InfoHub Logo

Qaırat Álimbek júrgizgen suhbat

— Farıza-apaı, «Erdiń jasy — elýińiz» qutty bolsyn! Bul bir ótkenge kóz jiberip bolashaqty baǵdarlar beles qoı. Sondyqtan da qazirgi kóńil kúıińiz qandaı? Ótken ómirińizden el-jurtyńyzǵa qandaı esep berer edińiz?

— Bizdiń kóńil kúı aýa raıyna baılanysty. Ádebı-saıası, turmystyq aýa-raıyn aıtamyn. Az ǵana halqymnyń arqalaǵany taýqymet, kórgeni beınet, sanasy kústenip, aıqaılaǵannyń bárin azamat dep qabyldap, árkimniń aıaq asty maılyq-sýlyǵy bolyp júrgenin kórip otyryp: «Men elimniń myqtysymyn, asylymyn» dep jeke dara alshańdaý — arsyzdyń isi.

Al, qazirgi kúnderi kóńil kúıim budan eki-úsh jyl burynǵydaı múshkil halde deı almaımyn. 1986-jyldan ótken 1989-dyń dál ortasyna deıin ishkenim iriń, jegenim jelim bolyp, jermen-jeksen kúı keshkenim ras.

Elge esep bererdeı biz, tvorchestvo adamdary, úı salyp jatqanymyz joq, halyqtyń jaǵdaıyn jaqsartyp, «Farızanyń taqqa otyrǵan tusynda pálen jaqsy ister istelip edi» deıtindeı ákimdik bıligimiz joq. Bizdiki — jurtqa, keıingi urpaǵyma oı salý; ata júrtymnyń asyl qasıetteri men sanańdy jańǵyrtar salt-dástúrin jalǵastyrýǵa, ózge óreli halyqtardyń mádenıeti men bıik oı deńgeıin úırenýge úndeý; adaldyqqa, eseptespeıtin meırimge tárbıeleý. Tvorchestvoǵa aralasqan otyz jylymyzdyń boıyna osy murattardy maqsat tuttyq. Elge, qoǵamǵa mindetsıtin jáıim joq. Kókiregi oıaý oqýshy ózi aıta jatar.

— Sizdiń poezıańyzdyń gúl ashqan shaǵy qazir «hrýshevtik jylymyq» dep aıtylyp júrgen kezeńge tuspa-tus keldi. Odan soń butaq jaıyp, tamyrlanar ýaqyty uzaqqa sozylǵan «toqyraý dáýirinde» ótti. Bul tvorchestvońyzǵa áser etpeı qoımaǵany anyq. Osy jaıyndaǵy oıyńyzdy bólisseńiz...

— Meni aqyn etken — toqyraý zamany. Qazir «toqyraý» degendi jurt kóp aıtady. Estigen saıyn meniń ár kletkam kóteriliske shyǵatyndaı burqan-talqan bolyp qalamyn. Adamzat talaı qoǵamdyq satylardy bastan keshken. Onyń árqaısysynyń jaqsy jaqtary da, kemshilikteri de bolǵan, tipti bizdiń dál qazirgi qaıta qurý dep júrgen kezeńimizdiń ózi de solaı. Bul — zańdylyq. Qazaq eliniń shańyraǵy bıiktep, Jer sharynyń bir núktesinde qazaq degen halyq bar ekenin álem jurtynyń bilgeni de sol toqyraý jyldarynyń tusy. Ulttyq sana-sezimimizdiń qalyptasýy da sol kezeńnen bastaldy. Ulttyq sana qalyptaspaǵan halyqta tutastyq bolmaıdy. Tutastyǵy, rýhanı birligi joq ulttyń ómiri qysqa bolatynyn adamzat tarıhy dáleldep keledi. Ol kezeńniń de qatelikteri, kemshilikteri bolǵan shyǵar. Ondaı kóleńkeler oı adamdaryn eseıtti. Sol jyldary «Men seniń júregińdemin», «Suhbat» atty kitaptarymdy shyǵarýda kóp qıyndyq kórdim. «Jazýshy» baspasyndaǵy qyzmetkerler «qoǵamǵa úkim aıtyp otyr» dep biraz shyǵarmalarymdy qyryqty, qysqartty, keıbireýlerin ózgertip, «tuzdyqtaýǵa» májbúr etti. Bul — sol jekelegen adamdardyń saıazdyǵyn, oısyzdyǵyn kórseter faktiler. Osyǵan qarap, búkil qoǵam sondaı boldy deýden aýlaqpyn.

Sol jyldary Mańqystaý, Torǵaı, Jezqazǵan oblystary, birneshe jańa aýdandar quryldy. Jańa gazet-jýrnal, baspalar ashyldy. Qanshama mádenıet, sport saraılary, mektep, teatrlar salyndy. Munyń bári bir nemese birneshe adamnyń ıgiligi emes, halyq ıgiligi. Sondyqtan ótkenniń bárine qum shashý — kúpirlik.

— Toqyraýdyń tońyn jibiter kezeńde birsypyra asyra silteýshilik bolǵany da shyndyq. Kóptegen basshy adamdarǵa túrli «ataqtardyń» taǵylýyn, tipti kúlli qazaq halqyna «ultshyldyq» tańbasy basylýyn-aq alaıyqshy.

— Asyra silteýshilik basqa halyqtardan góri bizdiń aýylda basymyraq bolǵany janyma batady. Bul — tarıhtyń talaı soqqysyn kórip kelgeni sabaq bolmaı, birligigimizdiń, tutastyǵymyzdyń áli de shala pisken jumyrtqadaı ekenin kórsetken halyqtyq, tipti kerek deseńiz, qoǵamdyq múddeni jeke basymyzdyń mansabynan, toptardyń aıtys-tartysynan bıik qoıa almaı, sonyń saldarynan qoljaýlyq aýqymynan asa almaı júrgenimizdiń kózben kórer kórinisi boldy. Ózi az, ári pyshyrap júrgen halqymyzdyń arasyna «ońtústik qazaǵy» «soltústik nemese bastystyń qazaǵy» dep syna qaǵyldy. Eki qazaq talasyp jatsa, arashalaǵan bolyp kelgen úshinshi bireýi tórelikke qoly jetedi. Bizde osy jaǵdaı tarıhı tragedıa boldy. Ózimizdiń keremet jigitterimiz ben qyzdarymyzdy ıterip tastap, áıteýir basqa jaqtan kelgen basqa ulttyń aıaǵynan tik turatyn ókili bolsa, nemese ne óz tilin, ne tarıhy men psıhologıasyn bilmeıtin, biraq qazaq atyn shapan etken bireýler aıaq astynan atqa mingizildi. Eldiń basyna Reseı oblysynan kelgen basqa halyq azamatynyń aspannan túskendeı otyrǵyzylýy da ulttyq sana-seziminiń órlep turǵan kezinde qazaq ataýlynyń ishki qyjylyn kúsheıtip, namysyna tıedi. Bul durys saıasat bolmady.

Birneshe jyl el basqarǵan, respýblıkany órkendetýge kúsh-qýatyn jumsaǵan halqymyzdyń perzenti Dinmuhamed Ahmetuly Qonaev joldasty, bólinip-jarylyp ár aýylǵa uran tastaýǵa kelgende aldaryna jan salmaıtyn ıntellıgensıa ókilderiniń keıbireýleri bolmasa, qarapaıym halyq qatty qadir tutatyn. Ol kisini de aıaq astynan «jaman» etip shyǵardyq. Almatyda monsha saldyrdy dep aıyptadyq, sol monshaǵa Qonaev joldas bir ret tústi me eken, sirá?! Orystan áıel alǵan qazaq azamattaryna qýalap júrip qurmet kórsettik. Munyń bári oıy, pikiri bar adamnyń júregin aınytatyn — jaramsaqtyq edi. Osy sıqymyzdy kórip, alaýyzdyǵymyzdy, mansap úshin ákemizdi de satýǵa ázir bolmysymyzǵa kózderi jetken Máskeýdegi myqtylar ózderine sol kerek degendeı, «ultshylsyńdar» dep betimizge bylamyq jaqty. Rýhanı tutastyǵy, ulttyq birligi joq halyq ǵumyrsyz jáne onyń osy osaldyǵyn árkim paıdalanady.

— Qazir elimizdiń erteńi bıik minbelerden talqyǵa túsýde. Óıtkeni, halyqtyń turmys-tirshiligi tym jutań tartty. Tipti, keshegi aǵyl-tegil eń qajetti buıymdardyń ózi qasqaldaqtyń qanyndaı bolyp ketti. Sizdińshe, osynaý tyǵyryqtan shyǵar jol silteýde jazýshynyń roli qandaı bolmaq?

— Ár adamnyń óz orny bar. Jazýshynyń paryzy — halyqtyń oıyn, sanasyn ósirý; qoǵam denesindegi barlyq qan tamyrlaryn aýrý — syrqaýymen kóre bilý, kórsete bilý; adamdy rýhanı tazalyqqa, adaldyqqa baýlý. Sońǵy jyldary jazýshy ataýly minbege talasyp, bısinýge, bılik aıtýǵa jappaı áýestenip aldy. «Atyń shyqpasa jer órte» degendeı, solardyń deni kórkem shyǵarmada aýyz tushynar eshteńe jaza almaǵandar. Bas-aıaǵyn barlap almaı, áıteýir halyqty sońynan ertsem degendi maqsat tutyp, urandaý, bolmaıtyn iske eldi bastap batpaqqa túsirý — oılynyń, el men jerge jany shyn ashyǵannyń isi emes, ánsheıin atyn shyǵarýdyń, arzan, ýaqytsha bedel alýdyń aıla-amaly.

Sizdiń suraǵyńyz tóńireginde basty pikir aıtyp, batyl da bilgir tujyrym jasaýǵa tıis bizdiń ǵalymdar, ekonomıser, tarıhshylar, fılosoftar jáne basqalar. Ókinishke oraı, biz tarıhymyzdy da bilmeımiz, ekonomıkamyz ben sharýashylyǵymyzdyń qandaı dárejede ekeninen de beıhabarmyz. Respýblıkamyzdyń tól oqymystylary selt eter emes. Ortalyq basylymdardan ara-tura birdeńelerdi oqyp, el eleń etisedi. Bul rette jazýshyny qaýjańdatýdyń qajeti joq. Onsyz da bizdiń qoǵamymyzdyń árkimdi óz ornyna otyrǵyzbaýynan, jurttyń bárin bir ólshemmen ólsheýinen adamdar áli kúnge japa shegip, zardabyn halyq tartyp keledi.

Sondyqtan uran tastap, qur daýryǵý emes, árkim óz salasyndaǵy adal isimen, belsendiligimen qyzmet etse ǵana halyqqa, qoǵamǵa paıdasyn kóbirek tıgizedi. Sózge birshama toıyp boldyq — is isteýimiz kerek. Bizge búgingi tańda ósý kerek, eńbek etý kerek, aqylmen, oımen eńbek etý kerek. Turmysymyzdy, mádenıetimizdi bireý kelip jasap bermeıtinine kóz jetkizerdeı boldyq.

— Almatydaǵy, Jańa Ózendegi oqıǵalar respýblıkamyzda áleýmettik teńsizdikter oryn alyp otyrǵandyǵyn kórsetti. Bul talaı jyldar boıy «tórt qubylamyz túgel» dep daýryǵyp júrgen «jalǵan patrıottardyń» kim ekendigin ashyp beredi. Tipti, kezinde «Maqtansa búgin, maqtansyn qazaq, tóbesi kókke tımeı tur az-aq» dep te shyrqadyq-aý...

— Bul — taǵy da, jańaǵy aıtqanymdaı, óz ornynda otyrmaǵan shalaǵaı, mansapqor, jaǵympaz basshylardyń kesirinen týyndaıtyn jáı. Árkim óz jumysynda qaqqan qazyqtaı, tazalyqpen, bilimmen, kórgendilikpen eńbek etse, mundaı bylyqtar bolmaǵan bolar edi. Osy Almatyda Ádilhan degen jigit «Atameken» atty ekologıalyq kooperatıv qurýǵa bel baılaǵanyna eki jyldan astam ýaqyt ótti. Ózi týyp-ósken Kegen aýdanyndaǵy baıaǵy ózen, kól, toǵaılardyn, bul kúnde orny tómpeshikke aınalǵan aýyldardy qalpyna keltirý úshin otyz shaqty semá jınalyp, jekemenshikke 3 myń gektar jer suraıdy. Aqsha suramaıdy, jer suraıdy. Sol jerdi óz menshikterine alyp, qyrǵaýyl men elik, qundyz ósirsek, hımıasyz jemis-jıdek ósirsek deıdi. Biraq, sovhoz dırektory olarǵa jer bermek túgili mańaıynan júrgizbeıdi. Óıtkeni, bul qoı sovhozy jyl saıyn koreı aǵaıyndardy jaldap, qaýyn-qarbyz, jýa saldyryp, mıllıondaǵan paıda túsiredi. Selıtra sorǵan jer tórt-bes jyldan keıin aqtańdaqqa aınalatyny belgili. Biraq, árbir sharýashylyq basshysynyń basty muraty «men Qazanǵa barǵansha, qan jaýmasyn — qar jaýsyn; men Qazanǵa barǵasyn qar jaýmasa — qan jaýsyn». Jerdiń erteńin qorǵaý emes, búgin men erteń paıda tabý, ózi de, sharýashylǵy da myrǵamǵa batyp júrse boldy. Kooperatıv qurýshy azamattardyń jańashyl ıdeıasyna qulaq qoıyp jatqan ne Almaty oblystyq partıa komıteti, ne oblystyq atqarý komıteti joq. Respýblıka Mınıstrler Sovetine qara halyqtyń qoldary jetpeıdi. Áleýmettik teńsizdik degen osyndaıdan shyǵady. Búginin, qara basyn ǵana oılaıtyn saıaz basshylar osylaısha qoǵamǵa, úkimetke kúmán týǵyzar isterimen halyq arasynda narazylyqqa jol beredi.

Bul tusta kadr máselesin aınalyp ótýge bolmaıdy, isker-qabiletti aıqaılap-uıqaılap kózge túsemin demeı, úndemeı júrip-aq sharýa tyndyratyn azamattardyń irili-usaqty basqarý isine aralasýy kóptegen kóleńkelerden saqtar edi. Al, respýblıkada kadr máselesimen — Qazaqstan LKSM Ortalyq Komıteti men kóptegen oblystyq partıa komıtetterinde, tipti. Qazaqstan Kompartıasy Ortalyq Komıtetine deıin — basqa ult ókilderi aınalysyp júrgenin jasyrýǵa bolmaıdy. Olar nebir júırik azamattar bolǵanmen, jergilikti halyqtyń psıhologıalyq ereksheligin, kadrlardyń qabiletin jete bile bermeıdi. Osydan kelip kadrlardy irikteý, ósirý máselesinde shalaǵaılyqtar týyndaıdy. Qazaqta «adam tanıdy» degen uǵym bar. Ol kez-kelgenge aıtyla salatyn anyqtaýysh emes. Adamdy tanı bilý — qudaı bergen qasıet. Sondyqtan osyndaı qasıeti bar adamdardyń el basqarýy — halyqtyń baqyty.

— Ultaralyq qarym-qatynas problemalary búgingi tańda jún tártibinde ótkir túr. Sizdiń odaqqa belgili aqyn, ıaǵnı qaıratker retinde osy turǵyda aıtaryńyz az bolmas?..

— Evreıdiń evreı ekenin, qazaqtyń qazaq ekenin kún saıyn kózine shuqyp eskertip otyrǵan soń, adam ózinen-ózi ultshyl bolady eken. Jarıalylyq kezeńiniń bir kemshiligi osy. Ár halyq óz jerinde tilimen, mádenıetimen, salt-dástúrimen emin-erkin órkendeýi kerek. Bul zańdylyq bolýy shart. Óz Otany joq, basqa elde, basqa halyqtyń jerinde otyryp, onyń tilin, zańdaryn moıyndamaı, onyń ústine árkim óz tilin respýblıka tili etem deý — óreskel kórgensizdik. Sol jerde otyr, ós, ón, jumys iste, biraq jergilikti halyqtyń ǵumyryna, tirligine ústemdik etpe.

Bizdiń respýblıkada, árıne, keıbir jerlerde, qaı elge kelgenińdi bilmeısiń. Tipti bizdiń Qazaq azamattyq áýe flotynyń samoletterine otyrǵanda Qazaqstannyń ıisi shyqpaıdy ǵoı. Ádette ekinshi bortprovodnısa bolyp esepteletin «qazaq» qyzy qazaq tilin jańa úırengen aǵylshyn áıeline uqsap, qazaqsha habar aıtqan bolady. Onyń sózine, áýenine, qazaqsha sóılegen syqpytyna qarap, uıattan óle jazdaısyń.

Bizdiń jigitter eskerýge tıis bir jaı bar:

búgingi zamanda syrtqa tepken ashý-yza, kúsh kórsetýmen nemese «Sen bul jerde ne istep júrsiń — ormanyńa ket!» — degen sekildi ojarlyqpen eshteńe de tyndyrýǵa bolmaıdy. Halyq úshin isteletin eńbek, tógiletin ter oımen, aqylmen, bilimmen ushtasqanda ǵana jemisti bolmaq.

Bizde neshe túrli beıresmı qoǵamdar, uıymdar shyǵyp júr. Olardyń biraz talaptary, jolsaparlary kóńilge qonady. Biraq, solardy uıymdastyryp júrgenderdiń basym kópshiliginde yza men ashý, ótken mezgilde ózderi kórgen jábirden qalǵan zapyran baıqalady. Árqaısysynyń kóńilinde áıteýir bir ókpe bar. Óz basynyń óshin alý úshin eldiń, jerdiń taǵdyryn qalqan etý — qylmys.

— Qazirgi kezde ekologıa máselelerin sóz etý tipti sánge aınalyp bara jatyr. Biraq, munyń kóterilýi oryndy da. Alaıda, tek tabıǵat qana azyp-tozyp bara jatyr ma?

— Jerdiń ekologıalyq jaǵdaıy shynynda da jylarlyq jaǵdaıda ekeni ras. Ár jerden aıqaılaǵannan paıda joq. Joǵaryda aıtqan Ádilhan sekildi jer suraǵan, ony árkimge aıaq basty bolýdan saqtaımyn degen jigitterge jerdi berip, eldi qonystandyrǵan durys dep oılaımyn. Qaraqalpaq, Túrkimenstan, Reseı jerindegi, tipti shet elderde júrgen jerlesterimizdiń týǵan topyraqqa kelemiz deıtinderi barshylyq. Olarǵa jer berip, sharýashylyq uıymdastyrýyna múmkindik jasap, baǵdarlap, rettep otyratyn bólim kerek. Múmkin respýblıka Mınıstrler Sovetiniń janynan ba?.. Ana jyly Rasýl Gamzatov Almatyǵa bir kelgende, osyndaǵy dostary mashınamen aýdandarǵa aparyp qydyrtypty. Sonda aqyn: «Qaıran qazaqtyń dalasy keń-aý, tek qazaqtar ilýde bireý eken», — dep ázildepti. Bul da ár azamattyń esinde júrýi jıis jáı dep oılaımyn.

Al «azyp-tozyp baramyz» dep, otyra qalyp jylap-eńiregenimizben, Ierýsalımnen, Erevannan nemese Chıkago men Bırobıdjannan kelgender bizge jaǵdaı jasap: «Al, ósińder, órkendeńder», — dep, qoı ústine boztorǵaıdy otyrǵyzyp berip ketpeıdi. Biz bárin ózimiz oılaýymyz, ózimiz retteýimiz kerek.

Men ótkende Túrkıaǵa baryp qaıttym. Janymdaǵy jıyrmaǵa jýyq qazaq jigitteri men qyzdarynyń ishinde menimen óz tilimizde sóılesetin bireý ǵana boldy. Sýretshi inimiz Bekseıit Túlkıev. Álgi jastardyń bári derlik — kúni keshe ártúrli dárejede el basqarǵan partıa-sovet qaıratkerleriniń ul-qyzdary. Qazaq deıin deseń qazaq emes, orys deýge taǵy kelmeıdi. Urpaqtyń azyp-tozýy degen osy. Al buǵan biz ýaqytty, ortany, partıany, úkimetti kinálap, burqan-talqan bolamyz. Árbir ata-anany jazalaý kerek, Azyp-tozǵanymyzdyń bárin bireýden ne úkimetten kórý qate.

— Qaıta qurýdyń bir ıgiligi — ótkenge oralý, ıaǵnı ulttyq salt-dástúrimizdiń qaıta jańaryp, tarıhymyzdaǵy «aqtańdaqtardyń» arshylýy, ana tilimizdiń ajarynyń ashylýy der edik. Ótken men búgindi óz tvorchestvońyzda sátti baılanystyra bilgen aqyn, azamat retinde buǵan ne deısiz?

— Rasynda, búgingi jańaryp jatqan qoǵamymyzdaǵy jalǵyz jetistik — shań basqan tarıhymyzdyń arshylýy . Biraq, meniń oıymsha, óz tarıhymyzdaǵy tulǵalardy urpaqqa jarıa etýge, salt-dástúrimizdiń ozyǵyn retin taýyp, ómirge engizýge baıaǵyda-aq bolatyn edi. Endi búgin Amerıka ashqandaı dalıyp jatyrmyz. Búgin jarıalylyq, qaıta qurý degendi jeleý etip, bárimiz jappaı batyr da batyl bolyp shyǵa keldik. Biraq bul batyrlyq ta, kóregendik te, halyq qamyn oılaǵan danalyq ta emes. Eger búgingi istelip jatqan sharýanyń bári sol toqyraý jyldarynda úndemeı tyndyrylǵan bolsa, mine, danalyq dep sonda aıtýǵa bolar edi.

— Bir oıdan alǵanda aqyn-saılanbaǵan depýtat tárizdi. Osy oraıda kókeıińizde júrgen keleshekte qolǵa almaq qandaı oılaryńyz bar?

— Maǵan osy tektes suraqtar qoıylǵanda uıalyp qalamyn. Suraq qoıǵandar úshin uıalamyn. Mundaı suraqty aqynnan estip otyrǵanym tipti ersi.

Men oıyma qulaq túrer júrek bolsa:

— Almatyda jáne ár oblys ortalyǵynda, balalar úshin barlyq aýrýdy emdeıtin basseıin, sport zaly bar Densaýlyq ortalyǵyn;

— bala asyrap alyp, tárbıeleımin degen, óziniń tilin, dástúrin biletin, jumysta qolynan is keletin jeke basty áıel-qyzdarǵa áýeli astanada, sosyn oblys ortalyqtarynda turǵyn úı saldyryp, páter bergizer edim;

— astanada sonaý Asanqaıǵydan bastap, keshegi Muqaǵalı, Jumekeńderdiń músinderi turatyn «Aqyndar aleıasyn» salǵyzar edim;

— Qonaev joldastyń halyq aldyndaǵy abyroıyn shymshylaı berýden utarymyz joq. Qazaq halqynyń tarıhyndaǵy alatyn ornyn anyqtap, esimin erkin aıtýymyz kerek. Ol kisiniń ishkeni, jegeni joq, 1986-jyly Qonaevty qaralaǵan halyq emes. Sondyqtan adaldyqqa adal qaraý durys dep oılaımyn.

— «Men bir jumbaq adammyn, ony da oıla» degen Abaı sózi sizge de qatysty sekildi. Óıtkeni, jurt sizdi «minezdi adam» desedi. Buǵan kelisesiz be?

— Osy jurt qyzyq. Eger usaq-túıekke sharbaılap ursysyp jatatyndardy emes, óziniń ár nárseni, qubylysty jaqsy kórgenin ne jek kórgenin týra aıtatyn, óz prınsıpinde aıaǵyna deıin turatyn adamdy «minezdi» deıtin bolsa, men de «minezdi» shyǵarmyn. Jalpy, minezi joq adamda mán de joq qoı.

— Farıza apaı, suhbat sońynda jalpy baspasóz, onyń ishinde «Almaty aqshamy» gazeti jónindegi pikirińizdi bilsek deımiz.

— «Almaty aqshamynyń» óz aldyna otaý tikkeli jatqanyna qýanyshtymyn. Ótkir, ádil, qıanat kórgenderge shyryldap ara túsetin shynshyl basylym bolsa dep tileımin. Biz ánsheıinde «qazaqpyz» dep tós qaǵamyz da, gazet-jýrnal, kitaptardyń orysshasyn oqımyz ǵoı. Almatynyń qazaqtaryn taıly-tuıaǵymen «Aqshamdy» keshki shamnyń jaryǵyndaı kútip, jazdyryp alýǵa shaqyramyn. «Qazaq tilindegi kitaptardy, qazaqsha shyǵatyn gazet-jýrnaldardy qazaqtar oqymaıdy» degen pikir bar. Negizsiz pikir emes.

— Áńgimeńizge raqmet, aldaǵy ýaqytta da sizge zor densaýlyq, shalqar-shabyt tileımiz.

1989.

---