InfoHub Logo

Qaırat Álimbekpen suhbat.

— Farıza apaı, halyq Sizdi qaı kezeńde de aqıqatty betke aıtatyn azamat aqyn retinde jaqsy biledi jáne jaqsy kóredi. Jastardyń aptalyq basylymy Sizdi ashyq áńgimege shaqyryp otyrýy da sodan. Onyń ústine, qoǵamdaǵy saıası hal-ahýal da burynǵydan myqtap ózgerdi. Jasyratyny joq, muny kópshik sóz dep oılamaı-aq qoıyńyz, buryndary halyq muńyn ashyq aıtatyn ózińiz sekildi sanaýly-aq adamdar bar edi, qazir «ultym» dep eńirep, upaı jınaıtyn baqaı eseptiń adamdary qaptap ketti. Alaıda, shyn kóńilden shyqpaǵan sóz alysqa uzamasy anyq. Olar óz aldyna, «altyn shyqqan jerdi belden qaz» demekshi, ózińizben áńgimelesýge jetelegen de sol — sizdiń ómir boıy ustanyp kele jatqan halyqtyń joǵy. Endeshe búgingi áńgimeńizge de osyny arqaý etseńiz. Apaı, ótkendi oısha sholǵanda, óz basyńyz halyqtyń muńyna úkimet shyndap den qoıǵan kezeń qaı tus dep oılaısyz?

— Qaıratjan, nıetińe quldyq! «Qara basyn qamdamaı ómir boıy qara qyldy qaq jaryp ádildigin aıtyp keledi-aý» dep sózimizge ne oı-pikirimizge qulaq salyp jatqan bı-bolysty kórmedik qoı... Sonda da ómir súrip júrgen ortańnan júgen úzip kete almaıdy ekensiń: saıasatqa nemese bılikti topqa jaqyn-jýyqtyǵyń, el tizginin ustanǵandardyń kózine túsip qalaıynshy degen qulqyń bolmasa da, han saraıynan qandaı aýa tarap jatqanyn kóripkeldeı sezgish bolyp aldyq.

Halyqtyń muńy úshin be, óz bıliginiń qudiretin kúsheıtý úshin be — ol jaǵyn bilmeımin, áıteýir osy jylǵy tamyz oqıǵasy ulttyq respýblıka basshylarynyń bárin táýelsizdikke, óz halqynyń týyn jeke kóterýge bet burǵyzdy ǵoı. Qazaq eliniń Prezıdenti, bizdiń súıikti baýyrymyz Nursultan Ábishuly ózgelerdeı «Odaqtan bólinem, at quıryǵyn úzsem» dep jarıa etpese de, eldiń rýhanı tirligin, eńsesin kóterer ister istep jatyr ǵoı.

Kolbınniń qojalǵynan eseńgirep, Nursultan alǵash taqqa otyrǵanda «óz perzentimiz úkimet basyna keldi-aý» dep júregi jaryla qýanǵan beınetqor halqymyz sol tamyz oqıǵasynan keıingi is-qımylyna da rıza sekildi. Halyq shirkin jaqsylyq úmitten kúder úzbeıdi ǵoı.

— Ózińiz uzaq jyldar boıy partıa qatarynda boldyńyz. Kompartıaǵa degen endigi kózqarasyńyz qalaı?

— Komýnıstik partıany keıbireýlerdeı qarǵap-silemeımin. Onyń o bastaǵy ıdeıasy, toqtar men ashtardy teńestirýge degen prınsıpteri durys. Biz kishkene kezimizden kúni keshege deıin «partıa» degen sózdi ádilet, shyndyq dep uǵynyp óstik, ádil bolýǵa, ala jipti attamaýǵa, bireýlerdiń kózine shóp salmaýǵa umtylǵanymyz — sol kompartıanyń tárbıesi.

Al halyqtyń senimi men adal da ańǵal nıetin paıdalanǵan adamdar kompartıa degen qadirli uǵymdy bylǵady, ábden bylyqtyrdy, óz mansaparynyń tuǵyryna aınaldyrdy. Munyń bári — bılik dertinen týǵan zaýal. Al ol zaýaldyń taqsyretin halyq tartyp jatyr. Qarapaıym komýnıserdi aıyptaýǵa bolmaıdy. Bul — qatelik, tipti qylmys.

— «Basshysyz el — bassyz el» degen bar. Halqymyzdyń taǵdyr — talaıy kóp jaǵdaıda tikeleı basshyǵa baılanysty. Osy tusta aldaǵy aıdyń basynda qazaq halqynyń búkilhalyqtyq saılaýymen anyqtalatyn tuńǵysh Prezıdentimizge kandıdat Nursultan Nazarbaev týrasyndaǵy pikirińiz qandaı? Ózińiz ol kisimen betpe-bet áńgimelesip kórdińiz be? Jalpy, basshy qandaı bolýy kerek?

Kolbın «kókemizdiń» kezinde:
Qabanbaılardyń urpaǵy,
Qarager atqa qonbas pa,
emennen soıyl jonbas pa,
Batys pen Shyǵys, Tústigim —
qazaqy jerdiń úsh qyryn,
qyran kózimen sholmas pa,
jaqsysyn ertip joldasqa,
qajyǵan qaıran qazaqtyń

qamyn da jese bolmas pa?! — dep armandap edik. «Jaman aqyn ózin-ózi maqtaıdy» demekshi, óz jyrlarymnan mysal keltirgenime keshirim suraımyn.

Aqylsyz basshy — sor elge:
tylsymda jurty tal qarmar.
Mańyrap halqy kógende,
Taqsyr bop ózi taltańdar.
Baqyty taıǵan sorly elge,
buıyrmas basshy bir týar.
Kisiliktiń quny joq jerde,
ákimdikke adam umtylar, —

dep te jazǵanmyn. Osylaı armandap júrgende, Nursultan el basyna keldi — ólgen ákemiz tirilgendeı qýandyq. Eńsemiz kóterilip, qybyrlap júrgen aıaǵymyzdy nyq basatyn boldyq. Qazaq degen aty barlardyń biri kelse qaıter edik, halyqtyń ánin salyp, dombyrasyn shertetin, kólbeńdep kózge túsý úshin is istemese de, sóz sóılep minbege júgirýdi o bastan uıat sanaıtyn qazaq janyn túsinetin, túısinetin azamatymyz atqa qondy dep qýandyq.

Óz basym Nursultan baýyrymyzdy jaqsy kóremin: sezimtal, úlkenniń de, kishiniń de tilin tabatyn, sheshen, saǵyzdaı sozǵylamaı sheshim qabyldaı biletin, ádebıetten habardar qasıetteri unaıdy. Respýblıka Mınıstrler Sovetiniń Tóraǵasy kezinde de, Prezıdent bolǵasyn (osy bıyl) da aldynda bolǵanmyn. Ekeýinde de jeke basyma birdeńe suraıyn dep nemese alyp-ushyp quttyqtap kózine túseıin dep barǵanym joq. El, jer jaıyn, qoǵamdaǵy keleńsiz kórinister jaıyn aıtaıyn dep júzdestim. Ekeýinde de uzaq pikirlesip, áńgimelestik. Shyǵystyń uly aqyndarynyń biri Qoja Hafız:

Patshasyn aqyny izdese,
Ol eldiń ómiri sor bolar,
Aqynyn patshasy izdese,
Baqytty halyq — sol bolar, —

degen ǵoı. Nursultan Ábishuly el basshysy bolǵan kezde ózi shaqyrtyp alyp pikirlesetin shyǵar dep dámetip júrdim. Sosyn eldiń jaıy, halyqaralyq jaǵdaı, óndiris, ekonomıkalyq máseleler, osynyń bárinen qoly tıe bermeıdi ǵoı dep oılap, suranyp bardym.

— Basshylyqtyń kóńil aýdarmaı kele jatqan qandaı salalary bar dep oılaısyz? Aqyn retinde ashyǵyn aıtyńyzshy, úkimet tarapynan ulttyq mádenıetimizge degen janashyrlyq kóńilińizge tola ma?

— Tártipsiz, berekesiz eldiń isi ońǵa baspaıdy. Ata-babamyz qaǵazǵa jazbaı qanǵa sińirgen uıat, ardan attamaý, mánis bilý sekildi dala halqynyń zańdylyqtarynan sovettik dáýirde aırylyp qalǵan biz qazir demokratıa degendi jeleý etip, júgensiz ketip baramyz. Pysyqaılar men alypsatarlardyń, jezóksheler men jylpostardyń kúni týdy. Olardy kimge aıtyp, nemen jasqaryńdy bilmeısiń. Ár eldiń, ár halyqtyń óz zańdylyqtary bolýy shart. Bul — bir.

Qazirde de óziniń tilin durys bilmeıtin, óresi saıaz, kórgendiligi de, kóregendigi de joq ákim-qaralar qaýlap ketti jáne shetterinen shirenisken mansapqorlar. Olar qoryqpasa, kisi eken dep qaramaıdy. Bizdiń qolymyzda bılik bolmasa da, qara halyq jazǵan-syzǵanymyzdy oqıdy, atymyzdy estıdi. Ózderi aqyn-jazýshyny syılaǵasyn, bulardyń sózi ákimderdiń bárine ótedi dep oılaıdy da, Prezıdentke jete almaı qabyldaý bólimindegilerdiń aryzben kelgenderden ábden mezi bolyp tezirek ketse degen keıipterinen, shekesinen qaraı sóıleskenderinen kóńilderi qalǵasyn bizge keledi. Meniń kóp ýaqytym solardyń muńyn tyńdaýmen ótedi.

Aıtaıyn degenim — taǵy da kadr máselesi. Qashan da hannyń túbine jetetin — qasyndaǵylar. Han aldynda qalbalaqtap, qarany kórse shikireıgen keńse baqqandar kóbeıip ketti.

Mádenıet, ádebıet, óner men ǵylym — ulttyń rýhanı tirligi degen osylar. Ekonomıkany qanshama sharyqtatqanmen, rýhanı tirlik óli tkan bolsa, el úshin, jer úshin eńbek etip jatyrmyz degen sóz — qur dalbasa.

Qazaq mektepteriniń, bala baqshalarynyń jáıi múshkil. Balalardyń, analardyń densaýlyǵyn saýyqtyratyn ortalyqtar men aýrýhanalar syn kótermeıtin deńgeıde.

Bizdiń ulttyq mádenıetimizge jańa premer qandaı túbegeıli ózgerister engizetinin boljaı almaımyn.

— Prezıdentke kandıdattyń saılaý qarsańyndaǵy is-qımyl baǵdarlamasymen tanysyp shyqqan shyǵarsyz. Qandaı jetistikterin, osal tustaryn baıqadyńyz? Eger Siz Prezıdent bolsańyz, nendeı jumystardy jolǵa qoıar edińiz?

— Osal tusy — ózgelerge kóp jaltańdaıdy. Men eldegi sharýany sábılerge qamqorlyqtan bastar edim de, sosyn kómekshimnen, memlekettik keńesshilerinen bastap, sharýashylyq, is basqarýshylaryma deıin túgel ózgerter edim. Oblystyq keńestiń keıbir tóraǵalary men mınıstrlerdi, premer mınıstrdiń orynbasarlaryn da «saý qaldyrmaı», «toqyraý jyldarynan atqa minip keldińder — bir mezgil jaıaýlap kórińder» dep alǵys aıtar edim. Barlyq býyndaǵy bastyqtar men basshylardyń qazaqtyń tilin, tarıhyn, mádenıetin júregimen sezinetin, jany aýyratyn adam bolýyn birinshi shart etip qoıar edim. Aldyma kelgen adamnyń máselesin sheshýge tyrysar em jáne aýzymnan shyqqan sózdiń oryndalýy — basty prınsıp bolar edi.

Kóp balaly otbasylar men birneshe jetim balalardy asyrap otyrǵandardyń tizimin aldyrtyp, ár aýdan, ár qalada olar esepte bolýyn, ondaı analardyń aýdan, qala basshylarynyń áıelderimen birdeı kúıde bolýyna mán berer edim. Mysaly, biz tańǵy saǵat 5.00-den súttiń, aıran, qaımaqtyń kezeginde turamyz. Bul qazir barlyq jerdegi kórinis. Ár deńgeıdegi ákim-qara men olardyń úılerindegi sińlilerimizdiń murnyna bul «hıkaıanyń» ıisi de barmaıdy...

Sosyn ózim týraly jappaı aıtyp, jappaı madaqtaǵanǵa tyıym salar edim.

Qaıratjan, áńgime kóp qoı. «Qojanyń kóńili qurtqa shabady — kójesiniń qatyǵy joq».

— Árıne, ulan-ǵaıyr jumysty jalǵyz basshynyń alyp júrýi múmkin emes. Qazaqtyń eń uly hanynyń biri Abylaıdyń ózi de únemi áıgili úsh bı: Tóleniń, qaz daýysty Qazbektiń, Áıtekeniń, pikirine, sondaı-aq Buhar jyraý tárizdi aqyl-sana alyptaryna súıenip otyrǵan. Al qazirgi Prezıdentimizdiń aınalasyndaǵy adamdar haqynda qandaı pikirdesiz? Jalpy, ýázir izdegende jańylyspaý kerektigin ótkendegi tamyz búligi de taǵy bir eske salǵan joq pa?

— Baıaǵda, bizdiń bala kezimizde Iosıf Stalın el basshysy boldy. Meniń esimde qalǵany — eldegi qıanat, jazalardy áńgimelegen adamdar: «Muny Stalın bilmeıdi — aınalasyndaǵylar ǵoı bárin jasap jatqan», — deıtin. Halyq baıǵus sengen adamyna shań jýytpaı, ony aqtap alýǵa beıim ǵoı.

Osy suraǵyń ózimniń kóńilimde ylǵı júretin oı edi. Prezıdentimiz teledıdardan kóringen saıyn janym ashyp, sharshaýly júzine júregim syzdap qarap qoıamyn. Ylǵı jalǵyz ózi shyrqyrap júrgendeı kórinedi. Bulaı bolmaýy kerek. Prezıdenttiń óziniń myqty bolýy — eldiń baqyty. Ol baqytty halqyna baıandy etý úshin Prezıdent aınalasyna aqyldy, parasatty jastar men el aǵalaryn, tıisti jerlerde anasyndaı jany ashyp aqyl berip otyratyn aqyl ıesi (biren-saran) áıel zatyn jınaýy kerek. Prezıdent saraıynyń ıtine deıin mádenıetti bolýy shart. Óıtkeni, qazaq degen halyqtyń kórgendilik deńgeıi, ata-baba zamanynan baǵalanatyn suńǵyla qasıetteri Prezıdent saraıynan, onyń úkimet múshelerinen taraıdy. Prezıdenttiń mańynda júrgen adamnyń árqaısysy aqyldylyq, tyndyrymdylyq, iskerlik jaǵynan onyń ózinen asyp túsip otyrýy kerek.

Men baıaǵyda bir óleń jazyp em ǵoı oqyǵan shyǵarsyń:

Batyr joldas jandarmen serti birge,
aqyn muńdas, talpynsań erkin únge.
Pátýasyz jandar da birin biri
taýyp alar, júrse de jer túbinde.
Janýar da deıtuǵyn uqpas jandy
unatady birin-birin yqtasqandy,
Bastyq bitken mańyna oıdan-qyrdan
jınaıdy ylǵı ózine uqsastardy.
Jaqyn tartar keı kósem tobyrlardy,
tilsiz, únsiz arshıtyn jolyn máńgi.
Jalǵyz tulǵa ózi bop kórinýge
Jınar óńkeı qaǵylǵan-soǵylǵandy, —

dep edim. Áli sol prınsıpimnen taıǵanym joq. Prezıdent janynan ylǵı tektilerdi, el birligin, el rýhyn saqtaı alar kóregenderdi jınap, solar jumys isteýi kerek.

— Oılap qarasaq, qaı kezde de qazaqtyń aqyn-ónerpazdary halyq qosylǵan sátte saıası kúres alańyna shyǵyp, jurtyn jeńiske bastaıdy. Óıtkeni, keıde halyq ákimnen góri aqynǵa kóbirek senedi. Óıtkeni, keıde halyq ákimnen góri aqynǵa kóbirek senedi. Munyń mysaly qazir de bar. Al óz basyńyz saıası kúreske nege shyqpaı júrsiz?

Túsine bilgen, kóre bilgen adamǵa meniń búkil tvorchestvom — saıası kúres. Jasymyz jer ortasyna kelgende, halyqtyń qotyr jerin tyrnalap, uıym quryp, qozǵalys dep jurtty ertip jelkildeıtin jáıim joq. Bul — arzan bedel jınaýdyń ádisi. Eger qajet dep tapsam, meniń sońymnan eretin de halyq tabylatynyna senimim mol.

— Qazaq qyzdary «áıel erge, eri jerge qaraǵan» shaqta únemi batyldyq jasap kelgeni tarıhtan aıan. Keshegi jeltoqsan oqıǵasynda da qarakóz qyzdar aldyńǵy saptan tabyldy. Aqyn sińilińiz Aısulý Qadyrbaevanyń kúni keshegi erligi de esimizde. Bul bir jaǵynan bóriktige namys ta... Siz budan áldeneshe jyl buryn «Qaıda bizdiń qazaqtyń jigitteri»... dep jyr jazyp edińiz. Sonyń shyndyǵy da osy eken-aý, dep qaldyq. Osy saýalǵa jerimizdegi keraýyz ulttardyń basynǵandyq pıǵyldary, oǵan qalaı tyıym salý kerektigi jóninde ne der edińiz?

— Baǵanadan beri aıtyp otyrǵan prınsıpterdiń bári saıyp kelgende, osy suraqtyń jaýaby ǵoı. Aldymen el basshysynyń kóp ultty respýblıka etemin dep kúsh salmaýy kerek. Qazaqty el etem, fransýz, japonmen qatar turatyn ult ekenimizge dúnıeniń kózin jetkizem degen basty prınsıp bolýy kerek. Túrkıada qanshama ulttar turady? Solardyń bireýi túriktiń atajurtynda otyryp: «Biz kóppiz, Prezıdenttik saılaýǵa túsý-túspeýdi oılanyp kórińiz?!» — deý túgili, teledıdardan bizdiń tilimizde habar berińder, mektep ashyńdar dep te aıta almaıdy.

Biz ulttyq tutastyqqa qolymyz jetpeı turyp, rýǵa, júzge bólinbeıik dep uran tastaǵannan mandymaımyz.

Prezıdenttiń mańynda júrgen arysy bar, kárisi bar — úkimet basyndaǵylar prezıdenttiń júzdesi bolmasań, adam eken demeıdi. Men ótkende Ejıkov-Babahanovqa kirdim. Respýblıka Premer-mınıstriniń birinshi orynbasary! Buryn Jezqazǵanda júrgen kezinen tanıtynmyn, Balalar jýrnalynyń, onyń shaǵyn ujymynyń qazirgi múshkil hal-ahýalyn, úı-kúıleriniń joqtyǵyn, jarty ǵasyrlan astam ómirbaıany bar jýrnal redaksıasynyń bir de bir qyzmetkeri «Moskvıch» emes, motosıkl alýǵa qoldary jetpeı kele jatqanyn aıttym. Tórt aı júrip aldyna áreń kirgenimde, 10 mınýt ýaqyt bóldi jáne bir qorytyndy shyǵarmady.

Endi Premer-mınıstrge kireıin dep júrmin, ol kisiniń de «Bul kim edi ózi?» — dep suramaı qabyldap, jarylqaı qoıatynyna senimim joq.

Saýda júıesin basqaryp otyrǵandardyń arasynda dalanyń shańy men topyraǵynda júrgen qazaqtyń jaı-kúıin sezinetinder biren-saran. Jeltıkov, Kostrýba, Smokotın, Dosúk — mine, ylǵı osylaı bolyp kete beredi. Parlament múshelerin de kórip júrsizder. Respýblıkanyń sharýashylyq núkteleriniń tizgini ózge jurttyń qolynda. Basqa jurt ókilderiniń taırańdaýynyń túp tórkini aldymen bizdiń biraýyzdylyǵymyzdyń joqtyǵynan, ekinshiden sheshýshi jerlerde solar otyrǵanynan:

Jar basyna qonbańyz —
daýyl soqsa, úı keter,
jatqa tizgin bermeńiz —
jalamenen bas keter, —

dep Buhar babamyz tekke aıtpaǵan. Nursultan alǵash el basyna kelip, qazaq tili týraly zań jobasyn talqylaǵan kezde, jurt jym bolyp edi. Prezıdenttiń jurttyń báriniń kóńilin tabam degen solqyldaqtyǵyn sezinip alǵasyn bári óre túregelip júr.

— Jalpy, biz osy nege jaltaqtaı beremiz? Biraz jerimizdi Reseı, birazyn Qytaı ımperıalary ıemdenip alǵanyn nege ashyq málimdeı almaımyz?

— Ótkende «Kazahstanskaıa pravda» gazetinde «Chego ne ýchılı atamany» degen maqala shyqty. Avtory — orys famılıasyndaǵy adam. Keremet maqala! Biraq orystyń bári danyshpan emes qoı, qazaq jerine bir kezde ata-babasy jer aýdarylyp keldi me, tyń ıgeremiz dep jiberilgen túrmeden shyqqandar men bas buzarlar ma — búgingi urpaqtarynyń onymen isi joq. Sondyqtan olarǵa jalynyp-jalbarynbaı, «asyń — mynaý, jumysyń — anaý, biraq qaı jerde otyrǵanyńdy bil!» — deıtin respýblıka basshylyǵynyń berik prınsıpi kerek.

Al osy búgingi jerimizdiń ózine ıe bola almaı otyryp, ana jaq, myna jaqtaǵy baıaǵy terıtorıalarymyz týraly ashyq talap etý erterek.

— Alystaǵy aǵaıyn da jazylmaǵan jaramyzdyń biri. Siz keıbir sheteldegi baýyrlarymyzben júzdesip te qaıttyńyz. Olardy atamekenge oraltý úshin ne qajet?

— Alystaǵy aǵaıynǵa «túgel osynda qalyńdar, bári jaqsy bolady» deý durys emes. Olaı aıtý úshin biz daıyn emespiz. Batys Germanıanyń nemisteri fashızmniń jeńilisinen keıin 40 jyl boıy betegeden bıik, jýsannan alasa, ún shyǵarmaı júrip, búkil nemis urpaǵyn jerine jınap alýǵa qyzmet etti. Sosyn, 40 jyl daıyndyqtan keıin ǵana: «Al, kelem deseńder, esik ashyq!» — dedi. Bizdiń baýyrlastardyń óli bolsaq ta, tiri bolsaq ta, birge bolamyn dep bizdiń tirligimizge bel býǵandary bolsa, kedergi jasamaý kerek. Al shaqyryp alatyndaı deńgeıge jetkenimiz joq. Biraq Amankeldi Túleev sekildi baýyrlardy shaqyrý kerek.

— Naryqtyq ekonomıka bizdi qaryq qyla ala ma? Baılar baıı túsip, kedeıler men epsizder, qyrsyzdar odan saıyn jarlylana túsý qaýpi bar... Eń bastysy, erteń naryqqa kóshkende ulttyq mádenıetimiz barlyq reńinen aırylyp qalmaı ma? Munyń betin qaıtarýdyń joly qandaı dep oılaısyz?

— Naryqtyq ekonomıkaǵa kóshý — zaman talaby bolyp otyr ǵoı. Kóshpeńder, baıaǵysha otyra bereıik deýge bolmas.ý O bastan ebi joq, yldym-jyldymy, saýda-sattyqqa ıkemi de, qulqy da joq qazaq eti tiri isker bolýǵa umtylýlary kerek. Ulttyq mádenıet máselesin basqaryp otyrǵandar Prezıdent ne der eken dep aýyzdarsh ashpaı, kompleksti josparlar jasap, iske asyrsa, reńin joımas. Qazirgi tańda bul qarqynnyń betin qaıtarý múmkin emes. Qazaq jastaryn óz jerinde ógeısitpeı, iske aralastyrý, sony qadaǵalaý kerek. Mańaıyndaǵy orys, evreı azdaı, sońǵy kezde Prezıdentimizdiń aınalasynda da, respýblıkamyzdyń bank, sheteldermen baılanys núktelerinde de káris aǵaıyndar qaptap ketti.

— «Bulaq bastan laılanyp, kim tundyrar, eı, haqym» dep jyraý zarlaǵan eken. «Tuıaǵy joq, jaly joq qulan qaıtip kún kórer, aıaǵy joq, qoly joq — jylan qaıtip kún kórer?» demekshi, biz ata-babamyzdyń asyn, toıyn berip júrgende, ózge ulttar saýda, bıznes oqýlaryn úırený ústinde. Erteń taǵy tasqa otyryp qalmasaq boldy... Ne úı, ne kúıi joq jas óner ókilderiniń surqy mynaý. Jan jaǵyńa qarasań, qybyr — jybyr saýda, tipti óleńińdi de eshkim kerek etip turǵan joq. Buǵan halyqty kinalaý orynsyz. Ataqty qolbasshy Sývorov: — «Soǵystyń aty — soǵys, biraq tústikti ýaqytyly ishý kerek», — depti ǵoı. Qarny toımaǵan el ónerdi qaıtsin. Eldiń bári Abaı emes qoı... Osy sáıkessizdik eń jylpos darynsymaqtardy, saýdager aqyndardy týdyrmasyna kim kepil?

— Saýdagerdiń bári Artýr Rembo emes qoı, apaı...

— Aıtyp otyrǵan oıyńa tolyqtaı qosylamyn. Meniń burynnan da aıtsh júrgenim — qazaq jastarynyń Qazaqstannyń qaı qalasyna barsań da, orystar men káristerdiń zapasta turǵan páterlerin jaldap, sorlap júrgenin kóresiń. Qazaq otbasylarynyń, jastarynyń bulaı qańyryp, óz topyraǵynda jetim kúı keshpeýi úshin bizdiń ár qala, ár oblysymyzda óziniń tórt bólmeli úıine, astyndaǵy mashınasyna, aınalasyndaǵy kóp ultty svıtasynyń ózin qolpashtaýyna máz bolmaıtyn Serik Ábdirahmanov sekildi baýyrlarymyz otyrýy kerek.

Mysaly, Qaırat óziń oqý bitirgeli umytpasam 6-7 jyl bolyp qaldy — áli úı-kúısiz júrsiń ǵoı deımin? Sen sekildi taǵy bir talantty aqyn Tynyshtyqbek Ábdikákimov Semeıde otbasymen sandalyp júr. Ózi Abaı mýzeıinde qyzmet jasaıdy. Semeıdegi Keshirim Boztaev bastaǵan azamat baýyrlarymyz sol keremet aqynǵa baspana bolar bir bólme taýyp bermeı otyr.

— Búgingi kez Abaıdyń: «Boldy da partıa, el ishi búlindi» degen óleńindegideı, partıanyń bári ózderinshe eldiń muńyn joqtaıdy... Buǵan sizdiń kózqarasyńyz qalaı?

— Qazir ár buryshtan bir partıa uıymdasyp jatyr ǵoı deımin. Men kóshege kóp shyqpaımyn, eshkimmen aralaspaımyn, sondyqtan habarym joq. Eger partıalardy uıymdastyryp júrgen halyqtyń zıalylary Prezıdentke, elge shyn kómekteskisi keletin bolsa, búkilqazaqtyq qozǵalys jasaýlary kerek.

Aınala almaı at ólsin,
aıyra almaı jat ólsin
Jat boıynan túńilsin,
bárińiz bir eneden týǵandaı bolyńyz, —

degen eken Buqar jyraý. Kópppartıalylyqqa qarsymyn. Bir-birimen báseke, daý-dalaba — bul qazaq tabıǵatyna kelmeıtin jaılar.

— Siz «toqyraý» — dep el jappaı jamandaǵanda eń aldymen «ótkenniń bárine birdeı topyraq shashpaıyq, aǵaıyn» dep basý aıtyp, Dımash, Asanbaı tárizdi asyl aǵalardy alǵashqylardyń biri bolyp qorǵaǵan edińiz. Osy pikirińizge búgingi kún turǵysynan taǵy bir qarap kórińizshi. Joǵarydaǵy aǵalarmen aralasyp turasyz ba? Olardyń boıyndaǵy baǵaly qasıetter qandaı?

— Men adamdar atqa minip júrgende ózderi mánis bilip elep jatpasa, kóp jýyspaımyn. Biraq astyndaǵy aty súrinip ketkende, qorlyq-zorlyq kórgende, qasynan tabylamyn. Bul meniń adamgershilik kredom.

Dımash aǵaı da, Asanbaı aǵamyz da aqsaqaldyq, aqyldylyq kórsetýdiń ornyna usaq-túıekke ókpelep, bastary qaltyldaǵansha aqyl darymaı, bizdiń aýyldan shyqpaǵannyń bári óresiz dep óndirshekteıtin shaldar emes. Ekeýimen de sálemdesip turamyn, syılaımyn. Baǵaly qasıetteri — jan dúnıeleriniń keńdigi. Asanbaı aǵaıdy buryn aralaspaǵasyn kóp bilmeıtin edim — tipti suńǵyla fılosof eken. Bizdiń halyqqa mundaı aǵalar kerek, olardyń aqyl-keńesin tyńdap otyrý Prezıdenttiń de abyroıyn alasartpaıdy. Kim-kimniń de túbine jetetin — ózim bilemdik. «Kelin ózi kelgendeı, bala ózi óskendeı» demekshi, búgingi atqa-minerler suńǵyla bop aspannan túse qalamaǵanyn el kórip otyr. Kóbisi sol kisilerdiń kóz qyry túsýimen adam bolǵandar.

— «Órken» — jastar basylymy bolǵandyqtan, jas urpaqqa qandaı kózqarastasyz? Olardan ne kútesiz?

— Meniń qorǵaýshylarym, soıylymdy soǵatyndar, úndemeı qalsam, izdeıtinder — jastar, qazaqtyń kókirek kózi ashyq qyz-jigitteri, meniń ómir súrýime dem beretin úkimet basshylary emes, sol órimder. Biz olarǵa kóbine balasynyp qaraımyz. Úlken kemshilik — osy. Óz basym meniń qurbylarymda joq batyldyqty, iskerlikti, kóregendikti osy «Órkenniń» oqyrmandarynan dámetem.

— Endigi saýal bes jyldyǵy taıap kele jatqan Jeltoqsan jóninde. Bul oqıǵa haqynda aıta almaı kele jatqan oılaryńyz bar ma?

— Jeltoqsan oqıǵasyna qatynasqandar qylmyskerler atandy. Al olar shynynda qazaq namysynyń týyn kótergender edi. Biz solar týraly az jazamyz. Qaza bolǵandar men túrmege túskenderdi aıtamyz. Al shynynda alańǵa shyqqan qyzdar men jigitterdi de sóıletý, olardyń oılaryn jaza túsý kerek.

— Osyndaı el muń-muqtajyn Siz ózińizge tán órligińizben kezinde qaımyqpaı talaı aıttyńyz. Tipti bir aqyn inińiz Siz óz oqyrmandaryńyzben kezdesýde Jańa Ózen oqıǵalaryna qatysty pikirińizdi ashyq aıtqanda janyna erip kelgen bizdiń janymyz shúberekke túıilip qaldy. Tipti bir memlekettik Haýipsizdik komıtetiniń adamyn nusqap turyp sóılegen ekensiz. Jalpy, osyndaı óz pikirińizdi aıtqanyńyz úshin qýdalanǵan kezińiz boldy ma? Qandaı óleńderińiz «tutqyndaldy»?

— Óleńderim kóp qorlyq kórdi. Meniń kitaptaryma sol kezde baspalarda redaktor bolǵan myna Ulyqbek Esdáýletovter, Baıbota Serikbaevtar jaqsy bilýge tıis. «Jalyn» baspasynan 1985-jyly «Daýa» atty kitabym shyqty ǵoı. Sonda:

Jyldan-jylǵa taıǵanaq syn shatqaly,
Ántek bassań, quzdary bultartpady.
Bir kez babam jibergen qateliktiń
taksiretin tartyp júr urpaqtary, —

nemese:

Kóılegim bútin, kúılimin,
jatqam joq, shirip jaǵada.
Jaýtańdap alǵan bıligiń
erkindigimen sadaǵa! —

degen sekildi shýmaqtar bar edi. «Tutqynǵa» túsken óleńderim barshylyq. Ortalyq partıa komıtetiniń sol kezderdegi ıdeologıalyq hatshysy baspa basshylaryn, gazet-jýrnal rıdaktorlaryn jınap alyp:

«Ońǵarsynovany syılaımyz, jaqsy kóremiz. Biraq mynandaı óleńderin jurtqa jarıa etip, sender ne qarap otyrsyńdar?

Mysaly:

Azamattyń bıleıtin erkin únin,
Jerlestik pen qandastyq derti — munym.
Aýylynyń ıtin de arystan ǵyp,
Ustatqysy keledi el tuǵyryn.

Bul ne, Komýnıstik partıanyń búgingi saıasatyna kúl shashý ma?» — degen. Biraq ázir túrmeniń dámin tatqanym joq. Já, munyń bári — ótken is. Búgingi áńgimemiz qazirgi el basshysy tóńireginde bolǵandyqtan, Shalkıiz babamyzdyń Sózimen aıaqtaǵym kelip otyr.

Al bóriler, bóriler,
bórimin dep júrgender,
ár biriniń balasy,
altaý bolar, bes bolar.
Abadanynan aırylsa.
Olardyń ár bireýi,
árbir ıtke jem bolar, —

degen eken. Bizdiń búgingi abadanymyz — Nursultan. Ony qoldaýymyz kerek. Bilmestikteri bolsa, kúlbiltelemeı der kezinde aıtyp, oılandyryp otyrý — bizdiń paryzymyz

— Eldiń erteńine boljaý jasaı alasyz ba? Qazaq halqy keler ǵasyr esigin qalaı ashady dep oılaısyz?

— Keler ǵasyrdyń da tóbesi kórinip qalypty ǵoı, ózi... Qazaq Respýblıkasy óziniń beder-baǵdaryn, mánin, qalpyna keltirmese de, birshama kóterip, sharýashylyǵyn, ǵylymy men tehnıkasyn, mádenıetin óristetý ústinde qarsy alar dep úmit etem.

1991.

---