InfoHub Logo

Halyq sharýashylyǵyndaǵy mańyzy, taralýy, ónimi. Qazirgi ýaqytta Qazaqstanda astyq óndirýdi turaqtandyrý aýyl sharýashylyǵy ǵylymdary men óndiristiń negizgi mindetteriniń biri bolyp tabylady. Ásirese bul másele naryqtyq ekonomıkaǵa kóshýge baılanysty ótkir qoıylyp otyr, bir jaǵynan Respýblıkamyzdyń dúnıejúzindegi damyǵan 50 eldiń quramyna kirý maqsatynda jáne qýatty bıdaı astyǵyn arttyrýdyń, onyń ekonomıkalyq áleýetin turaqtandyrýdyń, ári azyq - túlik qaýipsizdigin qamtamasyz etýdiń aıtarlyqtaı sharty.
Mundaı qosymsha astyq alý kózderiniń biri – Qazaqstanda kúzdik dándi daqyldardy ósirý. Astyq daqyldarynyń ishinde barynsha ónimdisi kúzdik bıdaı ekendigi belgili. Ol barlyq astyq daqyldarynan ónimi boıynsha 4, 0 - ten 10 - 12 s/ga deıin asyp túsedi. Osyǵan qosa jazdyq bıdaıǵa qaraǵanda azyq - túliktik qundylyǵy kem bolmasa da odan birqatar artyqshylyqtarymen erekshelenedi: ol topyraqtan, kúzgi, qysqy, erte kóktemgi ylǵaldy jáne qorektik zattardy jaqsy paıdalanady; topyraqty sý jáne jel erozıasynan senimdi qorǵaıdy; aramshópterge qarsy kúreste erekshe mańyzy bar; aýrýlarmen az zalaldanady jáne astyq zıankesi – astyq sur kóbelegi jaraqattanýynan «ótip ketedi», ári 7 - 10 - nan 15 - 30 táýlikke deıin vegetasıasyn erte aıaqtaıdy. Kúzdik bıdaıdyń erte pisýi nátıjesinde egin jyly, qurǵaq ýaqytta jınalady, aýyl sharýashylyq tehnıkalary tıimdi paıdalanylady, kóktemgi - kúzgi sebý jáne jazdyq daqyldardy jınaý kezeńindegi qaýryttylyqty tómendetedi. Onyń erte jınalýyna baılanysty tamyz aıynyń bas kezinde súdiger daıyndaýdy erte júrgizýge múmkindik beredi, al munyń ózi ańyz qaldyqtarynyń jaqsy mıeralızasıasyn qamtamasyz etedi, topyraqta ylǵal jınaýǵa jáne aramshópter men zıankesterge qarsy erekshe mańyzdy. Kúzdik bıdaı alǵy daqyl retinde jartylaı súri tanaby bolyp tabylady da keıingi daqyldardyń ónimin arttyrady.
Dándi astyq daqyldary ishinde bıdaı óte qundy taǵamdyq ósimdikterdiń biri retinde dúnıejúzinde 230 mln. ga egis alqabyn alyp jatyr, onyń ishinde kúzdik bıdaı egistikteri 35%- yn quraıdy, al onyń astyq ónimi orta eseppen 25, 4 s/ga.
2009 jyly Qazaqstanda kúzdik bıdaı 465, 1 myń ga egistikte ósirildi jáne ortasha astyq ónimi 19, 4 s/ga qurady. Al jazdyq bıdaıdyń astyq ónimi 11, 7 s/ga boldy. Elimizde kúzdik bıdaıdyń negizgi egistik aýdany Batys Qazaqstan (133 myń ga), Ońtústik Qazaqstan (137 myń ga), Jambyl (113 myń ga) oblystarynyń úlesine tıedi. Bul jyly soltústik Qazaqstan oblystarynda kúzdik bıdaı 29, 9 myń ga alqapqa ósirildi.
Soltúsik Qazaqstanda uzaq ýaqyt boıy kúzdik bıdaıǵa jetkilikti kóńil bólinbedi: aımaqtyq qatal klımat jaǵdaılary onyń bıologıasyna sáıkes kelmeıdi, nashar qystaıdy, maýsym aıynyń qurǵaqshylyǵyn kótere almaıdy da astyq ónimin tómendetedi, - dep túsindirildi. Soǵan qaramaı Qostanaı oblystyq aýylsharýashylyq tájirıbe stansasy men basqa da mekemeler atalǵan daqyldy osy aımaqta ósirýge bolatyndyǵyn jáne jazdyq bıdaıdyń artyq astyq ónimin beretinin kórsetti.
Bıologıasyndaǵy erekshelikter. Kúzdik bıdaı bıologıasy boıynsha jazdyq bıdaıdan erekshelenedi. Jazdyq bıdaıdan aıyrmashylyǵy – onyń vegetasıalyq kezeńi kúzde bastalady da, kelesi jyly jazda aıaqtalady. Tirshilik úrdisinde kúzdik bıdaı óný, kókteý, túptený, tútikke shyǵý, masaqtaný, gúldený jáne pisý (súttene pisý, balaýyzdana jáne tolyq pisý) kezeńderinen ótedi. Alǵashqy úsh kezeńderi kúzde, qalǵandary – kelesi jyly kóktemde jáne jazda ótedi. Osy kezeńderi boıynsha onyń bıologıalyq erekshelikterin qarastyraıyq.
Tuqymnyń ónýi – bul tynyshtyq kúıdegi tuqymnyń belsendi áreketke kóshýi, ol úshin jylý, ylǵal jáne aýa qajet. Tuqymy óz massasynyń 45 - 50 % sý sińirgennen keıin óne bastaıdy, topyraqtyń ońtaıly ylǵaldylyǵy TYS - tyń 60 - 70 % mólsherinde bolǵany durys. Qurǵaq - dalaly aımaqta alǵy daqyldy tańdaǵanda jáne daıyndaǵanda bul óte mańyzdy. Tuqymnyń sýdy sińirýine temperatýra kóp áser etedi. Kúzdik bıdaı tuqymy 0oS - da sýdy sińire alady, biraq mundaı jaǵdaıda tuqym bórtkenimen fızıologıalyq ósý úrdisi toqtap qalady. Topyraq ylǵaldylyǵy TYS - tyń 60 %- da jáne temperatýra 4oS - da tuqym ylǵaldylyǵy 50 %- ǵa jetinshi táýlikte, al temperatýra 10oS - da – 3, 5 táýlikte jetedi. Tuqymnyń ónýi úshin ońtaıly aýa temperatýrasy 14 - 16oS. topyraq ylǵaldylyǵy óte joǵary, qatty tyǵyzdalyp qalǵanda nemese topyraq qabyrshaǵy paıda bolǵanda anaerobty jaǵdaılarda tuqym ónbeıdi nemese nashar ónedi.
Tuqymnyń ónýiniń alǵashqy kúnderinde organogenezdiń birinshi kezeńi jalǵasady - ósý konýsynyń ártúrli tkanderge dıfferensıasy (oqshaýlanýy) júredi, uryqtyq tamyrshalarmen japyraqshalardyń uzara ósýi kúsheıedi, uryqtyq sabaq oqshaýlanady, jańa japyraqtar uryqtary qalyptasady. Tuqymnyń óný merzimi topyraqtyń tyǵyzdyǵy men ony óńdeý túrine, tuqymnyń sińirý tereńdigi men topyraqpen túıisýine baılanysty ózgeredi. Qurǵaq iri kesekti nashar óńdelgen, aramshóptermen lastanǵan topyraqtar kúzdik bıdaı tuqymynyń jappaı ónýine jaǵdaı jasamaıdy, muny ósirý tehnologıasyn jasaǵanda eskerý qajet.
Egin kógi (kókteý) kezeńi. Topyraq betine áýeli koleoptıle shyǵady, ol jarylady da birinshi naǵyz japyraq paıda bolady, osy sátti egin kóktedi dep esepteıdi. Sebýden ósimdikterdiń kókteý kezeńiniń uzaqtyǵy temperatýraǵa, ylǵalǵa j. b. baılanysty. Qostanaı oblysy jaǵdaıynda jaqsy daıyndalǵan yqtyrmaly súri tanabynda 12 - 17oS jylylyqta kúzdik bıdaı 6 - 9 – táýlikte, al qýańshylyqty jyldary jáne súri tanaby nashar óńdelgende – 10 - 16 – táýlikte kóktegen. Aqmola oblysynyń burynǵy «Krasnyı flag» keńsharynda ylǵaly boıynsha qolaıly 1990 jyly ortasha táýliktik aýa temperatýrasy 18, 6oS bolǵanda kúzdik bıdaı 5 - táýlikte kóktedi, al temperatýra 15, 9oS jáne 12, 8oS bolǵanda (sebý merzimine baılanysty) tıisinshe kúzdik bıdaı 6 jáne 8 – táýlikte egin kógin berdi (Arınov K. K., Mýsynov K. M., 1996).
Túptený kezeńi. Túptený kezeńiniń basyn ádette tómengi japyraq qoltyǵyna birinshi búıir órkeniniń paıda bolýymen anyqtaıdy. Birinshi búıir órkeniniń japyraǵynyń ósýine qaraı negizgi órkenniń ekinshi japyraq negizinde ornalasqan búrshikten ekinshi búıir órken qalyptasady j. b. Orta eseppen 5 - 7 órken túziledi, egistik sırek bolǵanda olardyń sany joǵary bolýy múmkin. Osy kezeńde negizgi órkenderdiń túzilýi jáne ósýimen qatar túptený túıininen ekinshilik nemese túıin tamyrlary (árbir órkenge 2 - den) qalyptasa bastaıdy. Kúzdik bıdaıda kúzgi jáne kóktemgi túptený kezeńderi ajyratylady. Kúzdik bıdaıǵa túıin tamyr júıesi jazdyq bıdaıǵa qaraǵanda qýatty damıdy.
Kúzdik bıdaıdyń túptenýi 2 - 4oS - da júre alady, alaıda ońtaıly túptený temperatýrasy 12 - 14oS. Soltústik Qazaqstan aımaǵy jaǵdaıynda ońtaıly sebý merziminde sebilgen kúzdik bıdaı negizgi sabaqqa qosymsha 2 - 3 búıir órkenderin (sabaqtaryn) qalyptastyrady jáne túptený kezeńi 30 - 35 táýlikke deıin sozylady. Jekelegen jaǵdaılarda, topyraqta ylǵal jetkiliksiz bolǵanda, ósimdikter túptenip úlgermeı qystap shyǵýǵa ketedi.
Kóktemde, topyraq temperatýrasy 2 - 3oS jetisimen, ósý úrdisi bastalady. Órkenderde kúzde qalyptasqan kúzdik bıdaıdy japyraqtarymen qatar, qystap shyqqan órkenderdiń tómen japyraqtarynyń qoltyǵynda ornalasqan búrshikterden jańa búıir órkender túziledi. Kúzdik bıdaıdyń kóktemgi túptený kezeńiniń uzaqtyǵy men pármendiligi topyraqtyń temperatýrasy, ylǵal jáne qorektik zattar qoryna, otteginiń sińirilýine, qystap shyqqan ósimdikter kúıine baılanysty ózgeredi jáne orta eseppen 30 - 35 táýlikti quraıdy.
Túptenýdiń kúzgi kezeńin (20 - 40 táýlik) jáne kóktemgi bul kezeńniń bir bóligin (15 - 20 táýlik) organogenezdiń ekinshi kezeńi qamtıdy. Organogenezdiń ekinshi kezeńiniń sońynda ósý konýsy uzarady da 0, 5 - 0, 8 mm jetedi. Kóktemgi túptený kezeńi organogenezdiń úshinshi kezeńine sáıkes keledi – ósý konýsy uzarady, onyń tómengi bóligi oqshaýlanady, masaq biliginiń tuǵyrlary túziledi jáne damıdy. Túptený kezeńiniń sońy dep alǵashqy býynaralyǵynyń ósý kezeńin ataıdy.
Tútikke shyǵý (sabaqtaný) kezeńi. Bul kezeń birinshi býynaralyǵynyń 5 - 6 sm - ge uzarýynan bastalady. Ósimdik sabaǵynyń shapshań ósýi men masaqtyń damýy osy kezeńnen bastalady, japyraqtardyń negizgi massasynyń túzilýi aıaqtalady. Bul kezeńde barlyq býynaralyqtar qalyptasady, tamyr júıesi jaıylyp ósedi. Aımaq jaǵdaıynda kezeń sáýirdiń sońy – mamyrdyń birinshi onkúndigine dál keledi de 20 - 30 táýlikke sozylady. Bul kezeńde topyraqta ylǵal jetkilikti, al ońtaıly temperatýra 10 - 22oS deńgeıinde bolady. Masaqtyń qalyptasýyna azottyń óte kóp mólsheri de, jetimsizdigi de teris áserin tıgizedi. Fosformen jetkilikti qamtamasyz etilýi masaqtyń túzilýin tezdetedi jáne generatıvtik músheleriniń damýyna, al keıinnen masaqtyń dándiligine yqpal etedi, joǵary temperatýra men tómen salystyrmaly aýa ylǵaldylyǵy masaq pen onyń músheleriniń (organdarynyń) qalyptasýyna teris áserin tıgizedi, bul kezeńdegi ylǵal men qorektik zattardyń jetimsizdigi ósimdikterdiń keıingi ósýi men ónim shamasyna teris áserin baıqatady. Bul kezeń organogenezdiń IV - VII – kezeńderin qamtıdy: masaq tómpeshikteriniń salynýy – IV - kezeń; sabaqtyń birinshi býynaralyǵynyń jer ústinde paıda bolýy men birinshi jáne ekinshi býynaralyqtarynyń uzara ósýi – V – kezeń; úshinshi - besinshi býynaralyqtarynyń ósýi men generatıvtik organdarynyń oqshaýlanýy – VI - kezeń; sabaqtyń besinshi - jetinshi býynaralyqtarynyń ósýi jáne masaqtyń barlyq músheleriniń qarqyndy ósýi – VII - kezeń.
Masaqtaný kezeńi. Kezeń masaqtyń joǵarǵy japyraq qynaby bóliginen syrtqa shyǵýymen sıpattalady jáne tútikke shyqqannan keıin 20 - 25 táýlikten soń bastalady, aımaq jaǵdaıynda bul kezeń mamyrdyń ortasy men aıaǵyna dál keledi. Kezeńniń ótýi úshin ońtaıly aýa temperatýrasy 18 - 20oS. Ósimdikterdiń jeke damýyna bul organogenezdiń segizinshi kezeńine sáıkes keledi: eń joǵarǵy býynaralyqtyń ósýi jalǵasady, masaqtyń barlyq músheleriniń qalyptasýy men tozańdyq dánder men uryq qabynyń pisýi aıaqtalady. Jekelegen ósimdikterdiń masaqtanýy 4 táýlikte támamdalady, al tanap túgeldeı – 5 - 7 táýlikte. Bul kezeńdegi ylǵal jetimsizdigi, aýa men topyraqtyń tym joǵary temperatýrasy masaqtaǵy gúlderdiń jemissiz qalýyna, túptep kelgende astyq óniminiń kúrt tómendeýine uryndyrady.
Gúldený kezeńi. Qolaıly jaǵdaılarda kúzdik bıdaıdyń gúldenýi masaqtanýdan soń ile - shala bastalady. Onyń uzaqtyǵy temperatýraǵa, aýa men topyraq ylǵaldylyǵyna táýeldi. Gúldený men tozańdaný júretin eń tómengi temperatýra 6 - 7oS, al barynsha qolaıly aýa temperatýrasy – 20 - 25oS. Ońtaıly jaǵdaılar gúldený men tozańdaný ýaqytynda topyraq ylǵaldylyǵy TYS - tyń 75 - 80 % deńgeıinde qalyptasady. Soltústik Qazaqstanda bir masaqtyń gúldenýine 3 - 5 táýlik, al búkil tanap úshin – 5 - 7 táýlik qajet. Barynsha jaqsy gúldený men tozańdaný táýliktiń tańǵy jáne keshki saǵattarynda ótedi. Gúldený, tozańdaný, uryqtaný, zıgotanyń túzilýi men endospermniń qalyptasýy organogenezdiń 9 – kezeńin qamtıdy.
Pisý kezeńi. Uryqtanǵan uryq búrshiginde endosperm qalyptasady, uryq ósip - damıdy, jatyn qabyrǵasynan qabyq túziledi de tuqymmen birigip ósedi, sońynan dánge aınalady. Kúzdik bıdaıdyń pisý erekshelikteri kóp jaǵdaıda basqa dándi daqyldarǵa uqsas jáne ol “Tuqymtaný” bóliminde tolyq qamtylǵan.
Kúzdik bıdaıdyń qorshaǵan orta faktorlaryna qajetsinýin qorytyndylaı kele mynany kórsetken jón:
- barlyq ósip - damý kezeńderinde topyraqqa joǵary talap qoıady – qara topyraqtarda jaqsy ósedi, alaıda kúńgirt - qońyr topyraqtarda da ósirýge bolady;
- vegetasıa kezeńinde kúzdik bıdaı jazdyq bıdaıǵa qaraǵanda ylǵaldy kóbirek shyǵyndaıdy, bul onyń atalǵan kezeńniń uzaqtyǵyna baılanysty; barynsha ońtaıly topyraq ylǵaldylyǵy TYS - tyń (tómengi ylǵalsıymdylyqtyń) 70 - 75 % mólsherinde dep esepteledi; ylǵaldy ósý jáne damý kezeńderinde paıdalaný zańdylyǵy jazdyq bıdaıǵa uqsas;
- kúzdik bıdaıdyń temperatýralyq baıqalatyn ósý shekarasy 2 - 3 - ten 37 - 40oS aralyǵy, alaıda ósimdikterdiń pármendi ósý men damýyna barynsha qolaılysy – 20 - 25oS; tanaptyq jaǵdaıda kúzdik bıdaıdyń kúzgi vegetasıasy, túptenýdi qosa eseptegende, 15oS - dan 3oS aralyǵynda ótedi, basqasha aıtqanda, ońtaıly shamadan tómen degen sóz; degenmen tómengi temperatýra ósimdikterdiń damýyna oń áser etedi; 2 - 10oS temperatýrada kúzdik bıdaı túptený túıininde búkil qurǵaq zatqa eseptegende 20 - 30 %- ǵa deıin qant jınaqtaıdy, al munyń ózi jasýsha shyrynynyń konsentrasıasyn arttyrady jáne jaqsy qystap shyǵýǵa múmkindik jasaıdy. Ashyq kúnder jáne qysqa keterde temperatýranyń birte - berte tómendeýi kúzdik bıdaıdyń shynyǵýyn jaqsartady. Qysqy jylymyq daqyldyń aıazǵa tózimdiligin azaıtady. Jaqsy shynyqqan kúzdik bıdaı ósimdikteri túptený túıini ornalasqan topyraq qabatynyń teris 30oS temperatýrany (aıazdy) kótere alady. Qysta qar qalyń túsken jyldary (25 sm jáne odan joǵary) kúzdik bıdaı 35oS deıingi aıazǵa shydaıdy, óıtkeni qardyń astyndaǵy temperatýra ústindegige qaraǵanda 10 - 15oS joǵary, ári qar qabaty kúzdik bıdaıdy kóktemgi úsip jáne keýip ketýden saqtaıdy. Qar qabaty bolmaǵanda kúzdik bıdaı túptený túıinindegi – 16 - 18oS aıazdyń ózinen úsip ketedi.
- Qazaqstan Respýblıkasynda, ásirese Soltústik Qazaqstan jaǵdaıynda kúzdik bıdaı negizinen kóktemgi qardyń erý kezeńinde, ásirese qary az qysta, opat bolady; bul ýaqytta ósimdikterdiń japyraqtary tirshiligin bastap, ylǵaldy býlandyra bastaıdy, biraq tamyr júıesi topyraqtyń toń qabatynda áli tynyshtyq kúıde bolatyndyqtan japyraqtarǵa eshqandaı kómek jasaı almaıdy; ósimdikter tez álsireıdi de túngi 12 - 14oS aıazdan opat bolady; kúzdik bıdaı qolaıly qystap shyǵý jaǵdaıynda kóktemgi tirshiliginiń basynan masaqtanýǵa deıin barlyq qajetti ylǵaldyń 70 %, gúldenýden balaýyzdanyp pisýge deıin – 20 % shyǵyndaıdy; topyraqtyń 60 sm qabatyndaǵy ońtaıly ylǵal mólsheri TYS - tyń 70 - 75 %, daqyldyń transpırasıalyq koefısıenti – 460 - 500.
- Kúzdik astyq daqyldarynyń ishinde kúzdik bıdaı topyraqtarǵa barynsha joǵary talap qoıady; ol joǵary astyq ónimin qunarly, aramshópterden taza, ylǵaldy qara jáne kúńgirt - qońyr topyraqtarda qamtamasyz etedi; oǵan batpaqtanǵan topyraqtar jaramsyz; oǵan tegis betti, shuńqyrlarsyz tanaptardy tańdaıdy – kóktemde sý jınalmaıtyn jáne ósimdikterdiń tunshyqpaýy qaperge alynady. Kúzdik bıdaıdyń vegetasıalyq kezeńiniń uzaqtyǵy (qysqy tynyshtyq kúıin qosa eseptegende) 180 - 310 kún aralyǵynda ózgeredi.
- Kúzdik bıdaıdyń opat bolý sebepteri: ósimdikterdiń úsip ketýinen (kúzgi nashar damýynan, qar qabatynyń tómendeýinen temperatýranyń kúrt ózgerýinen j. b.); oıpań jerlerde sýdyń artyq mólsherinen tynys alý erejesiniń buzylýynan ósimdikterdiń tunshyǵýy; túptený túıininiń topyraq betine shyǵyp qalýynan (ósimdikter álsireýinen); topyraq betine muz qabyrshaqtarynyń paıda bolýynan (uzaq jylymyqtan keıin kúnniń kúrt sýytýynan ósimdikter muzdyń betine jabysady da mehanıkalyq jaraqattar alady) t. b.
- Úsip ketýge qarsy tıimdi kúres sharalary – aıazǵa tózimdi sorttardy ósirý, fosfor - kalıı tyńaıtqyshtaryn engizý, der kezinde sebý, tuqymdy topyraqqa tereńirek sińirý, súri tanaptarynda yqtyrma ósirý arqyly qar toqtatý j. b.; kúzdik bıdaıdy shirýden opat boldyrmaýǵa topyraq tezirek qatý úshin jáne ósimdikterde tynys alýǵa plasıkalyq zattardyń shyǵynyn azaıtý úshin qardy tyǵyzdaý qajet; erte sebýdi jáne jıi egistik qalyptastyrýdy; artyq mólsherde azotpen ústep qorektendirýdi boldyrmaý j. b.; túptený túıinderi men tamyrlardyń topyraq betine shyǵyp qalmaýy úshin Týr preparatymen óńdelgen tuqymdy topyraqqa tereńirek sińirgen durys, ári sebýge deıin jáne sebýden keıin ZKKSH - 6A budyrly katoktarymen egistikti tyǵyzdaǵan jón; Artúshenko A. V. men Artúshenko O. G. (1977) tujyrymdary boıynsha Qostanaı oblysy jaǵdaıynda kúzdik bıdaıdyń opat bolýy qystap shyǵýdyń qolaısyz jaǵdaılarynan emes, erte kóktemgi qubylystarǵa baılanysty – qary joq jerlerde ótkir kún sáýlesiniń áserinen ósimdikter mezgilsiz erte tiriledi de ylǵaldy býlandyra bastaıdy, al tamyr júıesi áli topyraqtyń toń qabatynda jatady da olardy ylǵalmen qamtamasyz ete almaıdy, ósimdikter túngi aıazdan da (- 12 - 14oS) álsireıdi jáne opat bolady; sondyqtan ósimdikterdiń tirshilik úrdisin kóktemde keshiktirýdiń mańyzy zor (jetkilikti qar qabatyn jasaý jolymen).
Ósirýge ruqsat etilgen sorttar. Mıronovskaıa 808 - Ýkraınanyń V. N. Remeslo atyndaǵy Mıronov bıdaı seleksıasy jáne tuqym sharýashylyǵy ǴZI - da toptyq suryptaý tásilimen shyǵarylǵan. Masaǵy álsiz prızma pishindi, aq, qyltyqsyz, ortasha uzyndyqta jáne tyǵyzdyqta (túrshesi – sýberıtrospermým). Dáni qyzyl, jartylaı shynyly nemese shynyly, iri, 1000 sanynyń massasy 36 - 45 g. Dándegi kleıkovına 28 - 37 % aralyǵynda ózgeredi. Nandyq sapasy jaqsy, qýatty bıdaı sortyna jatady. Sabany berik, japyrylýǵa jáne shashylýǵa ortasha tózimdi. Qysqa jáne aıazǵa óte tózimdi. Qurǵaqshylyqqa tózimdiligi ortasha jáne ortadan joǵary. Qońyr tat aýrýymen orta deńgeıde zaladanady, ortasha merzimde pisedi. Sort ónimdi, orta eseppen 2001 - 2003 jj. S. Seıfýllın atyndaǵy QazATÝ - niń ósimdik sharýashylyǵy kafedrasynyń Aqmola oblysynyń kúńgirt - qońyr topyraqtarynda júrgizilgen tanaptyq tájirıbelerinde zerttelgen varıanttarǵa baılanysty 16, 7 - 17, 6 s/ga astyq ónimin berdi.
Aýyl sharýashylyq óndirisiniń tıimdiligin joǵarylatýdyń mańyzdy sharalarynyń ishinde kúzdik bıdaıdyń aýrýlarǵa tózimdi, joǵary sapaly sorttaryn óndiriske endirý jáne olardan joǵary ónim alý eń mańyzdy másele bolyp otyr. Sońǵy jyldary Qazaqstannyń Ońtústik jáne Ońtústik - Shyǵysy úshin ónimdilik potensıaly 90 - 120 s/ga jetetin, aýrýlarǵa tózimdi, dániniń sapa kórsetkishteri joǵary jáne sýyqqa, ystyqqa jáne qurǵaqshylyqqa tózimdiligi joǵary sorttar shyǵarylýda.
Máselen, R. A. Orazalıev pen A. T. Sarbaevtyń derekteri boıynsha sońǵy jyldary Qazaqstannyń biraz aımaqtarynda, shet elderde, joǵary sapaly agroekotıpine jatatyn Progres, Almatınskaıa polýkarlıkovaıa, Qarlyǵash sorttary ósirilýde, Bogarnaıa 56 jáne OPAKS sorttary tálimi jerlerde joǵary sapaly astyq óndirý talaptaryna saı keledi. Tuqymy joǵary sapaly kúzdik bıdaı sorttary aldyńǵy qatarly sharýashylyqtarda gektarynan 80 - 100 s, al qalǵandarynda 20 - 40 s ónim beredi.
Kezinde Qazaqstanǵa Bezostaıa 1 sortynyń ornyna Opaks 1 kúzdik bıdaıynyń jańa sorty keldi. Ol 1993 jyly Almaty oblysynda 50 myń gektardan astam egistikke sebilgen bolatyn. Qazaq eginshilik ǵylymı zertteý ınstıtýty ǵalymdarynyń baqylaýlary boıynsha kúzdikter úshin qys jaǵdaılary óte qolaısyz bolǵan jyldary (1981, 1985) bul sorttyń kóktemge deıin saqtalýy standarttan 5, 8%- ǵa joǵary bolǵan, qysqa tózimdiligi joǵary bolýy esebinen ónimdiligi de standarttan orta esppen gektarynan 0, 2 - 0, 3 tonnaǵa joǵary bolǵan.
R. A. Orazalıevtiń tujyrymynsha, sort aýyl sharýashylyq óndirisin ózgertetin negizgi býyn, sondyqtan jańa sorttardy ósirý úshin olardyń tuqymyn jaqsartyp, ósirýdiń agrotehnıkalyq máselelerin sheshý qajet. Sebebi, týyndap otyrǵan máselelerdi durys sheshý kóp jyldar boıy, joǵary, ári turaqty ónim alýǵa jáne eldiń, búkil aýyl sharýashylyǵynyń joǵary tıimdiligine qol jetkizýge múmkindik beredi.
1984 jyly Almaty oblysynda Progres sorty aýdandastyryldy. Gektarynan potensıaldy ónimdiligi 9, 0 - 10, 0 t. 1985 - 1986 j. j. qys mezgili jaǵdaılarynyń qolaısyzdyǵyna qaramastan, Qazaq eginshilik ǵylymı zertteý ınstıtýtynyń «Qaskeleń» tájirıbe sharýashylyǵynyń egistik jerlerinde ońtaıly sebý merziminde sebilgen bul sorttyń kóktemge deıin saqtalýy 86%, al gektarynan ónimdiligi 7, 6 t. boldy, bul sort basqa sorttarǵa qaraǵanda sýyqqa tózimdiligi jáne joǵary ónimdiligimen erekshelendi.
Pármendi tıptegi Almatınskaıa polýkarlıkovaıa sorty jaýyn - shashynmen qamtamasyz etilgen tálimi jerlerde ósirýge ruqsat etilgen. Qysqa tózimdiligi ortasha. Ońtústik Kazakstan obylysynyń tálimi jerlerindegi memlekettik sort synaý ýchaskelerinde synalǵan jyldary bul sorttyń kóktemge saqtalýy orta eseppen alǵanda 71% boldy, bul standart retinde alynǵan Bezostaıa 1 sortynan 5, 7%- ǵa joǵary edi. Sonymen qatar ortasha ónimdiligi de standarttan 0, 84 t/ga joǵary boldy.
Qazaq eginshilik ǵylymı zertteý ınstıtýtynyń seleksıonerleri shyǵarǵan kúzdik bıdaıdyń Jetisý, Almaly jáne Taza sorttary sýyqqa jáne qysqa tózimdiligi joǵarylyǵymen erekshelendi. Konkýrstyq sort synaý nátıjeleri boıynsha olardyń ortasha ónimdiligi standart Progres sortymen (8, 61 t/ga) salystyrǵanda áldeqaıda joǵary bolyp shyqty (9, 56 t/ga). Bul sorttardyń qystap shyǵý deńgeıi de 4, 9%- ǵa joǵary boldy.
Elimizde 2007 jylǵa deıin kúzdik jumsaq bıdaıdyń 27 sorty ósirilip keldi. Kóp taralǵandary - Bezostaıa 1, Mıronov­skaıa 808, Karlyǵash, Komsomolskaıa 56, Bogarnaıa 56, Jetisý, Iýjnaıa 12, Steklovıdnaıa 24, Krasnovodopadskaıa jáne t. b.
Sońǵy jyldary kúzdik bıdaıdyń Akterekskaıa, Almaly, Iýbıleınaıa 60, Alıa, Egemen jáne Sara­tovskaıa 90 atty jańa sorttary ósirilýge ruqsat etildi.
Qazaqstan boıynsha (Jambyl jáne Ońtústik Qazaqstan oblystarynda) osy kezge deıin kúzdik qatty bıdaıdyń bir ǵana Aısberg odesskıı sorty ósirilip keledi.
Tálimi jerlerde ósirý tehnolgıasy. Ornalastyrý jáne aýyspaly egistegi orny. Kúzdik bıdaı joǵary ónimdiliktiń daqyly retinde óziniń bıologıalyq potensıalyn qunarly topyraqtarda jáne jaqsy alǵy daqyldarda iske asyrady. Sondyqtan ony ósirgende jergilikti jerdiń topyraq - klımat erekshelikteri men jer paıdalaný aýmaǵynyń bederine (relefine) erekshe kóńil bólý qajet. Ony nashar ylǵaldanǵan, aramshóptermen lastanǵan jáne qunarlyǵy tómen topyraqtarda ornalastyrýǵa bolmaıdy. Onyń egistigi úshin tek qana tegis bederli jerler emes, sonymen qatar kóktemde sý jınalyp qalmaıtyn jáne ósimdikterdiń tunshyǵýyna jol berilmeıtin, oı - shuńqyry joq azdaǵan eńkish jerler de jaramdy. Negizinen kúzdik bıdaıdy tabıǵı qar toqtaıtyn, naýryz aıynda qardyń qalyńdyǵy 40 sm bolatyn tanaptarda ósirgen abzal.
Kúzdik bıdaı ósirý josparlanǵanda, ýchaskeni tańdaýda jer paıdalaný aýmaǵynda qysqy ylǵaldyń (qardyń) bólinýin kórsetip jasalǵan kartogramny negizge alý kerek, basqasha aıtqanda topyraqtyń qysqy jaýyn - shashynmen qamtamasyz etilýine sáıkes egistik aýmaǵyn josparlaıdy. Agrolandshaftyq qar toqtatý kartogramsyn belgili bir jer paıdalaný aýmaǵy úshin sol aımaqtaǵy ǵylymı mekemeler jasaı alady. Kúzdik bıdaı egistigine arnalǵan alqaptar ádette jartylaı ıilgen qyrattyń sý jaıylatyn jel jaǵynda ornalastyrady. Atalǵan aımaqta mundaı topyraqtar ylǵalmen barynsha joǵary deńgeıde qamtamasyz etilgen jáne qunarlylyq potensıaly da joǵary.
Kópjyldyq zertteýler kórsetkendeı, mundaı agrolandshaftarda ornalasqan tanaptarda qar 10 - 12 táýlik kesh erıdi. Qardyń baıaý erýi ıaǵnı sýlardyń topyraqqa kesh sińýi men bosqa aǵyp ketpeýine alǵyshart jasaıdy. Qorytyndysynda mundaı agrolandshaftarǵa sebilgen kúzdik bıdaı tipti nashar qalyptasyp damyǵan yqtyrmanyń ózinde qarmen birkelki jabylady jáne oıdaǵydaı qystap shyǵady.
Qardyń erip ketýin bir - eki aptaǵa kesheýildetýdiń nátıjesinde bıdaıdyń kóktemgi tirshilik úrdisi keshirek bastalady da qaıtalanatyn kóktemgi sýyqtyń teris áserinen qutylady.
Kúzdik bıdaı ósirýge mundaı tásildi tekserý úshin kezinde qazirgi QR ASHM - niń «Baraev atyndaǵy astyq sharýashylyǵy Qazaq ǴZI» RMM - niń aýmaǵynda (Azarov N. K., Ahmetov Q. A., Arınov Q. K., Musynov Q. M., 1994) qar toqtatýdyń kartogramsy jasaldy. Kúzdik bıdaıdy birneshe jyl boıy eki landshafta (birinde qar qabatynyń qalyńdyǵy 21 - 30 sm, al ekinshisinde ol – 41 jáne odan joǵary boldy) septik. Kúzdik bıdaıdyń ortasha astyq ónimi birinshi jaǵdaıda kúzdik bıdaıda – 11, 6 s/ga, baqylaý retinde jazdyq bıdaıda – 15, 3 s/ga boldy, al ekinshi landshafta – kúzdik bıdaıdyń astyq ónimi 24, 0 s/ga, jazdyq bıdaıda – 19, 0 s/ga jetti.
Soltústik Qazaqstan jaǵdaıynda kúzdik bıdaıǵa jalǵyz alǵy daqylǵa yqtyrmaly súri tanaby jatady. Yqtyrmaly súri tanabyna sebilgen kúzdik bıdaı ylǵalmen jáne qorektik zattarmen barynsha jaqsy qamtamasyz etiledi, ári egin kógi qysqy úsikten jaqsy qorǵalady.
Kúzdik bıdaıdy arnaıy aýyspaly egisterde shamamen daqyldardy tómendegendeı keskinmen kezektestirip ornalastyrý usynylady:
1. Yqtyrmaly súri tanaby – kúzdik bıdaı – jazdyq bıdaı – jazdyq bıdaı;
2. Yqtyrmaly súri tanaby – kúzdik bıdaı – jazdyq bıdaı – jazdyq bıdaı;
3. Yqtyrmaly súri tanaby – kúzdik bıdaı – jazdyq bıdaı – jazdyq bıdaı – arpa.
Qazaqstannyń ońtústigi men ońtústik shyǵysynda tálimi jerlerde kúzdik bıdaı úshin (ásirese ylǵaly jetkilikti aýdandarda) ekpe súr tanaby da jaqsy alǵy daqyl qataryna jatady. Kúzdik bıdaıdyń astyq ónimi bul jaǵdaıda taza súr tanabyndaǵymen deńgeıles nemese sál tómen. Alaıda ekpe súr jerdegi daqyl ónimimen qaıtarylady. Súri jerge ekpe retinde – júgeri (jasyl balaýsaǵa), erte kartop, asburshaq, sıyrjońyshqa men suly qospasy, sıyrjońyshqa men qara bıdaı qospasy (jasyl balaýsaǵa), kópjyldyq burshaq tuqymdas shópter (jasyl balaýsa men pishenge) jáne bóriburshaq (jasyl tyńaıtqysh pen balaýsaǵa) ósiriledi. Kúzdik bıdaıdy bul aımaqtarda súri jer emes alǵy daqyldardan keıin ornalastyryp ósirýge de bolady, biraq bul jaǵdaıda alǵy daqyldardy jınaǵannan keıin kúzdikti sebýge deıin kem degende bir aıdan uzaq ýaqyt bolýǵa tıis.
Kúzdik bıdaıdy jazdyq tanaptyq aýyspaly egisterge engizý olardyń ónimdiligin arttyrady jáne aýyspaly egistiń ár gektarynan astyq shyǵymyn molaıtady. Onyń ústine kúzdik bıdaıdan keıingi erte súdiger topyraqta qosymsha ylǵal, qorektik zattar jınaqtaýǵa múmkindik jasaıdy, aramshóptermen lastanýyn azaıtady, al munyń ózi keıingi daqyldardyń ónimine oń áserin tıgizedi.