde o jerinen, birde bu jerinen kógildir sáýle jarqyldap, janyp-sónip turdy, bul záýlim shyńdar tasasyndaǵy shoǵyr juldyzdar jarqyly edi.

— Áıtpese, soǵysa da almaısyń, - dedi Ysmaıyl álgi sózin qaıtalap. Meniń ákem tilenshi bolypty, qojasyna arnap, uzaqty kún daladan tezek terip júredi eken; al, men aqyldy kitaptar oqýdy úırendim - Abaı men Pýshkındi oqydym jáne motordyń qaıtkende jumys isteıtinin, Jerdiń Kúndi qalaı aınalatynyn bilemin. Ákem tilenshi bolǵan, ózim serjantpyn, al, qaryndasym Almatyda artıska. Ákem bir ıini kelgende árdaıym: Bizdiń jerimiz kógerip, kókteıdi áli, úı-jaıymyz da baq-dáýletke tolady, ony qudaıy qonaqtarymyzǵa kórsetýge túnemelikte jaryq jetpeıdi áli, - dep otyrýshy edi, jaryqtyq. Ysmaıyl únsiz turyp qaldy. - Bizdiń ata-babalarymyz baqyt úshin kúresken, sol úshin kúresýdi bizge de mıras etken. Meniń atam Isataı Taımanovtyń ózin bilgen, sonyń jasaǵynda bolyp, bir kúni Isataıdyń janyp turǵan bombaǵa bir túkirgende - onyń jarylmaı, pysh etip sónip qalǵanyn óz kózimen kórgen. Isataıdyń kóterilisin kórgen kisiler qazir az qaldy, al, meniń atam ony esinen shyǵarmaıtyn. Sultandar jarly-jaqybaılardy talap-tonamaýy úshin alysqan ǵoı Isataı. Sosyn onyń kózin qurtqan. Biraq ol óle-ólgenshe qylyshyn qoldan túsirmegen.

Men XIX ǵasyrdyń bas kezinde bolǵan Taımanov kóterilisin shala-pula bilýshi edim. Kóterilisshiler qolynyń eki kósemi, eki dos - Isataı Taımanov pen aqyn Mahambet Ótemisov bolǵan. Ysmaıylmen kezdeskennen keıin, men so kóterilis jóninde kóne muraǵat materıaldaryn taýyp alyp, muqıat oqyp shyqtym.

Kedeılerdiń osynaý kóterilisi asa batyl, qajymas qaısar is bolǵan. "Sultandar men baılar, - dep jazypty Isataı kóterilisten buryn orys ókimetine, - kez kelgen jerde bizdi kinásizdan-kinásiz qyspaqqa alady, dúre soǵyp, azaptaıdy, jeke menshik múlkimizdi bas-kóz demeı ala beredi. Bizge arasha túsetin aǵaıyn joq".

Isataı Kishi júzdiń kóshpeli qazaqtaryn bastap, Gýrev mańyndaǵy Bekeı ordasy sultanynyń saraıyna aparady.

Nebir qyrǵyn soǵys, alapat aıqas bolady. Solardyń birinde Isataı mert bolady. Ol ólimshi bolyp jaralansa da, adyrnasyn ańyratyp, sadaq tartyp, semserin jalaqtatyp, óńmeńdegen jaýlardan óshin alady. Halyq kósemi men shesheni, qaharman batyrdyń denesi aldynda tipti dushpandarynyń ózi de bas ıip, taǵzym etedi de, keıin óz estelikterinde: "Ol óziniń kózsiz erliginiń qurbany boldy", - dep jazady.

Isataı óziniń keıingi juraǵattary - Qyzyl Áskerdiń qazirgi jaýyngerleri sıaqty ǵajaıyp batyr bolǵan. Rım papasynan Shyńǵysqannyń nemeresine elshi bolyp attanyp, qazaq saharasyn kókteı ótken orta ǵasyr tahýasy Karpını qazaqtar týraly: "Dushpanyn kóre sala, olar ata jaýlaryna ashyqtan-ashyq dúrse qoıa beredi de, sur jebelerimen boratyp, olardyń kózin joıady", - dep teginnen-tegin jazbasa kerek.

Saryózek stansıasyna kelgende, Ysmaıyl poıyzdan tústi, biz, bálkim, onymen birjola aıyrylysqan shyǵarmyz. Qoshtasarda Ysmaıyl jaýyngerlerdiń, pımaly kempir men tulymy sholtańdaǵan kishkene qyzdyń qolyn qatty-qatty qysty. Al, menimen shetkerirek baryp, kókeıindegi birer sózin aıtty:

— Baıqap tursam, joldasym, siz meniń atamekenimdi jaqsy kóredi ekensiz jáne gazetke sóz jazatyn kórinesiz. Osynaý el men jer týraly jazyńyz. Maıdandaǵy jaýyngerlerimiz oqysyn. Sonda olardyń árqaısysy óziniń dalasyn, taý-tasyn, orman-toǵaıyn, balalyq shaǵyn esine túsirsin. Almatyny esine alsyn. Sulý qala, keremetteı sulý - meniń ákem onda baıaǵyda, aǵash úıleri samsap turǵan kezde, úı qabyrǵalaryndaǵy sańylaýlardy shóp-shalammen bitegen kezderi bolǵan. Qus bitken álgi shóp-shalamdy shuqyp, túte-tútesin shyǵarady eken, sol sebepti de qystyń kúni úıleri óte sýyq bolady eken. Al, hosh bolyńyz!

Ysmaıyl jol dorbasyn arqalap alyp, Jońǵar taýlaryna aparatyn jolǵa qaraı bettep bara jatty.

Aýdarǵan Ábilmijin Jumabaev

---