InfoHub Logo

Araǵa biraz jyl salyp, týǵan jer topyraǵyn basyp turǵan betim osy. Shý ózenin kesip ótsem bolǵany ― bastary kókpen talasqan uzyn terekter jarysa boı kórsetip, arasyndaǵy aq shaǵyl tamdaryna deıin pyrdaı japyrlap, úpir-shúpir aldymnan shyǵady...

Men úıge jetýge asyqqam joq. Neshe jylǵy saǵynysh maýqyn tam-tumdap basqym keledi. Eń aldymen, osyndaǵy ózim on jyldyqty bitirgen mektepke barýdy jón kórdim. Tal japyraqtaryndaı jybyrlasqan kúnásiz balalyqtyń kómeski shýyly eriksiz jeteledi... Qyzyl kirpishten órilgen, qańyltyr shatyrly tapal úı sol qalpynda eken. Az ǵana eńkish tartyp, pástene túskendeı. Burynǵy bıik, asqaq tulǵasy qaıtqan sekildi. "O basta kórgenińdeı tamsanta almaımyn, qaıteıin, kárilik jetti" dep muń shaqqan tárizdendi. Júrekke az-kem lúpil qosyldy. Qabyrǵasyna kelip betimdi bastym.

Burynǵy jyldary budan úlken jaı neken-saıaq-ty. Qazir kelbetinde basqa da bıik úılerdiń baýyryna kirip, basyńqy tartqan keıip bar. Aqyryn aıańdap tereze jaqtaýyna taıandym. Geometrıa sabaǵy bolsa kerek. "Teń búıirli úshburyshtyń qasıetteri" degen jazýdy kózim shaldy. "Bul termınderdi umytqaly qaı zaman!.." Qaratory kelinshek qaıtalap sóılep, áldenelerdi túsindirip júr. Ashyq áınekten jelpingen tanys lep boıymdy shymyrlatty. Óńsheń órimdeı balaýsanyń osydan on jyl buryn osy oryndyqtarǵa otyryp, bizdiń de sabaq tyńdaǵanymyzǵa sene qoıýlary qıyn-aý, sirá! "Qazirgi oqýshylar qandaı ýaq" degen oı keldi basyma. Nege ekenin qaıdam, myna balalar tym áljýaz, sábı kórindi. Biz bularǵa qaraǵanda erterek eseıgendeımiz.

Ana bir partada Ǵalymjan deıtin qıańqy bala otyrýshy edi. Úzilis kezinde qutyrynyp, árqaısysymyzdy uryp-soǵyp, ekilenýden sharshamaıtyn-dy. Onyń sotqar judyryǵyna ushyrasyp qalmaý úshin boı tasalap, syrt júrýge tyrysatynbyz. "Týra, sen adam bolsań, men myna murnymdy shuntıtyp kesip bereıindi" klass jetekshimiz talaı aıtatyn. "Osy qyzyl kózden qutylar kún týsa ǵoı!.." deıtin ishki tilek árbirimizdiń-aq kókeıimizde júrýshi edi. Sol Ǵalymjan qazir osy aýdannyń oqý bólimin basqaratyn kórinedi.

Ǵalymjannan keıin... Men óz kózime ılana almadym. Bergi shettegi alasa parta kóńilge shoqtaı basyldy. Óshýge aınalǵan "Z" men "Q" áripteriniń tańbasyn kórdim.

Moınymdy sozyp úńilgenim sonsha, partada otyrǵan úrpek shash sary balanyń ejireıe qarap, qasyndaǵy joldasyn túrtkileı bastaǵanyn da ańǵarmappyn. Japyrlaı qadalǵan qalyń janardan taısalyp, tómen buqtym.

Jańaǵy eki árip tartylýǵa aınalǵan shyńyraý sýyndaı sarqyndy beıneni qaıta tiriltti. Menimen birge otyratyn Zına esimdi qyzdyń kishkene qyrly murny, eki betiniń ushyndaǵy kúlimsirep turatyn oımaqtaı oıyqshalary ap-aıqyn elestep qoıa berdi. Momaqan aqquba júzinde aıyqpaı úlpildeıtin juqalań qyzyly bar-tyn. İshinde montıma jas kilegeılengen qońyrqaı kózi ımene móldireýge beıim turýshy edi. Sabaqqa ıkeminiń joqtyǵynan ba, úlbireme reńinen qandaı da bir úrkek shuǵyla ketpeıtin. Men ár kez Zınanyń klass aldynda qyzarańdap, sabaq aıta almaı tómen qaraǵan kúıin kórmesem dep tileıtinmin...

Bir kúni shyǵarma jazdyq. Zına ekeýimizdiń tańdaǵanymyz ― erkin taqyryp. Serigimniń seneri ― men, ne jazsam da kóshirýge ázir. Ári oılap, beri oılap, bastaýysh mektepte oqyǵan kezderimdi sýretteýdi qaladym. Buǵan muǵalim apaıymyzdyń: "Eń alǵash oqýǵa barǵandaryń, jazǵy kanıkýldy qalaı ótkizgenderiń, úı-ishterińe tıgizer qolǵabystaryń jaıynda jazsańdar, tym jaqsy", ― degen keńesi túrtki boldy.

"Bizdiń aýyl jyraqta jatqan "Kerbulaq" kolhozy atalýshy edi", ― dep bastadym alǵashqy sóılemimdi. Zına da ile-shala kóshirýge kiristi:

― Qaı mektepte oqyp eń?

― Aıakózde.

― Óz mektebińniń atyn qoı.

― Apaı bilip qoıyp júrmeı me?

― Ne qylar deısiń?..

Men sonaý soǵys jyldarynan keıin qalaı oqyǵanymyzdy kóz aldyma elestete otyryp, ári qaraı jalǵastyrdym.

"...Ózinde tórt klasty mektep bar. Mekteptiń dırektory da, zavýchy da, oqytýshysy da, zavhozy da Beısebek deıtin qyzyl sary kisi bolatyn".

― Men de osylaı kóshireıin be?

― Muǵalimniń atyn ózgertip jaz.

― Bir soıqan bolatyn shyǵar.

― Qorqyp otyrsyń ba?

― Yńǵaısyz ǵoı.

― Ne kórsek te birge kóremiz.

― Ekeýimiz be?

― Endi she?

― Maqul, endeshe...

Zınanyń júzin taqaı, sybyrlap sóılegeniniń ózi sıqyrly dúnıedeı sezilýshi edi. Qupıalas kúbiri de qymbat lázzatty. Jup jazbastaı jaırańdaǵan jaqsy kúnder-aı!..

"...Barlyq pánderdi oqytatyn da ózi. Tek, anda-sanda Beısekeń bazarshylap nemese toı-tomalaqqa ketkende, qara sur kelinshegi kelip oqý úıretetin. Aǵaıymyzǵa qaraǵanda, bul kisiden jaman ımenetinbiz. Suraǵyna jaýap taba almasań, ıá bolmasa kóńilinen shyǵa qoımasań boldy, aǵaı syqyldy suq qolymen emes, bilegi toly temir bilezigimen sart degizetin. Ún shyǵarýǵa dármen joq, qos ıyǵymyzben qorsyldap tynatyn edik".

― Men jaza almaımyn.

― Nege?

― Bizde mundaı bolǵan joq.

― Eshteńe etpeıdi, kóshire ber.

― Muǵalim uryssa she?

― Oıdan shyǵardym deısiń.

― Áı, qaıdam-aý...

"...Apaıymyzdyń suraǵy da oqys keletin:

― Basqarmanyń úıiniń neshe bas ýaq maly bar?

― Bóz qymbat pa, shyt qymbat pa?

— Poıyz júırik pe, kóńil júırik pe?" sekildi biz oqymaǵan, kitapta joq sumdyqtar bolatyn. Tapsaq ― taptyq, tappasaq ― basymyzdy qamshydan qaımyqqan qoıshynyń jabysyndaı buqpalaýdan basqa lajymyz qalmaıtyn. "Krýgozoryn qarashy, óńkeı sý mılardyń, krýgozoryn kóterse bolmaı ma!" ― dep, shartyldaǵan bilezikteri tóbemizde oınaıtyn edi.

Ol kezde mektebimizdiń qansha bólmesi bary esimde joq, birinshi, ekinshi, úshinshi, tórtinshi klastardyń oqýshylary bir úıdiń ishinde oqıtynbyz. Bizdi tórtinshi klastyń balalary deýshi edi. Shynyn aıtsam, qaısymyzdyń qaı klasta oqıtynymyzdy ajyrata almaıtyn kezderimiz de bolýshy edi. Beısekeńniń jynyna jaqpaǵan shaqta úshinshi nemese ekinshi klastyń partasynan bir-aq shyǵatynbyz. Beker obaly qaısy, aǵaıymyzdyń oń kózine ilingen sátterde tómengi klastyń sábılerine sabaq berip, kádimgideı muǵalim bolyp, tóbemiz kókke eki eli jetpeı qalatyn. Osyndaı "ustazdyq" etip júrgen kúnderimniń birinde Beısekeńniń kókparǵa minetin kók qasqa aıǵyryn ustaı almaı kelgenim úshin birinshi klasqa deıin tómendegenim jadymda qalypty. Pyshaqqa jyǵylǵyrdyń ózi de qashaǵan edi. Erteńnen qara keshke deıin qýyp, tabanymdy tiken tilgilep, arsa-arsa bolǵan eńbegimniń zaıa ketkenine kúni búginge deıin ishim ashıdy".

― Qandaı qatal kisi, ― dedi Zına.

― Kim?!

― Muǵalimdi aıtam.

― Men sol kezdi saǵynyp otyrmyn.

― Qalaısha?

― Qaıdam, birtúrli ystyq sekildi.

― Men seni aıap kettim.

― Soǵan da bola ma? ...Apaı bizge qarap otyr.

― Aqyryn kóshire ber.

"...Qazir oılap otyrsam, mektebimiz úsh, ıakı tórt bólmeli bolýy kerek. Búıirdegi bólmede otyn, sekseýil úıýli turatyn da, tabaldyryǵynda únemi ishi-qarny qabysqan esik pen tórdeı sary tazy jatatyn. Altynbúbi degen qyzdyń qolyn qaýyp alǵannan beri o jaqqa jolamaıtynbyz. Arǵy bólmede on shaqty qoı-eshki, bir-eki iri qara ustalatyn. Alǵashqy sabaq ústinde Beısekeńniń kári sheshesiniń maldardy kúmpildetip saýyp, aragidik qarǵys jaýdyrǵan sózderi emis-emis estilip turýshy edi..."

Qońyraý soǵylyp ketti de, biz oıymyzdy aıaqtamastan, jazǵanymyzdy muǵalimge tapsyrdyq. Sol kúni Zına meni sonshama ish tartyp, janyna jaqyn ustap júrdi. Kóz tasa bir mezgildi paıdalanyp:

― Sen jaqsysyń, Qalaý, ― dep eki qolyn meniń qoltyǵyma tyqty.

― Óziń jaqsysyń, ― dep jupar lepti shashynan ıiskedim.

...Erteńine muǵalim shyǵarmalarymyzdy ákeldi. Aldymen Zına ekeýimizge baǵdarlap bir qarap qoıdy. Sosyn nazaryn basqa jaqqa aýdaryp:

― Qarjaýbaev, ― dep famılıamdy atady.

Men ornymnan túregeldim.

― Shektibaevadan kóshiripsiń ǵoı.

― Eptep qaraǵanym ras.

― Munyń atyn ne deıtinin bilesiń be?

Men lám dep tis jarmadym.

― Urlyq deıdi. Bógde bireýdiń qaltasyna túskenmen teń tirlik. Uıat emes pe?

Muǵalimniń kópe-kórneý, jorta jasaǵan áreketi menen góri Zınaǵa batty. Meni qoıshy, Zına úshin ot kósesem de qolym kúıdige joqpyn ǵoı. Qıǵashtap qana kóz júgirtip em, eki beti shoqtaı qyzarypty. Jaıshylyqtaǵy jasqa beıim janary shyp-shyp móldirge tolǵan.

— Zına, jaraıdy, qıystyryp tamasha jazypty, ― degen muǵalimniń kekesindi sózi aıaqtalmastan eki qolymen betin basyp, solqyldap berdi. Sodan ádebıet páni bitkenshe jubanǵan joq. Úzilisten keıin basqa sabaqtarǵa qaramastan úıine ketti.

Men esimderimizdiń bas áripterin sol kúni jazǵan edim... Sóıtken Zına qaıda eken qazir?!

Men jeńil dybystyń jaqyndaǵanynan sergidim. Kózildirikti qarıa kisi taıanyp keldi de:

— Bireýdi tosyp turmysyz, terezeden kórgen balalar alań bolady ǵoı, ana jerden kútińiz, ― dep tal arasyndaǵy oryndyqtardy kórsetti. Men sálem berip, keshirim ótindim de, nusqaǵan jaǵyna qaraı aıańdadym.

Ol kisi meni tanyǵan joq. Qaıdan bilsin, osy jasynyń ishinde men syqyldy talaı qara domalaq aldynan ótpedi me. Umytpasam, Kárimova apaı. Qolynan oqymaǵanymmen, qolaısyz bir jaǵdaıdyń kýási bolǵany esimde qalypty.

Sol "Kerbulaq" kolhozyndaǵy bastaýysh mektepti bitirgen shaǵym. Kolhoz ben kolhoz birigip, irilenip jatqan naýqan edi. Tórtinshi taýysqan bes-alty bala qaı jerde oqyrymyzdy bilmeı dal boldyq. Kóbisi jańadan qosylǵan kolhozdaǵy týystaryn panalamaqshy. Bizdiń úı áli kóshken joq edi. Keıbir kózi ashyq janashyrlardyń keńesi boıynsha, aýdandaǵy ınternat-pansıonǵa ornalaspaqshy boldym. Dokýment degennen tórtinshi bitirgen kýálik pen selsovetten alǵan semá jaıyndaǵy anyqtama ǵana. Salatyn qalta da joq, yshqyrǵa qystyryp alyp, jolǵa ázirlendim.

Mundaı "uzaq" sapar aldynda Aqtumaqpen aqyldaspaý ― jón-josyqty umytqandyq. Jer-jahandaǵy "jańalyqtan" bilmeıtini joq, aty shýly atamanǵa aıtpaı ketý ― keshirilmes kúnámen teń. Amerıkada atom bombasy jasalǵanyn alǵash ret Aqtumaqtyń aýzynan estigenbiz. Aýyldaǵy ıtsıgekten dári-dármek shyǵaratynyn da jetkizgen osy. "Eseıgende shpıon bolamyn", ― dep júregimizdi ushyratyn. Erterekte aqyldy bir tekesi bar eken. Sonysyn erttep minip, ar jaǵymyzdaǵy "Qaraýyltóbe" kolhozynyń sheshen balalarymen qıan-keski urys salǵanynyń ózi taýsylmas hıkaıa bolatyn.

Aramyzǵa temeki degen túlendi ákelgen erińniń de ózi. Aýdannan bir qaıtqanynda beline qyzyl dorba baılap keldi. İshi tolǵan mahorka. Shápkesiniń astarynda qattap alǵan gazeti men sirińkesi bar. Temekini orap alyp, burqyldata kóp tartqanda, jaǵańdy eriksiz ustaısyń. Aýzynan, qos tanaýynan býdaqtaǵan kók tútinniń ózi bir keremet. "Kerek bolsa, qulaǵymnan da shyǵaramyn", ― dep odan beter yntyqtyrady. Jaıshylyqta janynan shyqpaıtyn bizder onyń myna jańalyǵynan keıin tipti qalýdy qoıdyq. Kóńili kelse, mysyqtyń murtyndaı ǵana temeki orap usynady. Kóp berýge qory bitip qala ma dep qaýip qylatyn. "Munyń ózi talaı dertke shıpa", ― dep te dáripteı túsedi. "Tún ishinde jarqyldatyp júrgenge ne jetsin!.."

Jaı ǵana qyzyqqanymyz bolmasa, jóndi tarta almaımyz. Bar bolǵany ― eki urtymyzdy bultıtyp aýyzdan shyǵarý. Bundaı ysyrapshylyqqa ataman tarapynan keshirim az.

— Oı, boq muryn neme, ákel beri, qur bosqa qor qylmaı, ― dep maıly quıryqtan bir teýip jiberedi. Sosyn tónip kelip:

— Qane, lyp degizip ishińe tart, barlyǵyn túgel sorapta, ― dep áńgir taıaǵyn oınatady. Ashshy temekini qaýyp kep qalǵanymyzda kógerip-sazaryp, birazǵa deıin esimiz jınalmaıtyn. Ondaıda Aqtumaq tym qatty qatýlanyp:

— Senen, maı berse de, túk shyqpaıdy, ― dep túıe mátekti bir josyltady da, usynǵan temekisin qaıtaryp alady. Shirkin, kók tútindi qalaı bolsa da solaı býdaqtatyp, Aqtumaqtyń kózine túskenge ne jetsin!..

Sol ustazymnyń aldyna kelip, ınternatta oqıtyn nıetimdi aıttym.

— Sheýo, ― dedi kózin syǵyraıtyp. Bul ― jaqtyrmaǵan belgisi. ― Talanaıyn degen ekensiń ǵoı. Tanaýyńa júgeri tyǵyp, tabanyńa qaǵaz jaqqanda bilersiń ınternattyń ne ekenin!

— Nege óıtedi?

— Nege óıtedi? Adam sabaǵanǵa ábden ádettenip ketse she!

— Muǵalim bolyspaı ma?

— Qujynaǵan júlikke muǵalim qaıtip shaq kelsin. Ári-beriden keıin muǵalimniń ózine arqalaryn qasytyp, aıaqtaryna sý quıǵyzyp qoıar.

— Qoıshy-eı!

— "Qoıshy-eı!", ― deıdi ol, ― "qoıshynyń" kókesin kókala qoıdaı ǵyp, kózińe kók shybyn úımeletkende kórersiń. Murnyńdy bet, basyńdy astaý etkende, "qoıshyny" aıtarsyń.

— Sen kórip pe eń?

— Kórgende qandaı! Atam ekeýimiz aýlasynan óte bergende, aıaqtaryna prýjına baılaǵan bes-alty bala bastyrmalap kóp bergen. Júgirgende attan ozady. Biz báıgi torymen áreń qashyp qutylǵanbyz. Qolyna túskende ǵoı, myj-myjymyzdy shyǵaratyn edi.

Men atamannyń myna sózderine ılana qoıǵam joq. Ásirese muǵalimnen qoryqpaıdy degeni kókeıime qonbady. Bizdiń Beısekeńderge qarsy shyǵyp kórsinshi, qarasyn óshirip jibersin. Ol zaman da bu zaman, ustazyna qol kóterýshi me edi...

Degenmen, kóńilge qorqynysh kirbińi úıirildi. Tili men dini jat ortaǵa baratyndaı qulazydym. Tipti, oqymaı-aq, "qyzylsha tasysam da asyraımyn" dep shesheme jalynǵym keldi. Eptep otyryp elegizgen oıymdy bildirdim. Sheshem shoshyp ketti:

— Jaǵyńa jylan jumyrtqalaǵyr jýármek, ótirik aıtady, eldiń bári de sol jerden oqyp jetilip jatqan joq pa?! Áli-aq óz úıiń, óz tabaldyryǵyńdaı baýyr basyp ketesiń. Súıem jer syrtqa shyqpaǵandyki ǵoı, bolmasa barlyq ókimetterdiń er jetip, buǵanasy bekigen bosaǵasy sol ara, ― dep, áldekimderdi esine aldy. Sóıtti de: ― Taban etimdi tartyp jesem de oqýyńnan úzbespin, ― dep baýyryna qysty. Erteńine Ájibek degen fınagenttiń artyna mingestirip, aýdanǵa jiberdi.

...Qamys qulaqty jıren besti búlkilinen tanbaı lypıdy. Úzilmeı-qataımaı tógiletin jaıly bir aıańy bar eken. Sonysyn bosatqan joq. Qaıyq qımylyndaı jeńil yrǵaǵyna qaramastan, Ájekeń anda-sanda "áıt, shý" dep tebinip qoıady. Júris tileý emes, ásheıingi ádeti bolsa kerek. Uzaq oıy áldenege tirelgende ǵana álgi sózin qaıtalaıdy. Sodan keıin qalyń oı shýaǵyna qaıta shomady. Men barmyn ba, joqpyn ba, jumysy joq. Artynan túsip qalsam da ańǵarar túri baıqalmaıdy. Aýyldan shyqqaly tis jaryp bir aýyz sóz syndyrmap edi. Uıqyly-oıaý, qalǵyǵan keıippen múlgidi de otyrdy.

Azdan keıin men de oıǵa kettim. "Internattyń balalary asyq oınar ma eken, oınamas pa eken? ― degen saýal týdy. ― Oınasa ǵoı, qorǵasyndy kók quljamen qyryp salar edim. Átteń, alshysynyń bir murty ushyp ketkeli turǵyshtaý emes. Degenmen, kózdegen jerińnen tıedi, shymyrlyǵynda aıyp joq... Al eger bórik teppekke shaqyrsa she? Nesi bar, ony da kórýge bolady. Shápkimniń ishindegi dóńgelek temir turǵanda ne qam bar, jarystyra jónelgende aldyna taqıa salmaıtynyna senimim mol... Múmkin, tóbelesermiz der. Aýyl ıtiniń quıryǵy qaıqy, syrttan barǵan soń, sabap alýǵa doq kórseter. Árıne, á degennen judyryqtasa jónelýdiń jóni kelmes. Iektetpeý úshin kúresip baqqan qısyndy. "Áýp" dep jambasqa alyp, oǵan bolmasa, qapsyra qushyp, ishten shalyp, qala berdi jata beriske tastap, qur alaqan emestigińdi baıqatyp qoıýdyń artyqtyǵy joq..."

Ájekeń oqys til qatyp, oı tizginin úzip jiberdi. "Qudaı raqmet etsin", ― dep betin sıpady.

― Qalaı, qalǵyp ketken joqsyń ba?

― Joq.

― Túsip qap júrme.

Ol "áıt, shý" dep bir tebinip qoıdy da, qaıtadan únsiz qalpyna tústi. Dárkenbaı beıiti atalatyn tórt qulaqty qorǵannyń túbinen ótip bara jatyr ekenbiz. Osy qorymdy tórt-bes jyl buryn sý jańa kúıinde kórgenim bar.

Kún batyp, kóz baılanǵan apaq-shapaq keshqurym edi. Aýyldyń bir top erkekteri jońyshqa, júgeri, urpaq sıaqty ony-punylardy artyp, bazarǵa tartqanbyz. Meniń bir qap shemishkem bar. Sheshem myna kisilerge ádeıi qosyp jibergen. Bazardyń moıny qashyq ― sonaý Shý stansıasynda. Ógiz arbanyń aıańymen tań azan jetemiz degen eseppen keshke qaraı shyqqanbyz. Qazir myna Ájekeńniń esinen meni qalaı shyǵarǵany sıaqty, olar da ózderinshe abyr-sabyr, ótken-ketkendi soǵyp keledi.

— Shirkin, jigittiń arysy edi ǵoı, ― dep qoıdy Imash deıtin qarıa kisi álgi beıittiń qasynan óte bere. ― "Óldiń ― óshtiń" degen osy da.

Barlyǵy ishterinen kúbirlep, "tıe bersin" aıtty.

— Tórt jyl boıy boraǵan oq astynan aman kelip, áldekimderdiń qolynan qaza tapqany aıanyshty, ― dep Raýan ókinish bildirdi.

— Ózi de órt edi, órttiginen ketti ǵoı.

— Qazasy qalaı edi? ― dep, taý jaqtan jýyrda kóship kelgen Naızabek sózge aralasty.

— Omyraýy toly orden bola turyp, áldekimder qusap shirenbesten, áskerden oralysymen kolhozdyń sıyryn almap pa edi.

— Apyraı deseńshi! ― dep Raýan qaıta ún qatty.

— Keıbireýler kóne sheneli tozǵansha kerdeńdep, ókimet temir úı sap beredi dep, shóp basyn syndyrmaı jatqanda, myna azamat kele sap kıiligip edi-aý.

— Jumys dese, janyn salýshy edi, ― dep Imash sózin jalǵastyrdy. ― Jazǵannyń ólerine kórindi me, tańnyń atysy, kúnniń batysy maldyń sońyn bermeýshi edi. Sóıtip júrgende bir qarasy kem shyǵyp, osy Shý boıyndaǵy órisin qaraıdy. Dál myna tustaǵy Qosaraldyń qýysynda úsh-tórt urynyń álgi janýardy baýyzdap jatqanynyń ústinen tússe kerek. Eki kún ótkennen keıin baltalanǵan kúıinde taýyp alyp qaıttyq. Denesiniń saý jeri joq, ótkir baltanyń júzi qoly-basyn tilgilep tastapty. Urylarda da úreı qalmaǵan-aý, baýyzdalǵan qunajynnan bir japyraq et kespesten qaldyryp ketipti. Qaıran er, sodan qaıtty ǵoı...

Osy áńgimeden keıin óli tynyshtyq basty. Eresekter jaǵy az-kem tynystap qaldy. Meniń boıyma úreı kirdi. Yrdýan arbanyń shıqyly ǵana yńyrsı ilbip, ún shyǵarady. Alys batysta, qaraýytqan qalyń jynys arasynan jambastap bara jatqan jartykesh aı Dárkembaıdy shapqylap óltirgen urylardyń aıbaltasyna uqsady. Sol baýkespeler bizdi de torýyldap, tosyp jatqandaı sezindim. Azdan keıin úlken kisiler taǵy bir áńgime yrǵaǵyna kóshti. Men olardyń ne aıtyp, ne qoıyp jatqanyn uqqanym joq, esil-dertim álgi urylardyń jaýyzdyq áreketinde boldy. Bir baý jońyshqany jaryp jiberip, ortasyna kirip, buqtym da otyrdym... Kúzdiń túni qatqyldaý, muzdaı samal qoıny-qonyshyńa zárdeı tıedi. Álsin-álsin Shý ózeniniń salqyn lebi keskileıdi. Keı jerlerge kelgende oshaq ishine túskendeı jyp-jyly aýaǵa súńgısiń. Sonan keıin sýyq yzǵar qaıta bet qarıdy. Aspandaǵy juldyzdar shetine shoq qoıǵandaı jylt-jylt tynymsyzdanady. Aýyq-aýyq aýyldyń ıtteri úredi. Daýsyna deıin tanyp jatyrmyn. "Gúmp-gúmp" úrgen ― Tájiniń tóbeti. "Sháý-sháý" sháńkildegen ― Shaqaıdyń qanshyǵy. Al baqalardyń qońyr barqyn únderi bir tynsashy! Bir saryn, bir ekpinmen kóterilgen qalyń yrǵaq Shý ózeniniń túbin túsirerdeı. Tynbaı soqqan quryl saryny sapyrylysa búlkildep, shurq tesik shýyl jelpıdi. Eki qulaǵyńdy bir ashyp, bir basyp, alma-kezek qaıtalasań, toı ústindegi aıtys áýeni talmaýrap jetkendeı bolady...

Balaýsa kezimdegi baqalardyń solqyldaq shýyly únsiz qalǵan tym-tyrys shaqtarymda sol yrǵaq, sol búlkilimen kúni búginge deıin qulaǵymnyń túbinen estiledi... Bar bolmys, bar kórinisin sol boıaý, sol kúıinde qabyldaıtyn qaıaýsyz qaımaq kúnder, qasıetti qushaǵyńa taǵy bir orasań netti!..

...Ájekeń ekeýimiz aýdan ortalyǵynan eki aıryldyq.

― Seniń baratyn mektebiń anaý, ― dep qyzyl úıdi kórsetti de, óz jónine ketti.

Men jan-jaǵyma qarap, alǵa qaraı júrdim. Ary-beri aǵylǵan kópshilik. Kimniń qaıda baratynyn bilip bolmaıdy. Aıqysh-uıqysh júrginshiniń sheti joq sıaqty. Solarǵa ilesip, ishke qaraı ilbı berdim. Adamdardyń aıaq astynda andyzdaı shashylǵan shylym qaldyqtaryn kórgende, menen qýanyshty pende bolmaǵan shyǵar, sirá. "Aqtumaq qalaı qyzyqpas eken" degen oı júrekti sharpydy. Júgire basyp, shápkimniń ishine súńgite berdim. Qala halqynyń munshama daraqylyǵy qaıran qaldyrdy. "Qazbek", "Prıboı", "Sever", "Belomor" sıaqty sý jańa temekilerdi jartylaı tartyp tastaı beripti, tastaı beripti. Aınalasy shaı qaınatym aralyǵynda ala shápkini lyq toltyrdym. Ary, bazar basyna jaqyndaǵanda, jartykesh shylymdardyń taýsylmas kenine kirgendeı boldym. Shirkinderde saýap degen bolsashy!.. Oqtaýdaı shylymdy ortasynda deıin ǵana shegip, shıtteı ǵyp shashyp tastapty. Kópshiligin qaıta sorttaýyma týra keldi. Asyǵys alynǵan qysqa tuqyldy qortyqtaryn terip tastap, saıdyń tasyndaı irilerin eksheı jınaýdy shyǵardym. Alǵashqydaı emes, asyqpaı qarap, qarysqa jýyq uzyndaryn ǵana tańdaı bastadym. "Lúks" dep atalatyn bir sorty bar eken, altyndalǵan jazýynyń ózi kózdiń jaýyn alǵandaı. Tutatpastan ernińe qystyryp júrgenniń ózi qandaı jarasymdy! "Ne de bolsa, aýyldyń balalarynyń aýzyn bir ashtyratyn boldym" degen qyzýly qýanysh tamyr-tamyrdy qýalaıdy. Tasalaý jerge otyryp, telegeı tabystarymdy bas kıimimniń shuqyr-shuqyryna deıin tyqqyshtap aldym da, mańdaıyma basa kıip, mektepke bettedim. Osylarymdy aýylǵa aman-saý jetkizip, keshke qaraı kóshege jarq-jurq tartyp shyqsam degen tátti qıal kóńil túkpirinde oınaq sap keledi.

Osyndaı kóterińki jelik ústinde balmuzdaqqa tap boldym. Buryn tatyp kórgen dámim emes-ti. Úıme-júıme kezekke turǵan balalar qyzyqtyrdy. Dámin bilýge nıet qyldym. Sheshemniń ala kelersiń dep qantqa bergen tıyn-tebeni bar-tyn. Eptep qana yshqyrǵa qol suqtym. Aldy-artyma qarap, bir-eki somyn sýyrdym. Shpanalar qaǵyp ketip júrmesin dep tapsyrǵan sheshe eskertýine oraı jasaǵan saqtyǵymnyń sıqy.

Muzdaı qoımaljyń aqqa tilimniń tıgeni sol edi, túbine qalaı tirelgenin ańdamaı qaldym. Mundaı shyryn nárseni buryn-sońdy jep kórsemshi! "Áı, úlkender-aı, áli de bilmeıtinderiń kóp-aý. Qanshama ótip jatsa da kóz qyrlaryn bir salǵan joq. Meıli, óz obaldary ózderine. Bizge bilmegenderi jaqsy. Áıtpese, tátti taǵamǵa talasa shúpirlegen óńkeı shı borbaılardy bylaı qaraı ysyryp jiberip, kıligip berse, bizge kezek qaıdan tısin. Qoı, taýsylmaı turǵanda taǵy bireýin týralaıyn..."

Tańdaı qaqtyrǵan táttilik talaı márte kezekke turǵyzdy. Yshqyrdyń bir boıy bosanyp tyndy. Bultıyp dokýmentter ǵana qaldy. Balmuzdaqtan meń-zeń bop mektepke tarttym. Qalaı ekenin qaıdam, sheshemniń aıta beretin "Bardy-joqty bilmeıdi, bal tileıdi tamaǵym" deıtin maqaly esime tústi...

Esikten eptep qana syǵalap edim, ony-muny aýdarystyrǵan qaǵylez qara áıel jalǵyz otyr eken. Aqyryn basyp ishke boıladym. Álgi apaı á degende ańǵarmaı qaldy bilem, qasyndaǵy qalqıǵan meni kórip:

― Aý, kimsiń? ― dep tańyrqaı ún qatty.

― Oqýshymyn.

― Qaıdan keldiń?

― Kolhozdan.

― Qaı kolhozdan?

― Kerbulaqtan.

― Qaı klasta oqısyń?

― Tórtinshini bitirdim.

― Iá, sonymen.

― Internatta oqıyn dep...

Men yshqyrdaǵy dokýmentterge qol suǵa bastap edim, az ǵana kidirýimdi ótindi.

― Oqýshy bolsań, esikti qaǵyp, qaıta kel.

Men tysqa shyǵyp, esikti qaqtym. Álgi kisiniń "da" degen daýsy estildi. Jasqanshaqtap ishke kirdim.

― Mine, munyń durys. Oqýshy árdaıym ádepti bolýy kerek. Endi bas kıimińdi al.

Men uıalshaqtap ala shápkemdi sypyra bergenim sol edi, onsyz da tyrsıyp, áreń syıyp turǵan jartykesh temekiler tasyr-tusyr tógile jóneldi. Qudaı uryp, esimnen tars shyǵyp ketipti. Aınadaı eden á degenshe-aq álem-tapyryq qoqysqa aınaldy. Júregim tas tóbemnen shyqty. Yshqyrdaǵy dokýmentterdi qysyńqyrap ustap, qashýǵa yńǵaılandym. Apaıym ún-túnsiz. Osy qylyqty ózi istep qoıǵandaı, eki kózi badyraıyp shyǵyp barady. Azdan keıin baryp:

— Báımen-aý, Báımen, bizge bir keremet oqýshy kelip tur! ― dep áldekimge daýys qatty.

Ol kisi aıaǵynyń astyna deıin shashylyp barǵan shylymdardyń birnesheýin terip, arǵy bólmedegi bireýlerge kórsetýge túregele bergende, esikten elikshe yrǵyp, zyta jóneldim. Sodan artyma burylǵanym joq. Eki ókpemdi qolyma alyp júgire berdim. Qansha mezgil qashqanymdy qaıdam, bir kezderde baryp artyma qarasam, aýdannyń kók taldary dóńgelenip alysta qalypty. Eki ıyǵymnan shanshylǵan solqyldy biraz basyp aldym da, aýylǵa jaıaý tarttym. Sodan qaıta ınternattyń betin ashpadym. Balalyq-aı deseńshi, sonda qolqam kúıgenshe qashpaı-aq, jaı ǵana shyǵyp ketýge de bolady eken ǵoı.

...Aǵytylǵan bulaqtaı lap berip, oqýshylar úziliske shyqty. Álgindegi únsiz aýlany máre-sáre shýyl kómdi.

Ana bir-eki bala esikten súrine-qabyna týrnıkke bettedi. Júgirisip baryp, shyr kóbelek dóńgeleı bastady. Janǵa etene, jaqyn kórinis! Áldeneshe márte jyǵylyp, jaýrynmen jalp bergen jer. Talaı-talaı taıaq jegizgen taýqymetiniń ózin saǵynǵan sekildimin.

Bantıkteri jelkildegen myna bir qyzdar apyl-ǵupyl mak oınaýǵa kiristi. Úpir-shúpir kezekke talasqandardyń sol qońyr qumdaq alańy, sóz joq, san myń ret basyp ótken shubyryndy izimniń súrleýi. Biraq dál qazir: "Meniki, men de ortaqpyn", ― dep aıta alarmyn ba?

Taı-qulyndaı teteles balaýsalardyń baldyr-beıqam tirligi júrekke jyly diril oınatty. Baıaǵy opyr-topyr, baıaǵy qyzoınaq. Birin biri qýysyp, birin biri ıterisken beıneler ǵana beıtanys. Men syqyldy bógde kóz, syrt barlaýshyǵa burylar nazarlary joq. "Osy mektepte oqysań qaıteıin. Raqmetińdi jaýdyryp júre bermeısiń be? Tilenshi qusap telmirgen túrińe bolaıyn. Mundaǵy jurt Qudaıdyń kúnin sanap, qashan qutylaryn bilmeı azaptansa, arbalǵan torǵaıdaı aınalsoqtap turǵanyn qaraı kór. Qoı, aǵaıyn, siz ben bizdiń bazarymyz basqa. Jolyńnan qalmaı, jónińdi tap...", ― deıtin tárizdi.

Ózderimen ózderi beıkúná toptan tobyqtaı túrtki kórmesem de, áldenege qapalyq oraldy. Tula boıymdy túsiniksiz táttilik shymyrlatty.

Bir kishkene bala sharshy toptan jyrylyp, jasqanshaq kibirtiktep, maǵan qaraı júrdi. Aqyryn qıpalaqtap, bas kıimin sheshti. Júzi birtúrli tanys sekildi. Dóńgelek, shúńirek kózderi jyly ushyrap, ishi-baýyrǵa kirip barady. Sopaqsha shúıdesinen de áldekimniń belgisi ańǵarylǵandaı.

― Kel, kel, aınalaıyn...

Ol tıtimdeı saýsaqtaryn usynyp:

― Men sizdi bilemin, ― dedi.

― Qaıdan bilesiń?

― Bizdiń úıde kókemmen birge túsken sýretińiz bar.

― Kókeń kim?

― Áldıjan.

Endi jyǵa shyramyttym. Menimen túıdeı qurdas, jórgektes joldasymnyń keıpi. Turǵan boıy ákesinen aýmaı qalypty. Alǵashqy bóbekterin osyndaǵy ápkesine bergenin estigenim bar-dy. Sol tuńǵyshy bolsa kerek.

― Azamat ekensiń, atyń kim?

― Qýanysh.

― Jaraısyń, Qýanysh, qaı klasta oqyp júrsiń?

― Birinshi.

― Kókeń kelip tura ma?

― Jambyldan keshe kelgen.

― Aýylǵa ketti me?

― Qazir maǵan morojnyı ákeledi.

― Osynda júr ǵoı?

— Ana jaqta, ― dep kósheniń arǵy betin nusqady. Sóıtti de, soǵylǵan qońyraýǵa ileskisi kelmeı, ary-beri bulǵańdap, aınalshyqtaı berdi.

— Sabaǵyńa bara ǵoı, Qýanysh. Men qazir kókeńdi taýyp kelemin. Bárimiz morojnyı jeımiz.

Ol qýana basyp, montańdaı jóneldi. Kókesiniń ýádesin kútip, qımaı tursa kerek. "Áı, qaıran balmuzdaq-aı, áli de táttiligin qoımapty-aý!.."

Áldıhan kóp izdetken joq. Kitap dúkeniniń tusynan qorbańdap shyǵa keldi. Bala kezindegi bolpań denesi irilenip, qatty tolǵan eken. Aıaǵyn basqan saıyn aýyr tulǵasy eki jaǵyna alma-kezek aýytqıdy.

Meni alystan tanyǵan ol:

— Mynaý Qalaý ma eı, qaıdan júrsiń adasyp, ― dep qapsyra qushty. ― Biz kórispegeli qashan?..

— Qarnyna qap baılaǵan qaı tanys desem, sen ekensiń ǵoı. Mynaýyń ne, baýyrym? ― dep jumarlanǵan ishinen túrtkiledim.

— Joq sumdyqty aıtpashy eı, ― dep qaıta qushaqtady. Belimnen qysyp, shyr kóbelek aınaldyrdy. ― Áli sol stýdent qalpyń ǵoı. Qashan keldiń?

— Túskenim osy.

— Iá, jaǵdaı qalaı?

— Jaman emes, óz haliń she?

— Eptep júrip jatyrmyz. Obkomǵa aýysqanmyn.

— Estigem. Aılyq qansha?

— Báribir, stýdenttik ómir tóńiregi. Avansqa deıin qaryzdanyp qala beremiz. Jumys baby qalaı?

— Burynǵysha. Demalysqa shyqtym.

— Men de bir-eki kún komandırovkaǵa kelip em. Áli úılengen joqpysyń?

— Reti kelgen joq. Aýylǵa soqtyń ba?

— Búgin baramyn. Óziń she?

— Senimen birge júremin.

— Mektepke burylyp keteıik.

— Qazir shyqtym. Seniń ulyńdy kórdim.

— Qýanyshty ma?

— Dap-dardaı jigit bop qalypty.

— Qalaı tanydyń?

— Ózi kep sálemdesti. Ekeýimiz biraz áńgime sherttik.

— Pysyǵyn qaraı gór!

— Ózińe tartqan ǵoı. Balmuzdaq aldyń ba?

— Sodan basqa sharýam da joq.

— Oqýy qalaı?

― Birinshiniń programmasy sondaı qıyn. Qaıtip úlgirip júrgenin qaıdam...

Áldıhan oqýǵa zerek edi. Bir úndemese, etinen et kesip alsań da aýzyn ashpaıtyn qyńyrlyǵy da bar-tyn. Birde tarıh pániniń muǵalimi muny taqtanyń aldyna shyǵaryp, áldenelerdi suraı bastady. Mynada ún joq. Oqytýshy qansha shuqshıǵanymen, lám-mım dybys jarmady. Qasarysyp, aıyly jıylar emes. Muǵalimniń jyny qozdy bilem:

— Áı, Qaldybaev, nege jaýap qatpaısyń! ― dep ornynan tura tap berdi. Áldıhan sonda ǵana baryp:

— Ákemniń ishi aýyryp qalsa, qaıteıin endi? ― dep bólmeni basyna kóterdi. Klastyń ishin qyran-topan kúlki kómdi... Men álginde Qýanyshtyń oqýyn suraǵanymda onyń osy qylyǵy esime túsip edi. Muny ol sezgen joq. Kúlimsireı júzine qaraǵanyma qorbańdaǵan qushaǵyn jaıyp, taǵy da baýyryna tartty.

Ózenniń osy tusynda kópir bolýshy edi. Aýyldyń atty-jaıaýlysy qylt ete túsetin qolaıly qatynasty. Neshe jylǵy úzbeı shubyrǵan úırenshikti súrleýdiń saǵynyshy kópten ózine tarta berýshi edi. Talaı-talaı túbine jasyrynyp, sabaqtan kesheýlep qaıtqan qyzdardyń záre qutyn alǵan kezderimdi eske túsirgenimde, kókiregimdi shymshyma sezim shýaǵy qytyqtaıtyn. Erneýine jazylǵan esepsiz jazýlar at jalyn endi ǵana tartyp mingen bozbalalar jaıyndaǵy dastan tárizdes edi. "Pálenshe men túgenshe jaqyn", "Pálenshe ― meniń mahabbatym" sıaqty qoltańbalardan kóz súrinetin. Aýyldy ańsaǵan shaqtarymda sol ystyq meken shyraqtaı biltelenip, kóńildi aldymen baýraıtyn. Men Áldıhannyń aldyryp tastaǵan degenine kónbesten ádeıi keldim... Jalańashtalǵan ózen sý er-turmanyn sypyrǵan sáıgúlikshe sylań qaǵady. Ár jerinen oıyla úńireıgen oıdym-oıdym qazan shuńqyrlar shymyrlap qaınap, jym-jylas ǵaıyp bolady. Irek-ırek ıirimder qoldan túsken saqınadaı dóńgelene kep, gúmp beredi. Birin biri ıterisip, jyǵyla-súrine aptyqqan aǵys beti shurq tesik. Men aqyryn eńkeıip, bir ýys tolqyndy ýystadym. Jabaıy aǵyn synaptaı sýsyp, qaıta sekirdi. Qytyǵyna tıgendeı bulqynyp tústi. Qansha qaraǵanmen qaıyrylmas balalyqtyń qylaýdaı belgisi joq. Kópir bolsa, kóp jáıttermen qoıan-qoltyq kezdeserdeı elegizý bilindi. Kóńil túkpirindegi qandaı da bir názik ótkel maıysyp baryp synǵan sıaqtandy...

― Myna bet túgeldeı qyzylsha, ― dep Áldıhan oı bóldi.

― Burynǵy shabyndyq joq deseńshi?

― Qaıda, sonaý Kóktóbege deıin egistik orny.

― Sýdy qalaı shyǵardy?

― Tasótkeldi baılamady ma. Bizden arǵy kolhozdardyń bári sodan ishedi.

― Jańa kópiri anaý ǵoı?

― Qandaı qatyryp salǵan, á!..

― Jaman emes.

Maǵan salsa, burynǵysynan ozary qaısy. Kórmedegi báıgi atyndaı kerilgen jańa kópir ásersiz, jat. Aýylmen tuspa-tus, ókpe jol emes. Aınalmaly qashyqtyǵy da sharýaǵa solaqaı. Onyń ústine, tanystyǵy kem, ystyq sýyqty qyzyǵy beımálim. Daýlasýǵa daıyn pikirlerimdi ortaǵa salmaı, ishke iriktim...

Jańa jolmen ótý úshin joǵary kóterildik. Ózenniń boıy órimdeı maısa. Shabyndyqtyń endi ǵana sút baılaǵan ýaǵy. Oraqqa deıin qansha áli! Ádet alyp qalǵan arqa myna kókti kórip qozaıyn dedi. Qulaqqa kirsh-kirsh shalǵy sybysy estilgendeı.

Bel bekip, buǵana qataıǵaly qasynda erjetken qasıetti meken ǵoı. Qansha shapsań da murty oıylmaıtyn ný shalǵyn bolýshy edi. Shóbi qandaı juǵymdy! Qaqaǵan aıazda gúl ıisi ańqyǵan kók balaýsany kúrtildete shaınaǵan janýarlarǵa qarap turýdyń ózi bir ǵanıbetti. Mal emgen kisige shóp jınaýdan artyq ne bar? Jaz boıy jal jaldy qýalaı, baý-baý desteni shómelelep, tyrbańdaıtyn da jatatynbyz.

Sońǵy ret qaı jyl edi?.. Iá, onda da osy Áldıhan ekeýimiz bolatynbyz. Ýnıversıtetke endi ǵana túsken kezimiz. Áı, bóstik-aý kelip! Osy kúni esime tússe, qysylǵanymnan betimdi basamyn...

Áldıhan ekeýimiz at shaptyrym aýylǵa ázer syıyp júrmiz.

— Oı, bizdiń eki bala oqýǵa túsipti. Qyran topty jaryp shyǵypty. Jigit dep osylardy aıt, ― tárizdes maqtaý sózder dúmpıtedi de jatady.

— Aýyldyń abyroıyn jibermegen azamattar ǵoı, ― dep Musabek kótermelese;

— Oqý degen ońaı ma, qarashy, bir aıdyń ishinde sylynyp túsýlerin, ― dep Qara apam aıanysh bildiredi.

— Oqýlaryń ne oqý? ― dep saýal qoıǵandarǵa shimirikpesten:

— Basshy qyzmetker daıarlap shyǵarady, ― dep qosarlana jaýap qaıtaramyz. Onymen turmaı:

— Bir orynǵa júz baladan talastyq-aý! ― dep qosyńqyrap jibersem, Áldekeń kıligip:

— Ol alty oblys boıynsha ekeýimizdiń ǵana atymyzdy atap, mańdaıymyzdan sıpaǵanyn qaıtersiz, ― dep shyńǵyrtyp salady.

Óstip qoshemet býyna balqyp, aıaqty alshań-alshań tastap júrgenimizde, Áldıhannyń ákesi shaqyryp alyp:

— Qoı, bylqyldaǵandaryń jetti ábden. Qur kerdeń aýqat bola ma? Baryńdar da shóp shaýyp kelińder, ― dep zeký aıtty.

Shalǵymyzdy arqalap, ózenge keldik. Degenmen, masattyq býy tarqar emes. Aýyldyń bári kótere maqtap, kóńilimizdi kóksitip qoıypty. Kók maısanyń ortasyna otyryp alyp, ekeýara ezýimiz kópirgenshe maqtandyq.

— Qaýqa, óziń aıtshy, bizdiń jeti atamyzda oqý kórgen, qalaǵa baryp tálim-tárbıe alǵan eshkim bar ma? Árıne, joq! Sen ekeýimiz. Úrim-butaǵymyz boıynsha bilimge dańǵyl jol ashqan alǵashqy qarlyǵashtarmyz.

— Áldeke-aı, nesin aıtasyń! Aıdy aspanǵa bir shyǵardyq qoı. Sen sıaqty sıyrshynyń, men sıaqty qyzylshashynyń balasynan bildeı oqymysty shyǵady degen kimniń oıynda bar?! Kóz kórip, qulaq estimegen erlik ekeni ras!

— Ekeýimiz de etimizdiń tiriliginen tústik. Áıtpese, anaý Záýketaı men Egeýbaıdyń balalary qaıtyp keldi ǵoı súmireıip. Endi olar qoı baǵyp, qyzylsha tasymaǵanda, ne isteıdi dersiń?!

Áldıjan dalany basyna kótere qarqyldap kep kúldi...

— Biz oqý bitirip kelgende, mashınamyzdy aıdaıtyn shoferlyqqa jarasa da jaqsy!..

Ekeýimiz shıyq-shıyq taǵy kúlemiz.

— Endi aýyldaǵy qyzdardyń bári bizdiki, Qaýqa. Kanıkýlǵa kelgenimizde qylymsı kólbeńdep, úıimizdiń qasynan shyqpaıtyn bolady áli, ― dep masaıraı túsedi Áldekeń. Kóresiń ǵoı, biz úshin qansha qyzdyń qyryq pyshaq bolaryn!..

— Endi olar qaıda qashar deısiń!..

— Atabektiń onynshyǵa bıyl baratyn kishi qyzy bar ǵoı. Quryqty soǵan salamyn. Bulqynyp kórsin, pátshaǵar! Qalasha kıinip, kózge qara kózildirik taǵyp, oınaqtap shyqqanda ózi-aq kelip moınyma oralmasa, ákel qolyńdy!

— Men de muzdaı kıinip alar em, sary sıyr ótpeı, ýaıym bop júr.

— Oǵan qam jeme, Qaýqa. Jezdemniń Shýda sart saýdageri bar. Balasy óskeli tur dese, ózi úshin-aq dúkeninen alady. Aqshańdy qaltamda deı ber.

— Mynany Aralbek, Dúısen sıaqty qara sharýalar taýyp alyp, qyzyqsyn, ― dep, bos ydystardy Áldekeń ary qaraı laqtyryp jiberdi. Kóleńke kóbeıip, kesh tústi. Biz aýylǵa óleń aıtyp kirdik...

— Ana jylǵy bótelkelerdi izdesek qaıtedi, Áldeke?

— Bótelkeleri qaısy?

— Esińde me, oqýǵa túsken jylǵy?

— Áı, seniń de umytpaıtynyń joq-aý. Áldeqashan quryǵan shyǵar.

— Júr, qarap kórelik.

— Qoıshy, soǵan bola joldan qalamyz ba?

— Atabektiń Shyryny qaıda qazir?

— Qaı Atabektiń?

— Tóre Atabek she...

— Quryq salam deýshi eń ǵoı.

— Balalyq qoı bári. Shyndyǵynda qurǵyrdyń kózi ádemi edi. Ásiltaıdy bilesiń ǵoı, á?

— Naýryzbaıdyń qyzy ma?

— Sony aıtamyn.

— E, bizden bir klass tómen oqymady ma?

— Ótken kúzde qaıtys boldy.

— Qalaısha?

Meniń tóbe tamyrym shymyrlady.

— Qyzylsha jınaıtyn kombaınnan ketti. Túbirlerdi tazalaımyn dep eńkeıe bergende, shashy dıskige oralyp, ary qaraı tartyp áketipti.

— Apyr-aı, a?..

— Ózi de aty aýdanǵa abyroıly qyz edi ǵoı. Arýlap, jaqsy jóneltti. Ana kóringen sonyń beıiti, ― dep aýyl shetindegi qorym jaqty nusqady. Alystaǵy aqshyl munara balqyp erip, qozǵalǵandaı kórindi... "Armysyń, Qalaý qurbym! Aýylǵa sırek qatynaıtyn bop kettiń ǵoı. "Týǵan jer ― altyn besik" demeýshi me edi. Meniń qaıtqanymnan da beıhabarsyń. Kelip-ketip tursań, bolmaı ma? Meni qoıshy endi... Ana jalǵyz shesheńniń jaǵdaıyn oılasań netti! Qashanǵy qaraqan basyńnyń qalaýymen júrmeksiń. Álde bolsa oılan, qurbym..." dep sybyrlaǵan sekildi. Tula boıymdy temirdeı sýyq lep qaryp ótti. Sheshemdi óz zvenosynyń qaraýyna alǵanyn, únemi qolǵabys tıgizip, keı kúnderi bizdiń úıge túnep ketip júretinin anamnyń kórshilerge jazdyrǵan hatynan biletinmin. Buǵan tereń mán bergen emespin. Zamandas zıalylyǵy dep túıgenmin. Múmkin, solaı da shyǵar... Áıtse de, mezgilsiz ketken qaıyrymdy qurbynyń kóz aldyma kelgen kúnásiz beınesi soqa bastylyǵymdy jazǵyrǵan sıaqtandy. Aqyryn-aqyryn kózimdi jumdym. Qatar janǵan kóp shyraqtyń bireýi elp berip, sóngendeı boldy...

Úıge qyzyl ińirde keldim. Áldıhan ekeýimiz erteń kezdesetin boldyq ta, eki bólindik. Keıin qaıta kóterilgen kóne tam jermen-jeksen, basyńqy. Tizerlep, eńkish tartqan. Boıymmen para-par, pás. "Jalǵyziliktiń kúni osy ǵoı..." Kózime lyqsyp jas tireldi. Kúni búginge deıin osyny eskermegen eserligim eńireýmen tynǵaly tur. Ózimdi ózim ázer tejedim.

Aqyryn tereze jaqtaýyn qaqtym. Ony-puny aýdarystyryp otyrǵan sheshem ornynan qalbalaqtap atyp turdy.

— Bu kim?

— Men ǵoı, Ereke.

Men sheshemdi esimimen ataımyn. Aldymda ájem bolmasa da, erkelikpen bastalǵan ádet áli kúnge qalǵan joq. Ekeýimiz jeńgeli-qaıynsha ázildeı beremiz... Meni birden sezdi ǵoı deımin, apyl-ǵupyl tura umtyldy.

— Oı, kishkentaıym, kúnim, altynym!..

Qolymdy jas jýyp ketti. Qos qoldap alyp, súıip jatyr, súıip jatyr. Ne aıtyp, ne qoıǵanyn ózi de bilmeıtin bolsa kerek. Sábıge laıyq erkeli sózderdi shubyrtyp júr.

— Kún jaryǵym, óshpes sáýlem, altyn basym... Qaıdan ǵana jarq ete tústiń. Deni-qarnyń saý ma?

— Aldymen úıińe kirgizseńshi...

Es qalmaǵan sıaqty. Súrine-qabyna domalanyp, kúbirleı sóılep, ishke kirdi. Tabaldyryqtan bir súrinip te aldy.

— Jaryqtyq-aı, mynaýsy nesi ilinisken...

Aıaǵyna oralǵan sypyrǵyny tórge qaraı laqtyrdy.

— Kishkene qýanyshym meniń, azyp qalǵansyń ba? Aýylyńnan qashan shyqtyń?

Meniń jaýabymdy kútpesten, qolyma taǵy jarmasty.

― Boldy. Ábden silekeılep tastadyń ǵoı. Óz haliń qalaı?

― Qal deımisiń... Nesin suraısyń?..

Sheshem shúıkedeı shógip, sóz aıta almastan, jasyna býlyqty.

Ázilmen basýǵa tyrystym:

— Já, boıjetken kempir de óstı me eken. Búıte berseń, bir shal taýyp bereıin, qolyńdy jyly sýǵa malyp qoısyn.

— Súıegimdi súıretip, men qaıteıin qý bas kárini. Odan da bir aq jaýlyq túsirip berseń, bolmaı ma?

Shaldy aıtam dep shymbaıyna battym. Óz qaqpanyma ózim túskenimdi ańdamaı qaldym. Aıtyp otyrǵan aq jaýlyǵy ― ekeýimizdiń de jandy jerimiz. Birimizge birimiz bildirtpeıtin jasyryn jara. Bul meniń aıybym bolsa, sheshemniń qol jetpegen ushar armany. Onyń jylap-syqtaýynyń shynaıy syry men meniń qashqaqtap, qara kórsetpeı júrýimniń mán japsary osy túıinniń sheshilmeýi... Salmaq kótermes juqalań kópirde bas túıistik. Osyndaı qysyltaıań jerdi paıdalanǵan sheshem qashannan ázirlegen qarmaǵyn laqtyryp otyr.

— Densaýlyq bolsa, bári de bolar, asyǵyp qaıda barasyń?

— Ne qylǵan densaýlyq. Basym eńkeıip, jerge jetkende kórem be seniń qyzyǵyńdy?! Baqtym, qaqtym, adam ettim. Óz qolyń óz aýzyńa jetti. Bizdeı kempirlerdiń aldy nemere súıip, eminip otyrǵan joq pa?..

— Ósirgenińdi mindet qylaıyn dediń ǵoı? ― Uıalǵan tek turmaıdynyń keri. Tiktep kelgen ana ashýyn ázilmen seıiltýdiń áreketi. ― Qajet deseń, aqysyn tóleıin.

— Aqysy sol ― selteńdemeı, serik taýyp ber. Jasyń otyzǵa kelgenshe oımaqtaı aqyl kirmegen ne degen pendesiń?! Bul júrisiń ne?

— Qup, taqsyr. Erteńnen bastap ámirińdi oryndaýǵa kirisem.

— Osy da ómir me eken?..

Aqyryn aımalap, ıyǵynan qushtym. Iegi keýkıip, bet-aýzy bir-aq ýystanypty. Ári-beri shımaılanǵan ájimderi qursaýlap, áreń ustap turǵandaı. Laıly janarynyń shuǵylasy synǵan, solyńqy... Jaýlyǵynyń ushymen kóz jasyn súrtti. "Áı, meniń de ońar qylyǵym shamaly-aý!.."

— Sonymen, halińdi aıtpadyń ǵoı?

— Meni qoıshy, óz qazanym óz baýyrymda emes pe. Óz tirligiń she? Tamaqty qaıdan ishesiń?

— Ne kóp, asqana kóp qoı.

— Ókimettiń tamaǵynyń qaıbir qýaty bar deısiń. Óńińdi qarashy, bop-boz. Neshe kúnge keldiń?

— Biraz kún aýnap-qýnaıtyn shyǵarmyn.

— Eldiń balalary aýylǵa-aq kep, bir-bir qyzmettiń basyn ustap júr, qaladan shyqpaıtyn qandaı oqý seniki!

— Jumahan oqýyn bitti me?

— Qaıda, byltyrdan beri opyraýláýshı. Et pen maı sonyń aýzynda. Ne iship, ne qoıam demeıdi. Saraıdaı qyp alty bólme úı sap alǵan. İsine berik, pysyq bala ǵoı.

— Saılaý she?

— Áı, seniń so joldasyńdy qaıdam. Qyzmeti táp-táýir. Aqsha beretin jerde isteıdi. Onysyn qaıteıin, tapqan-taıanǵanyn qulqynyna sap, qarap otyrǵannan keıin. Túneýgúni pensıamdy alýǵa barsam, ýdaı mas. Láıligen shirkinde ne qasıet bar?.. Seni surap, jan táni qalmady. Beker obaly ne, Qalaýymnyń joldastarynyń bir de bireýi aldymnan qıa baspaıdy. Sálemin berip, jalpańdap jatqany.

— Bıyl ne ektiń?

— Jońyshqa septire saldym. Byltyrǵy júgeri bitik shyǵyp edi, kórshiniń qara sandary-aq qoımady. Qaısysyna qaraýyl bolasyń, baqtashy joq, kezektesip jaıamyz. Jańa jońyshqa ǵoı, jaman bolmas. Ótken qys qandaı, árbir baýy bir somnan asty. Men de tapqan-taıanǵanymdy kádeńe jarap qala ma dep jınaqtap jatyrmyn-aý...

— Solaı, solaı de...

— Jaǵdaı osy, qaraǵym. El aman, jurt tynysh. Bireýden bireý ozam degen zaman ǵoı, áıteýir. Qybyrlaǵan jannyń bári qaraket ústinde. Qol qýsyryp júrgen bir adamdy kórmeısiń. Erteń kórshi-qolańdarǵa kirip, úlken-kishige sálemdesip shyq. Ólgen-jitken bar degendeı... batasyn alasyń. Qoı, men ne ǵyp otyrmyn jaıbaraqat. Qarnyń ashqan shyǵar, as ázirlep jibereıin...

— Áýre bolmaı-aq qoı.

— Áýresi nesi, týǵan tabaldyryǵyńa kelip, túk tatpaıym deýiń qaı sasqanyń?..

Sheshem as qamyna kiristi. Úı ishi tap-tuınaqtaı. Jer eden toly aıshyq tústi kókala kıiz, jasyl quraqty tósenish bóstek. Tórt qabyrǵa túgel qyzyl-kúreń qol bala syrmaq. Boıaýy tógilgen batsaıy kórpeler birine biri mingesip, tóbege deıin tirelipti. Shilteri silkingen tereze perdeleri de jarasymdy. Beti qaptalǵan eski abdyralar temir tis saldyrǵan kárteń kempirdeı jymıady... Kóńilim biraz sergıin dedi. Syry ketse de, syny ketpegen sheshe tirshiligin oılap jatyp uıqyǵa ketippin...

Erteńine abyr-sabyrdan oıandym. Aýyzǵy bólmedegi ekeýdiń daýsy qan bazarǵa bergisiz. Dabyr-dubyr kóshirip barady.

— Qalaýyń kep, kózaıym boldyń... Tyshqandaı tyqqylaǵan shyǵarsyń súrlerińdi. Qaryndaǵy maıyńnyń aýzyn ash. Syǵyraıyp, synaptaı saqtaýshy eń, aqtar bárin. Áıtpese, jaryp tastaımyn!..

Daýsynan tanyp jatyrmyn. Ásembala ápkem. Maǵan kindik sheshe.

— Áı, baıǵus-aı, men bir arqalap ketedi deımisiń, burylýǵa mursha berseńshi.

— Búgin saǵan tynym taptyrmaımyn. Jalǵyz óziń jeı-jeı tisińniń sarǵaıǵany da jetedi. Shash jıǵan-tergenderińdi.

— Ol neniń aqysy?! Jaman iniń qatyn alyp kelgendeı eleýregeniń... Jáı kelgenge búıtesiń, bireýdi jetektep ákelgen kúni qaı janymdy qoıar ekensiń?..

— Já, kóp sóıleme! Kóringen taýdyń alystyǵy qaısy. Áli-aq shubyrǵan nemerelerińniń qaısybirin jubataryn bilmeı sasarsyń.

— Ondaı atty kún, káne?..

— Táıt, qý shóppen súrtinbe. Ózine ózi kelgeni jańa ǵoı. Kelinińniń bir aıaǵy úıde deı ber.

— Aýzyńa maı, aınalaıyn...

Ar jaǵynan ápkemniń kúıeýi Dámbaı kirdi:

— Á, Ermek, balań kep, bal-bul janyp otyrmysyń? Júziń qulpyryp ketipti ǵoı!..

— İİİúkirshilik, qarıa. Qudaı qýantsa, qýanyp jatyrmyz. Kelińiz, tórletińiz... Oıbaı-aý, jalpıyp ózim jaıǵasyp appyn ǵoı, joǵary tórleńiz.

— Joq, osy ara bolady. Jáı, ásheıin, Qalaý keldi degen soń...

— O ne degenińiz, bylaı shyǵyp, etek basyńyz. Shaı iship barasyz da.

— Tentek neme qaıda ózi? Qoı bastaǵan jalǵyz serkemdi qaljasyna berip em, qarýyn qaıtara ma, joq pa?..

— Qaıtady ǵoı, úlken kisi. Jany aman bolsa, qaıtarady ǵoı.

— Áı, ózi de maldyń estisi edi-aý! Qaraǵaıdaı múıiziniń ózi bir qaraǵa tatıtyn. Talaı áktıpke soımaı qoıǵan janýardy Qalaýdyń týǵan qýanyshyna óńgertip jiberip em. Bul shirikter qaıdan bilsin...

— Atam zamanǵyny daýlap, aljıyn degen eken myna shal, ― dep áıeli sózge aralasty.

— E, nege, malymnyń basy, tuıaǵymnyń qutyn bergenimdi qalaı umytaıyn. Paı-paı, jelkildegen saqalynyń ózi bir kez edi ǵoı...

— Túý, sen de syqpyrttyń-aý!.. "Toıda tonymdy ber" demeı, tynysh otyrshy...

— Meıli, shamaly shyr baılaı bersin bul qyztalaq. Keıin quttyqtap kelip, kók qasqa qunanyn minemin.

— E, osylaı jónińe kóshseńshi...

— Qalaǵandaryńdy alyńdar, aınalaıyn. Qalaýdan aıaıtyn nem bar meniń.

Ana júregin kúldirý úshin kóp nárseniń keregi joq-aý, sirá! Sheshemniń kóńili máre-sáre. Qaraqan basymnyń kelgenine máz. Qýanǵanynan bolsa kerek, qolyndaǵy ydys-aıaǵy qaıta-qaıta qańǵyr etip, áldenelerge súrinip-qabynyp júr... Dabyrlasa otyryp, dám aýyz tıdi. "Keıin soǵarmyz, uıqysy qansyn", ― dep, kelgen ekeýi úıine ketti. Men kıinip, tysqa shyqtym.

— Túregeldiń be, qulynym! "Káńkildek" jákemdi shaqyryp, qoıdyń basyn kestirgenshe jata tursaıshy...

— Jattym ǵoı.

— Jýynam deseń, sháýgimde jyly sý tur. Sabynyń men súlgiń anaý. Men júgirip baryp keleıin. Óıtip-búıtkenshe shańqaı tús bolar.

Shesheniń janashyr meıirimi-aı!.. Kún ystyq, jer qarada jyly sýyn aıtyp jatyr. Maǵan aryqtyń aǵyny de jetkilikti ǵoı...

Qaýmalaı kóterilgen jasyl jońyshqa kıizdeı buıralanyp, qozy jasyryp qalypty. Qulaqtarynda oınaǵan qalyń shyq shyraqtary kún kózine shaǵylysyp, móltildek jarqyl sáýle tógedi. Aýnap túsip, asyr salǵandaı. Solqyldaq jas shybyqtar saıasy mol talǵa aınalǵan. Topyrlaǵan torǵaıy shyryldap, tákappar teńseledi. Átir lebindeı maıysa ańqyǵan jupar aýa ― jıdeniń ıisi. Sary ýyz balapan búrshigi bilinbeı silkinip, boıyńdy alar bal tynys jelpıdi... Esiktiń kózine egilgen kúnbaǵys japyraǵyn qaltıtyp, endi-endi tebin jarypty. Táltirektep túregelgen áljýaz túrine qarap, endi biraz kúnnen keıin bastaryn qazandaı qyp, dene kóteretinine sený qıyn. Sál tıseń, synyp túserdeı náreste názik. İrgeni kesip ıirimi dirildegen jińishke sý aǵyp jatyr. Qoqılanǵan shubar qoraz tumsyǵyn jerge soqqylap, tynymsyz qyt-qyttap, mekıenderin shaqyrdy. Sondaǵy tapqany ― murty ketken bir túıir bıdaı...

Amandasý Qara apamnan bastaldy. Nyspysynyń kim ekenin qaıdam, es bilgeli "Qara apam" deımiz.

― Qaı balasyń, áke?

― Qalaýmyn, áje.

— Qalaýy qaısy?.. Á... "Qyrshyldaq" qaınymnyń kúshigi ekensiń ǵoı. Jaqynda arbadan qulap, aıaǵyn aýyrtyp aldy dep edi, aıyǵyp ketti me? Kishkentaılaryńa da qutty bolsyn aıta almadyq. Myna kók túınekterden-aq qarǵa adym asyp shyǵa almaısyń. Arqandaýly attaı, aınaldyrǵanyń qara qazannyń qulaǵy. Bópelerińniń atyn kim qoıdyńdar?

Baıqaımyn, basqa bireýmen shatastyryp, maǵan beıtanys birdeńelerdi bastyrmalatyp barady. Aýzymdy ashqansha bolǵan joq:

— Ókimet bolǵandaryń ózderińe paıda, bizdiki jáı syrt abyroı ǵoı. Aýdanǵa baryp, bastyq boldy degenge, úıde otyryp qopańdap jatyrmyz. "Qýys úıden qur shyqpa" degen, dastarqan aýyz tı.

— Men Qarjaýbaıdyń balasymyn, áje!..

— E, túıeshi jákemniń tuqymy boldyń ǵoı. Túıirdeı es qaldy deımisiń bizde? Apańnyń aljyǵan shaǵy ǵoı. Taýdan qashan tústińder? Turash kelinniń deni-qarny saý ma?

— Áje, men bókeı Qarjaýbaıdyń balasymyn ǵoı...

— Alda aınalaıyn-aý! Aljyǵan basym, ne tantyp turmyn? Atańa quldyq, kishkene qulynym bir aýnap túsken bolar. ― Kózine qıqym jas úıirdi. Sóıtti de, mańdaıymnan ıiskedi. ― Qarjaýymnyń qalqasy ma ediń? Qandaı bop júrgende kórgen kósegesi eń, kóziniń tiriligine táýba. Tútinin túteter tuıaǵy turǵanda, Qarjaýymdy qalaı joqqa qıaıyn. ― Keshegi urystaǵy qyrshyn ketken kóp inileri kóńiline oraldy ma, kádimgideı kemseńdep aldy. ― Qashan kelip eń, qulynym?

— Keshe keldim.

— Ermek jazǵan bir jasap qalǵan eken ǵoı. Jalǵyzym degende jaǵasyn jas jýýshy edi, kemtigi toldy degen osy endi. Kebenek kımegen eriniń artynan ergeni er jetip, er basyn ustapty. Qaǵanaǵy jarylmaı qaıtip qana otyr eken, qý sheshe!.. Qoı, úıge júrip, dám tatyp ket, qaraǵym. Zymyrap bara jatqan zaman-aý, shirkin...

Beli búktelip, ishke bettedi. Esik aýzyndaǵy jalańash qaryn balalardan basyp kirý qıyn, úpir-shúpir qaýmalaıdy. Birine biri tyǵylyp, kire beristi keptep alypty.

— Joǵalyńdar ári, qara kúıeshe qujynamaı. Shúlen tarqatqandaı óre túregelipti ǵoı, túge...

Kempirdiń qoqan-loqsysynan qaımyǵyp jatqan qara borbaılar joq. Japyrlasyp, kózderi meni tesip barady.

— Aǵań men jeńgeń jumysta. Ala jazdaı úı betin kórmeıdi. Kolhozdyń kúıbeńi tynǵan ba, shıetteı balalarmen jaǵalasyp apań aljydy ábden. Onyń ústine, belimnen shoıyrylyp, qozǵalýymnyń ózi bir muń. Kóz qurǵyrdyń qur jyltyraǵany bolmasa, quryq boıyn ázer shalady.

Dastarqan jaıylyp, bir-eki japyryq kómbesh týraldy.

— Bas jeıtin de retiń bar. Esik tórdi kórmegeniń qashan...

Úılenbeı júrgenimdi jazǵyryp, biraz máslıhat qozǵaı ma dep em, ımandy bolǵyr qara apam, o jaǵyn túrtkilegen joq.

— Qarap otyrǵanymyz eki balanyń tabysy. Birine jetse, birine tapshy. Myna murynboqtardyń yrysy ǵoı, baýyryńnyń bet alysy jaman emes. Byltyrdan beri úshetshik bop isteıdi... Nannan alsańshy. Bıbigúl-eı, ar jaǵyńnan mámpásı ákelshi... Álgi tátti sýyń bolsa, aǵań men jeńgeń kelgende ishersiń.

― Boldy, jetedi ǵoı, áje.

Jańaǵy jasaýly top sol tizbegimen úıirilip, bosaǵany basyp alǵan. Janarlary jyltyldap, men jaqtan nazaryn alar emes.

— Balalardyń aýzy aqtan arylmaýshy edi, qara qunajyn qara basyp qysyr qap qoıypty. Ótken demalysta bazarǵa barǵan eken, buzaýly sıyrǵa ákesiniń qunyn suraıtyn kórinedi. Kúreń qasqa bıeni Sársenbaı inińniń oqýyna jaratqanbyz. Jambyldaǵy inistýtqa túsken. Oqyǵany qurysyn, aı saıyn aqsha sal dep jalmańdaıdy da otyrady.

Men ornymnan túregeldim. Japyrlaǵan jalań aıaqtar súrine-qabyna tysqa lyqsydy.

— Júrdiń be, áke? Jaılanyp, sháı iship ketpediń be? Jolyńa nur jaýsyn, aınalaıyn! Meni eskerseń, árýaq qudaı syılasyn. Ádeıi kelip, qolymdy alǵanyńa raqmet! Ómir baqı jamandyq kórme, qulynym...

Kishkene qara sıraqtar artymnan topyrlap, biraz jerge deıin shyǵaryp saldy.

...Áldıhannyń ákesi syryqtaı uzyn sary kisi. Bizdiń elge kúıeý. Seksennen asyp, selkildegen shaǵy. "Jasynda araqty sýdaı simirýshi edi qý qulqı, qolynyń qaltyldap qalǵany sondyqtan", ― dep aýyl adamdary jezdesine beredi. Kárilik meńdetkenmen, súıegine bitken súırik sózi qalmaǵan eken.

— E, sur boıdaq, keldiń be, pensıaǵa shyqqansha áıel alma, atasynyń kóri... Aqshańa ortaq albastyny qaıtesiń!.. ― dep ázilmen sálemdesti. Alqymǵa deıin qatparlanǵan tereń ájim súrleýin kórgenim osy. Tilim-tilimi túzý bolsa, bir sári. Tórt buryshtanǵan, keı jerleri dóńgelene tartylǵan qym-qıǵash shımaı. Shirkeı qonar ashyńqy alańqaıy joq, kedir-budyrly qısalań ırek. "Betine qalaı batpaı júr?" degen saýal eriksiz umsynady...

— Joldasyń mynaý, bir qysqa kóılektiń bóksesine tyǵylyp, týǵan-týystyń betin kórmeı júrgen. Bul qyzyńdy uraıyndardy ókimet nesıege istete me, áli kúnge deıin kók tıynyn kórgen emespiz. Qaıta, kelgen saıyn kóje qatyǵyna deıin tilenip, osy úıden tasıdy. Búıtken ókimettigine bolaıyn...

Áldıhan maǵan kózin qysty. "Qaıtesiń, aıta bersin" degeni. Qýshıǵan shal jorta joqpen súrtinip otyr. Balasynyń bolymdy jerde isteıtindigine súısingeniniń belgisi. Ádeıi daýryqpalatyp, dalıǵan kóńilin kólegeıleý tásili.

— Budan Shákenim artyq. Qoıyn qaıyryp, qara sýyn talshyq qyp, qaryq qyp otyrǵan sol. Bulardyń bir shaqyrǵan qonaǵyna ketken qarajat ― bizdiń bir jylǵy qoregimiz. Mundaı daraqylyq kimge ushpaq?.. Taǵy bir qoıdyń basyn surap qylqıyp otyr. İshek-qarynymen ber deıdi. Sonda biz bulardyń aýzyn jalaımyz ba? Aýyzdan jyryp jegenge jaman úırenip ketken ǵoı ábden. Burynǵysy burynǵy, qazirgińe jol bolsyn. Qonaq kútseń qaıteıin. Qoı túgil, qumalaǵy da joq. Óz kúnińdi óziń kór endi. Aınalaıyn, bermeseń, berme, bizge tynyshtyq bershi, jasyń uzaq bolǵyr...

Shal maǵan burylyp, ym qaǵyp qoıdy. Balasymen osylaı lebizdeskenge marqaıǵandyq mereıi. Jıegi sýlanǵan sarǵysh janarynda ashýdan góri ańqyldaq meıirim basym. Qartaıǵandaǵy qanattaryna qanaǵattanǵandyq keıip. Shúkirshilik nyshany...

— Aýylǵa qashan kelesińder? Qaıdaǵy bireýler qalqıyp otyrǵan qazannyń bir qulaǵynan ustaıtyn ýaqyttaryń jetken joq pa? Qudaıdyń qudireti, bizdiń kolhozǵa bastyq qutaımaı qoıdy, áıteýir...

Shaldyń kóńili tereńdi megzeıdi. Janamalap aıtsa da, jaýyryndy qyzmettiń qyzyǵyna qol jylynatynyn juqalaıdy. "Balam-aý, bastyq bolsań, mańdaıyńdy jara ma?.." degendeı. Múmkin, Áldıhan ekeýimizdiń oqýǵa túsip kelgen jylǵy: "Bizden basshy qyzmetkerler daıarlaıdy", ― dep bordaı bóskenimiz esinde qalǵan shyǵar... Men kúmiljip, Áldıhanǵa qaradym.

— Túý, kóke-aı, qaıdaǵyny soǵatynyń-aı! ― dep keıigendik bildirdi.

— Osylaı búgejektemeseń, Qaldybaıdyń balasy bolamysyń. İlgeri tileý, yrys lebizdiń ne sókettigi bar edi?.. O nesi-eı maǵan.

— Já, balalardyń basyn qatyrmaı, jónińe otyrshy. ― Sózge kempiri aralasty. ― Nesibesi kóterilip, baqyty jansa, bastyq bolar, basqa bolar... Bulardyń aldyna eshkim shyǵyp kelgen joq qoı. Bárinen denderiniń saýlyǵyn aıt. Ot basy, oshaq qasynyń amandyǵyn sura.

— Áı, balam, ― dep Qaldekeń maǵan buryldy. ― Bir-bir mórge ıe bolmaı, qursaqtaryń qutaımaıdy. Osyny jadyńnan shyǵarma, batyr...

— Munyń ańdyǵan kútkeni qý qulqynynyń qamy. Kóshten qalǵandaı sóıleıtiniń ne osy? Bularǵa baǵyt silteý ekeýimizdiń qaı teńimiz. İshken jegenimizdi bilip, jaıymyzǵa otyraıyq ta...

— E... eı, múkis kempirim-aı, sen neni bilesiń?..

Kósheden Aıjandy ushyrattym. Birge oqyǵan klastas qurby. Qolynda qalaq shoty bar, jumysqa bara jatqan beti bolsa kerek.

— Qudaıym-aý, Qalaýdy da kóretin kún bar eken-aý! ― dep qarsy jolyqty.

— Túske deıin jatatyn, jumysyń qandaı raqat, ― dep qolyn aldym. Tikenekteı kústi saýsaqtary qatqyl tıdi. Boıynan krem ıisi bilinedi.

— Pysyqsyǵan erdi balaly bolǵanda kórermiz. Saǵynyp, ańsaryn aıta ma dese, jazǵyrýyńdy daıyndap kepsiń ǵoı.

— Bizdi tastap, basqa bireýdiń shamyn jaqqannan keıin, jazǵyrmaı qaıtemiz.

— Beý, shirkin, on jyl boıy qoltyǵyńnyń astynda júrgende qaıda qalyp eń?..

— Ǵashyqtyń tili ― tilsiz til.

— Aıtarsyń sen de. Saǵan qaraılap, kári qyz atanatyn jaǵdaıymyz bolǵan joq.

— Hal-jaıyń qalaı?

— Kórip tursyń, kúıelesh kelinshek boldyq. Ala jazdaı aınaldyratynymyz qyzylshanyń basy. Úı tirligi de túbetegińnen tartyp, qarys jer shyǵarmaıdy. Bylq-sylq zamannyń kózden bulbul ushqany qashan.

Araǵa túsken jyldar kádimgideı ózgertip jiberipti. Burynǵy tyǵyrshyqtaı, qolyń tıse, qaıta serpıtin oınamaly dene joq. Jalpaqtanyp, jaıyla túsken. Betindegi juqalań qyzyly da qara kúreńdenip, kilegeıli kirbińge beıim. Kóziniń ushtarynan taramdanyp ájim syrǵanaı bastapty. Tompaq erini tilim-tilim, jaryqshaqtana kezerip tur. Sonaý balalyq shaqtaǵy jaınań qaqqan qaraqat janary ǵana jalt-jult boıaýyn bermegen!..

— Kúıeýiń qaıda isteıdi?

— Sen sıaqty qaǵazdaı oqymysty emes, kir-qojalaq traktorıst. Onyń úıi ― qostyń basy. Eki jumadaı esik betin kórgen joq.

— Keshke bizdikine kelseńshi...

— Mende ne qaldy dep dámetesiń, Qalaý-aý. Áli balalyǵyń tarqamaǵan ba?

— Ótken-ketkendi eske túsiremiz.

— Endigi áńgimemizdiń qıýy joq qoı. Qur qıaldyń qajeti qansha?

— Saıtan qyz, qylyǵyń áli basylmapty-aý...

— Basyldy basylmady, etek basty boldyq. Bylaıǵy syılastyq ― syrt tileýlestik qana. Qurbylyq qadirdi qurmetteý. Solaı emes pe?

— Qansha balań bar?

— Qoryqpaı-aq qoı. Áli uzaı qoıǵamyz joq. Endi úılenseń de qýyp jetesiń.

— Basqa qyzdardyń jaǵdaıy qalaı?

— Qalaı bolýshy edi. Bir-bir kúıeýdi qushaqtaǵan qaralash-toralash qyzylshashy. Sen qyzyǵatyn esh nárseleri joq.

— Sen áli qyzdaısyń...

— Qudaı kóńilińdi kótersin!

— Shyn aıtam.

— Sen meni bógeme, Qalaý. Asyǵyp turmyn. Kishkentaıymdy emizýge ǵana kelip em, kesheýildep qaldym. Brıgadırimiz basyn toqpaqtap jatqan shyǵar. Taǵy birde kezdesermiz.

— Jolyń bolsyn!

— Qaıyr-qosh. Apama sálem aıt...

Aralas-quralas qurbynyń kezdeısoq kezdesýi júrekti biraz bulqyndyryp ketti.

Sol kúni keshke jońyshqa sýarýǵa shyqtym.

Sý bizde qashannan tapshy. Ásirese qazirgideı kolhoz jumysynyń qyzǵan kezinde qasqaldaqtyń qanynan qymbat. Kúndiz árekettený ― qur áýreshilik. Bir tamshysy qalmaı egistik basynda jatady. Aýyldyń taıly-tuıaǵy túgel tún boıy ketpen kóterip shyǵatyny da sondyqtan. Toǵan jaǵalap, tynbaı júretin qarýly qol kerek. Mol aǵyn qyryq jamaý aryqtyń qaı búıiri bolmasyn tesip ala jónelýi múmkin. Jaǵalaı sharýa baqqan beınetqor bógdeniń qas pen kózdiń aralyǵynda jyryp ala salýy da ońaı. Mundaıda "Birliktiń" qaýyn baqqandary qaýipti. Olardyń nesi ketedi. Qulaq basynan qylt degizip buryp alady da, kúrkelerine kirip jata beredi. Bes-alty shaqyrym tómendegilerdiń taýqymetimen jumysy shamaly... Bizdiń baqshanyń bir jaqsy jeri ― bir-aq qulaqtan ishedi. Joǵarǵy jaǵyna bas-kózdik jasasań bolǵany ― jáımen teýip, meılinshe qanady. Bólek-salaq beıneti az...

Sý túbinde pyrdaı janǵan juldyzdardyń jany bar tárizdi. Jaǵadaǵy kesekti qulatyp jiberseń, jybyrlaı oıanyp, bir-birine búıirlerin berip, qaıta tynystaıdy. Eshkimmen urys-kerisi joq, sábı minezdi pák náreste. Baýyryn salqynǵa tósep jatqanyna qýanyshty. Aǵyndy maıystyryp, mazalamasań bolǵany... Osy kórinis baǵana, eki kesh aralyǵyndaǵy janyma oqys oqıǵany kóz aldyma ákeldi. Ketpenniń tottanǵan júzin taptap jatyr edim, bir kishkene aqsary qyz kelip, qushaqtaı aldy.

— Aǵa, Ásiltaı joq!.. ― dep betin keýdeme basyp, tunshyǵa solqyldady.

— Alda aınalyp keteıin-aı, ápkesiniń kóz kórgenine muńyn shaqqany ǵoı, ― dep sheshem de kózine jas aldy.

— Qurbyńyz armanda ketti. Sizdi kóp aıta beretin, ― dep, óksigin bas almaı, baýyryma kirdi. Men qapelimde ne jubanysh aıtarymdy bilmeı sastym.

— Qoı, aınalaıyn, ótken iske ókinbe. Jylaǵanyńmen esh nárse ónbeıdi...

— Siz jazǵan hattaryn aldyńyz ba?

— Alǵamyn joq.

— Kóp hat jazǵan. Biraq eshqaısysyn jibermepti.

— Seniń ápkeń meıirimdi bolatyn.

— Sizge degen peıili basqa edi ǵoı...

— Qoı, áke, óksigińdi bas. Belińdi bekem bý. Sen úlken jigitsiń ǵoı...

— Sizdi bir keler dep kútip júretin.

— Esimiń kim, aınalaıyn?..

— Janat.

— Qoı, Janat, jylama. Ózegińdi órteı berip qaıtesiń. Densaýlyǵyńa zıan.

— Jylamaımyn, qazir qoıam. Siz ápkemdi oılaýshy ma edińiz?..

— Árıne... birge oqyǵan balalar esińnen qaıdan shyqsyn.

Ol jasy toly móldiregen janaryn maǵan tiktedi.

— Sizdiń úlken sýretińiz bizdiń úıde ilýli tur. Sýretińizden aýmaıdy ekensiz.

— Ásiltaımen birge túsken be?

— Joq, jeke ózińiz. Alysqa qarap, oılanyp tursyz...

— Onynshy klastaǵy ǵoı...

— Reńińiz týra qazirgideı. Ápkem jumysqa keterde áınegine qarap únemi shashyn taraıtyn...

Janattyń bet-júzi ápkesinen aına qatesiz eken. Súıirleý qyrly muryny da quıyp qoıǵandaı ózi. Oımaq aýzy noqattaı dóńgelenip, áldeneni eske salady... Ol qaltyraǵan demin basty.

— Neshinshi klasta oqısyń?

— Onynshyny bitirem. Jaqynda keshimiz bolady. Múmkin, siz keletin shyǵarsyz. Apam qýanyp qalar edi...

— Jaraıdy... Osynda bolsam, baraıyn.

— Kelińiz, men apama aıtyp baramyn. Ol kisi de sizdi jaqsy kóredi. Jaraı ma?..

— Maqul, Janat. Biraq sen ápkeńdi kóp oılaı berme.

Kóz sharasy taǵy da shyp-shyp tolyp, tómen qarady.

Sóıtti de, shyny úgindisindeı janaryn jypylyqtatyp:

— Jaqsy, aǵa, kelseńiz, úı burynǵy ornynda. Men qaıtaıyn, — dedi.

— Bara ǵoı... Kelgenińe raqmet, Janat.

— Úılerine qalaı da kirip shyq, ― dep jatty sheshem Janat ketkennen keıin. ― Kóńilderi jarymjan bop júr ǵoı baıǵustardyń... Bu dúnıe kimge joldas bolǵan... Ákesiniń "qalta túp" kishkentaı kenjesi edi, munysy da boıyn túzep, kádimgideı qyz bop qapty!..

Qalaı ekenin qaıdam, sý túbinde jýsaǵan juldyzdardyń momaqan pishini álgi kezdesýdi kóldeneń tartty. Jaýraǵandaı jyltyldaǵan juldyzdardyń aqsary shuǵylasy Janattyń jasaýraǵan janarymen úılesimdi me, qalaı? Men tústep bere almaıtyn bir uqsastyqtyń bar ekeni anyq... Uıqyly aınalany teskilep bytpyldyq ún qatty. Oǵan ilese uıqy bezer bezildedi. Sholp berip balyq sekirdi. Jaǵalaýdan uıysa jelpingen jalbyzdyń lebi bilindi.

Qara buldyr jerdi tile, qysylyp, áreń-áreń aı týyp keledi... Darbyzdyń tiligindeı qıǵashtanyp, irgege ilindi. Alys munar aqshyldana, bozǵylt tartty... Samaladaı jaryǵyn tógip, jolaýshy poezy ketip barady. Bir saryndy jumsaq gúrili qulaqtyń túbinen estilgendeı. Tutana almaǵan sirińke ottyǵyndaı kómeskilenip, juldyz aǵyp tústi. Meniń denem tońazydy.

Ornymnan turyp, ketpendi ıyǵyma saldym. Endi qulaq jaǵalaı úı jaqqa qaıtsa da bolady. Jyryp alar júrginshiniń tynǵan kezi. Tipti tabyla qoıǵannyń ózinde, osy aǵynnyń jetýi haq. Sarqylyp bitkenshe birtalaı jer sýarylady... Shyldyr-shyldyr júgenniń syńǵyry estildi. Úzeńgige soqtyqqan ketpenniń daýsy shyqty. Attyń borpyldaq topyraqqa tıgen tuıaǵynan jer dúńkildeı bastady. Kóp uzamaı júrginshiniń ózi de taıandy. Temekiniń shoǵyn alystan shalsa kerek, árirek turyp, tizginin tejedi.
― Bul qaısyń-eı?..

Men ún qatqan joqpyn. Daýsynan jaqsy tanyp turmyn. Eki úıdiń arasynan elgezer ákelýge qorqatyn Rahtaı dosym. Sheshesi bir buıymǵa jumsasa, barýy qıyn bolatyn. Bara qalǵannyń ózinde, dabyrlap sóılep, daýsyn shyǵara óleń aıtyp, "aman-saý" jetýdiń ár túrli aılasyn isteıtin. Bir nárseden sekem alǵan sátterinde álgindeı "óleńi" shyńǵyrǵan "oıbaımen" ulasyp ketýshi edi. Endi, mine, bir tútinniń ıesi bolyp, sharýasyn tyndyryp júr...

Ol jańaǵy suraǵyn oryssha qaıtalady. Tic jaryp lám demedim. Janyma jaqyndaýǵa batqan joq.

— Strelát býdý, kto takoı! ― dep tylsym aımaqty basyna kóterdi. Jaqyn mańdaǵy kúrkelerden abalap ıtter áýpildedi.

Men dybys bergem joq. Ol da ún-túnsiz qaldy. Attyń demin ishine tartyp pysqyrynǵany ǵana estilip tur.

— A ný-ka beregıs, bratok! ― dep áldeneni kezene bastady. Qoly ma, joq álde ketpenniń saby ma, ol arasyn aıyra almadym. Shylaýyn shajbaılap, úzeńgi tebindi. Ekpindetip kep salyp ótetindeı doq kórsetti. Biraq turǵan ornynan tapjylmady... Sol jaq búıirden solq etip myltyq atyldy. Bir ýys shashyrandy ot qarańǵy kókti taspadaı tilip, qulaq jara ysqyrynyp ótti. Baqsha baqqan kórshiler bolsa kerek. Qanden ıtterdiń jaryqshaq únderi tunyq aýany tisteledi... Rahtaı dosymnyń bala kezdegi "batyrlyǵy" qalmaǵan eken. Atynyń basyn buryp alyp, satyrlata jóneldi. Men esimin atap, qansha aıqaılaǵanymmen, qaraılaǵan joq. Sol quıyndatqan boıymen kóshege bir-aq kirdi. Aýyldyń ıtteri tus-tustan shabalap, shýyly molaıyp, birinen biri ozǵyndap, uıqy qushaǵyndaǵy tynyshtyqty búlkildetti de jatty...

Úıge kelsem, belýardan kóterilgen beldeý lyq tolyp, endi-endi asýǵa shaq qalypty. Jońyshqanyń bastary ǵana qyltıady. Aınadaı aǵyn ýystap shashqan juldyz dastarqanyndaı. Shaıqala janyp, qos-qostan úıirilip, dirildegen sý astynan silkinedi. Bilegińdi túrinip jiberip, qolyńdy júgirtseń, jyp-jyly sáýle synyqtaryna tıetin tárizdi... Arǵy betten sý qashty. Tyz-tyz etip, kótermeni orǵan daýsy estildi. Ketpendi qulashtaı sermep, batyryp kep qalǵanymda, bir juldyz jarq ete túsip, kirpigime qadala jazdady. Kózime shashyraǵan sý tamshylary eken.

Basyna baryp, qulaqty kórshiniń bedesine burdym. Erneýine deıin shólpildegen qalyń jaryq lyq berip ilgeri júzdi...

Meniń kópke deıin uıqym kelmedi. Qalbalaqtaı kóterilgen bir qus sasqalaqtap ushyp, ary-beri aınalyp, qarańǵyǵa sińdi. Bir top bala tasyrlap, bizdiń úıdiń irgesinen ótti. Tal-taldyń arasymen, kóılekteri aǵarańdap, tysyryn sezdirmeı joq boldy. Beımezgil júrginshiler meni onsha tańdandyrǵan joq. Kishkene kezimnen janyma úıir, tanys sabylý. Esh nárse tyndyrmasa da, tańdy tańǵa uratyn úırenshikti qubylys. Múmkin, eki jarylyp, jasyrynbaq qyzyǵynda júrgen shyǵar. Demderin ishterine alyp, júrekteri lúpildeı, qurby qyzdarynyń terezesin ańdıtyn bolar... Men Sholpan týa baryp tósegime qısaıdym.

Erteńinde túregelgenimde kórshiniń balasynyń sheshemnen shalǵy surap jatqanyn estidim. "Munysy nesi, shóptiń pisip qalǵany ma?.."

— Qaıdam, basy qalqıǵan bir temir bar edi ǵoı. İzdegende tabyla qoıar deımisiń bul úıdiń dúnıelikteri...

— Onda áýre bolmaı-aq qoıyńyz, apa. Basqa bir jerden qarastyrarmyn.

Men tysqa shyqtym.

— Áı, beri kel.

Murny tershigen kishkene bala qolyn berdi.

— Atyń kim?

— Kirenqul.

— E, Kirenqul jigit senbisiń?

— Menmin, aǵa.

— Shalǵyny qaıtesiń?

— Shópke baramyn.

— Áli erte emes pe?

— Bıyl kókteı oryp jatyr ǵoı, súrlemge sala ma, qaıdam.

― Kolhoz ulyqsat ete me?

― Jaǵa-jaǵany qorymaıdy.

― Toqta onda, ekeýimiz birge baraıyq.

Kirenqul sener-senbesin bilmeı, kúmiljip tómen qarady.

― Sen shalǵyńdy izdestire ber, men jýynyp, daıyn turaıyn.

― Maqul, aǵa.

Toǵaıdyń kók shalǵyny tartty. Solqyldaq shalǵynyń bir yrǵaqty, qurǵaq syryly júrekti jybyrlatty... Biz Kirenqul ekeýimiz ózenge keldik.

Kóleńkelerdiń kósilýin jımaǵan mezgili. Tańerteńgi ózen ishi qońyr salqyn. Shyq shyraqtary áli de sónbepti. Sýly janary jypylyqtap, tońazyǵan tamshysyn tógedi. Pishenniń bir-birine ıyǵyn asyp, shalqaıatyn ýaǵy bul emes. Endi-endi súti qataıyp, shyr baılaǵan shaǵy. Baýyryn jańa ǵana kótere bastaǵan kók rańnyń súıegi jas. Shalyp jiberseń, buralańdap baryp jyǵylyp túsedi. Adamnyń kózi qımaǵandaı... Biraz júrgennen keıin, Kirenqul toqtatty:

— Ary qaraı barsaq, eńbegimiz zaıa ketedi. Mashına júre almaıtyn osyndaı jaǵalaýǵa ǵana luqsat. Tegis jerleri kolhozdiki...

Sóıtti de, kirisip ketti. Denesi balǵyn bolǵanmen, qımyly shıraq. Qulashtaı shalǵyny jeńil úıiredi. Áp-sátte úı ornyndaı aýqymdy jerdi eńserip jiberedi. Maı betimen júzgendeı jeńil siltesine aıyzyń qanady.

Shópshilerdiń túsken orny Qosaraldyń keń qoltyǵy eken. Bizden bir-eki shaqyrym joǵary. At shaptyrym alańqaı jazyq bolýshy edi. Sonyń basynda. Tynbaı zyrlaǵan shalǵy úni qulaqqa keledi. Anda-sanda aıqaılap sóılesken daýystar qasyńnan estilgendeı, ap-aıqyn aýnap jetedi. Aragidik traktordyń tarǵyl úni sý sepkendeı basylyp, qulaqqa urǵandaı tylsym tynyshtyq ornaıdy. Ondaı kezdegi abyr-dabyr tipti jaqyn. Qoldan túsken temir syńǵyryna deıin ıek astynan bilinedi... Jaǵa-jaǵany qýalaı túske deıin biraz jerdi eńserdik. Qansha saǵynysyp qaýyshqanmen, qabyrǵa qaıysaıyn dedi. Taza tynysqa demigý aralasty. Et qyzýmen baıqamappyn: eki alaqanym dýyldap, shoq basqandaı kúldirep shyqty. Jaýyn tamshysyndaı dirildegen ýaq búrshikter tıip ketseń ýdaı ashıdy. Ótkir shalǵy da zildeı tartyp, ustaradaı qylpýyn toqtatty...

― Áı, Kirenqul dos, beri kel.

― O ne, aǵa?..

― Otyr, shamaly tynyǵaıyq.

― Sharshadyńyz ba?

― Óziń she?

― Qaıda áli... Myna jaǵalaýdy qazir shaýyp tastasaq, keshke deıin degdip qalady.

― Sonan keıin?

― Shópshilerdiń arbasymen aýylǵa alyp qaıtamyz.

― Qane, qolyńdy kórsetshi?

Ol alaqanyn ashty. Saýsaqtarynyń túbi qatqan kóndeı taramystanyp, tas bop qapty. Shalǵy emes, shybyq ustaǵandaı.

― Sizdiki qalaı?

Men alaqanymdy ashtym.

― Oı-doı?.. Tilinip túsipti ǵoı. Endi qaıtesiz?

― Jazylyp ketetin shyǵar.

― Men aıtaıyn ba qandaı em qoldanatynyn?

― Aıta ǵoı.

— Jantaqtyń ashshy japyraǵyn shaınap-shaınap, tańyp tastaý kerek. Sonda qatyp qalady.

― Sen qalaı shynyqqansyń?

― Shynyqqan emes. Ony-puny jumystyki.

― Qandaı jumys?

— Anaý-mynaý úıdiń sharýasy. Baqsha otyrǵyzamyz, aryq qazamyz, sý sýaramyz. Men kóktemde ekinshi oryn aldym.

― Neden?

― Mektepte kúrekpen jer aýdaryp jarystyrǵan.

― Birinshi oryndy kim aldy?

― Segizinshi klastyń Beısen deıtin balasy. Bulshyq etteri mynandaı.

Ol qolyn qomdap kórsetti.

― Sizder qalada ne isteısizder?

― Qyzmet isteımiz.

― Qandaı qyzmet?

― Árkimdiki árqalaı. Bireý zavodta, bireý fabrıkada...

― Siz she?

― Redaksıada.

― Á, bilemin. Bireýdi jamandap jazatyn jer.

― Qalaısha?

— Redaksıadan kelgen bir kisi bizdiń dırektordy qatyryp jamandaǵan. Sonan keıin ol ornynan tústi.

― Maqtap ta jazýǵa bolady.

― Qoıshylardy ǵoı?..

― Nege?

— Tólenbaıdyń aǵasyn solaı jazǵan. "Qasqyr soqqan Qasqabaı" dep. Qaqpanǵa ózi túsken qasqyr bolatyn. Sony ólerdeı maqtapty.

Ol sekpil murnyn tyrjyń etkizip qoıdy.

― Jazǵannan basqa ne isteısizder?

― Kitap oqımyz, teatrǵa baramyz...

― Baqsha, maldaryńyz joq pa?

― Qaıdan bolsyn.

— Nesi qyzyq? Adamdy jalqaý qylatyn jumys qoı. Men, máselen, úıdiń anaý-mynaý sharýasyn istemesem, oqyǵan kitabym mıyma kirmeıdi. Deneń balbyrap, uıqyńdy keltiredi.

― Ádettenip ketkensiń ǵoı.

— Qarańyz, áne, kishkene shóp shapqanǵa qolyńyz jaýyr attyń belindeı oıylyp shyǵa keldi. Aýylǵa kelseńiz, ne isteısiz?..

― Jumys isteımin.

― Biraq siz ókimet bolasyz ǵoı. Áıtpese, qaıda...

― Sen sonda onynshydan ári qaraı oqymaımysyń?

— Nege? Qansha oqyǵanmen, aýylǵa kelemin. Ózimizdiń aýylǵa ne jetsin... Qoı baqsam da, aýyldan shyqpaımyn. Týǵan jerden ketkenniń nesi jaqsy?

"Aýyl" dep shyryldaǵan kishkentaı júrektiń shynaıy daýysy meni biraz oılandyryp tastady. Qaraptan qarap óte almas tosqaýylǵa tap bolǵandaımyn. Bireý mıyǵynan kúlip, myrs ete túskendeı...

— Aǵa, siz otyra berińiz, men ana bir júıekti sypyryp tastaıyn. Bireý-mireý kep qalsa, qaǵyp ketýi múmkin...

Jelkemizden bir atty kórindi. Kúnqaǵary tikireıip, bizge qaraı týra tartty.

— Brıgadır kele jatyr, aǵa...

Gazet kólegeılep otyrǵan meni tanyǵan joq.

― Oý, eńbek retti bolsyn, jigitter!..

Kirenqul baryp qolyn aldy.

― Mynaýyń kim, gazet jamylyp jatqan?

― Qalaý aǵam ǵoı.

― Qalaýy qaısy?..

Ol attan sekirip túsip, maǵan qaraı júrdi. Ekeýimiz qushaqtasa kettik.

— Báse, jospar qalaı oryndalmaıdy desem, shóptiń bárin taýysyp jatqan sen ekensiń ǵoı. Qashan keldiń, batyr-aý?..

Ekeýimiz túıdeı qurdaspyz. Menimen birge baryp, oqýǵa túse almaı qaıtqan Orynbasar joldasym. Qara qaıystaı eńseli jigit bolypty. Júzinen kún tabynyń ıisi ańqıdy....

— Bul qalaı, batyr, aman joq, saýlyq joq, bir buryshqa tyǵylyp, shóbimizdi urlap jatqanyń?..

— Senderge tıgizgen qolǵabysym ǵoı.

— Oı, jolyń bolsyn seniń. Kelgen adam habarlaspaı ma eken?.. Bóten jerge kelgendeı sopıyp jalǵyz júrisiń ne?..

Ústine kıgen kir kóterimdi jupyny kıimi sharýaǵa beıim pishin tanytady. "Batyr" dep baıyppen sóıleýi de basyńqy tartqan jigit aǵasynyń jeliksiz jaıyn ańǵartqandaı. Bala kezde egde kisilerdiń kózinen baıqaıtyn bıazy sabyrlylyq keshegi balań joldasymnyń keıpinen ushqyndap tur...

— Iá, densaýlyq qalaı, kelgenińe kóp boldy ma?

— Bir-eki kún shamasy.

— Kempir qýatty ma eken, aýyl arasynda júrsek te, kirip shyǵýǵa ýaqyt tappaısyń. Kolhozdyń kúıbeńinen-aq qol tımeıdi. Úlken kisini qashanǵy jalǵyzsyratasyń?..

— Oraıy kelmeı júr ǵoı.

— Ne qylǵan oraı ol? Úılengenniń de oraıy bar ma?.. Jalǵyz júrgen jarasymdy bolyp pa?..

Aıtaryn aıtqanymen, kózin maǵan kúlimsireı qadap, tosylyp qaldy. Sóıtti de, ózine tartyp, qapsyra qushty. "Kóńilińe batsa, keshir" degeni. Meniń minime á degennen túrtki salǵanyna yńǵaısyzdanǵan sekildi. Odan ári tereńdegen joq.

— Saýlyq bolsa, san qyz seniń jolyńda ǵoı, áli...

— Sol qurǵyrlardyń bireýi de jetkilikti bolar edi, ― dep ázildep qoıdym. Álgindeı ábirjýin seıiltýdiń joralǵysy.

— Degenmen, oılaný kerek, batyr...

— Shópti qalaı pispeı oryp jatyrsyńdar? Tym erte emes pe?

— Byltyrdan beri osylaı. Balaýsa kúıinde súrlemge salamyz. Ótken qysta maldyń qońyn alyp qalǵan osy ádis. Myna gúldi shashaqtaryna deıin solmaı jatady. Ári juǵymdy, ári arzan. Kúz ortasyna baratyn uzaq sonardan qutylǵanbyz. Endi eki-úsh aptadan keıin túgel oryp bitemiz. Munyń ekinshi shabyndyǵy da jaqsy kórpe kók. Orsaq, ordyq, ormasaq, qys kúnine quıqaly jaıylys. Aıaqty maldyń toǵaıýyna taptyrmaıtyn tabıǵı óris.

— Men kókteı orylýyn obalsynyp em.

— Naǵyz kemeldi sáti qazirgi kezeń. Orylýdyń taǵy bir ozyq jeri ― ystyq, sýyqtan tasa. Bir tap, bir qalypta saqtalýy ― sógin joımaıdy. Sol kúıinde kúıis qaıyrǵan maldyń júni úrpıip, jony jyǵylmaıdy. Kekirik azdyrmas kúreń súriń osy.

— Qyr shóbi qalaı?

— Muny jaqsy aıttyń. Qyr shóbine degen qyrsyzdyq kúrmeýli kúıinde. Jer moınynyń qashyqtyǵy ― qalypty syltaýy. Telegeı shalǵynnyń shalǵaıdaǵy shashyrandy shabylýy, shyndyǵyn aıtqanda, shymbaıǵa batyp júrgen jáıt. Búırek maıdaı búrleri bileýlengen úlpershek ot sol aranyki ǵoı. Osyndaı qyp oryp alsa, ortasy oıylmas ken kózine keneler edik. Ol jaǵyna áli tis batqan joq. Sheshýi tabylmaǵan shıeli túıinniń biri. Búgingi jıynda jabyla aıtarymyz osy bolar. Qolǵa almaıynsha, qashannan zárý sharýanyń zerdesinen shyǵý ― qur keýde qaǵarlyq...

Orynbasardyń óz tirligin tigisine deıin jatyq bilýi meni súısinte tústi. Búge-shigege jetik jaqsy mamannyń mánisti máslıhatyn dóp basa sóıleıdi. Erte aralasqan eńbek beıneti eseıtip jiberipti...

― Munyń osyndaı syry bar de.

— Solaı, batyr. Kolhoz tirliginiń tyrnaq asty, kózge kórinbeıtin kúıbeń qaraketi mol. Árbir salasynyń syryn búkken jumbaqtary da kóp. Máselen, myna shópti burynǵy jyldary jalań oryp, ózin ǵana qorekke jaratýshy edi. Qazirgi kezde súrleý, untaqtaý, japyraqtaý, jarmalaý tárizdi jilik-jilik juǵymdy joldary ashyldy. Osy tektes tetigin tapsa, tabysyn usynatyn uńǵyl-shuńǵyl tarmaqtary san alýan. Ynta men uqypty peıilge qushtar qıyn sheshimdi qyrtystary bar. Qazirgi ózimiz turǵan qyltadan qystygúni arǵy betke ótetin qatynas jolyn jasaý da aldaǵy kúnniń enshisi. Keneri kertilmegen qalyń ot qys boıy búıiri oıylmaı bosqa jatady. Týǵan kolhozyńnyń taǵdyry tańsyq qoı dep aıtyp jatqanym ǵoı, tanysa kele óziń de kóz jetkizersiń.

— Qaı jaqqa jol tarttyń?

— Myna tómengi shópshilerge bara jatyrmyn. Keshke partıa jınalysy edi, sony habarlamaqpyn. Aıtpaqshy, búgin osynda aýdan artıseriniń oıyny bolady, soǵan qatynassańshy.

— Qatynasaıyn.

— Qazir menimen júr. Shópshilerdiń jaǵdaıyn kór. Áı, Kirenqul myrza, sen endi shómeleleı ber. Áltaman bos mashınamen alyp qaıtarsyń. Oı, bárekeldi, osyndaı sharýa jigitterge qalaı qyzyqpassyń!..

...Shópshilerdiń qosy ózen alqymyna minbeleı jaıǵasqan alty qanatty qazaq úı. Jatyn tósekteri túgelimen syrtta. Bir-birlerine qoltyǵyn bere, qatarlasa tizilgen. Taı qazanda jańa soıylǵan qoıdyń eti qaınap jatyr. Keń búıirli, eńseli samaýrynnan shyqqan maıda búlkildi jumsaq tútin boıyn uzartyp, tip-tike shanshylady. Keshkilik aýanyń endi ǵana túr-túsin qońyrǵa beıimdep, sheshine bastaǵan kezi. Quraq bastarynda júgirgen jeńil samaldyń bolar-bolmas sybdyry bilinedi...

— Qarap otyrǵansha, áńgime aıtsańyzshy, ishińiz pyspaıtyn ne degen jansyz?.. Shópshiler kelgenshe tabatyn ermegińiz joq pa?..

Aspaz qyzdyń lebizi. Onynshyny byltyr bitiripti. Oqýǵa daıyndalyp júrmin deıdi. Eki jyl istegennen keıin mundaı jumysty jelkemniń shuqyry kórsin dep qoıady. Eti tiri, pysyq bala kórinedi. Men kelgennen beri ár túrli ázilder aıtyp, aragidik án de salyp, tynym tapqan joq. Sonshalyqty ashyq-jarqyndyǵyna eriksiz oılanasyń... Esimi Kapýza eken.

— Meıli, aýzyńyzdy jumǵan qalpyńyzsha otyra berińiz. Sóıleseńiz ― sizge sert. Men jumystarymdy jaıǵastyryp alaıyn.

Ol eki shelekpen ózenge bettedi.

― Men kómektessem qaıtedi, Kapýza?

— E, súıtseńizshi. Jigit osylaı bolýy kerek qoı. Burynǵynyń manaptarynsha ún-túnsiz otyrdyńyz kelip...

Qos shelegin birdeı maǵan ustatty. Sóıtti de, burymynyń ushyn qaqpa tas qyp, janyma ilesti.

— Sonshama tuıyq bolý jarasymdy ma?.. Joq álde menmenbisiz?..

— Tym ashyqtyǵyńyz oılantady...

— Meniń be? Onyń nesi tań?..

— Meni birinshi ret kórýińiz ǵoı. Soǵan qaramastan...

— Qalbalaqtap jatyrmyn ba? Qoryqpaı-aq qoıyńyz. Asyq bolǵannan aýlaqpyn.

— Ár túrli pikir týýy múmkin ǵoı.

— Alla saqtasyn. Siz bar ǵoı... zymıan ekensiz!

Ol aldymdy kes-kestep, eki qolyn artyna berip, maǵan jaınaqtaǵan kózin qadady.

— Solaı ma?.. Ústinen tústim ǵoı?..

— Árıne, olaı emes.

— Soqpańyz ótirikti. Janaryńyz aıtyp tur ǵoı. Jalpy, er kisiler aram bolady.

— Múmkin...

— Áıtpese, meniń oınap-kúlgenimniń ne jazyǵy bar? Ázil-ospaqtyń artyqtyǵy bolyp pa?..

— Seniń aıtqanyńnyń bári durys. Degenmen...

— Bireýler basqasha maldanady deısiz ǵoı. Oıyńyzǵa bereke bersin. Basqanyki basqa, sizdiń solaı túısinýińiz uıat.

— Qalaısha?

— Ony ózińiz bilesiz. Qalaı degenmen, qaljyńdasqanym úshin qıanatqa qıýyńyz qısynsyz.

Ókpelegen adamdaı ernin burtıtty. Qolyndaǵy bir tal kókti ary-beri aýdarystyryp, úndemeı qaldy.

— Sen oǵan renjime. Meniń oılaǵanym seniń paıdań. Jastyq jeliktiń jyǵyp ketetin kezeńi bolady...

— Sizge báribir emes pe?..

Ol kóziniń astymen urlana kúlimsiredi.

— Kelip-keteri joǵy ras...

Ózime ózimniń yzam keldi. Jónsiz kósemsigenime keıidim. Alystaǵy bireýge aqyl aıtyp nem bar? Kerek dese, jardan sekirsin... Qansha aıtqanmen, qandaı da bir qımas sezim saýsaǵyn sozǵandaı!

— Siz qaı óleńdi jaqsy kóresiz?.. Men bilsem, ánshi bolýyńyz kerek.

— Ony qaıdan shyǵardyń?

— Shyn aıtamyn. Nanbasańyz, aıtyp kórińizshi...

— Ómirimde daýys kenegen jan emespin.

— Aıtarsyz. Únińiz ádemi ǵoı.

— Solaı kórinýi múmkin.

— Meniń is-áreketimniń sizge unamsyz kóringeni sekildi me?

― Erke qyzsyń...

― Siz maqtanshaq jigitsiz.

― Onyń ústine, oıyńyz aram...

Ol átir ıisi sińgen burymyn janaı kep, qos janarynda janǵan oınaqy shoqty óshirmesten, qolymdaǵy eki shelekti aldy. Denem tyz etip, tizerlep qala jazdadym. Ydys syńǵyrynan úrikken badyrań kóz baqalar birin-biri ozǵyndap, ózenge súńgidi...

― Má, mynanyń bireýin siz alyp júrińiz.

― Ekeýin de men kótereıin.

― Sýyn tasytty degen sózge qaldyrasyz ǵoı.

― Kerek deseń, otynyńdy jaryp bereıin.

― Taban astynan qalaısha jalpyldaı qaldyńyz?

Shyn aıtqanyma jazyqtymyn ba?

― Sizge baısaldylyq jarasady. Jalpy, er ataýlynyń sýyq bolǵany unasymdy.

Men ózimniń tym elpildep ketkenime taǵy da kúıip-pistim. Sóılemeı-aq qoıǵanymda tilimnen bireý tartatyn ba edi? Osyndaıda elbeńdep ketetin ádetim jaman. Qalaısha qashqalaqtaǵanmen, myna qyzǵa unamdy kórinýge úndegen áldenendeı ábiger sezimniń kók jelkeme qonjıa bastaǵanyn sezdim...

― Áne, Toqyldaq aǵaıymyz kele jatyr...

Orynbasar eken. Quraq arasyndaǵy súrleýden shyǵa keldi. Atynyń qasqasy basyn shulǵyp basqan saıyn kómeski sham jaryǵyndaı ary-beri teńsele túsedi.

— Nege olaı ataısyń?

— Tań bilinisimen uıqy bermeıdi. Árqaısymyzdyń tósegimizdi toqyldatyp, qulaqtan tartqandaı oıatatyny qıyn.

— Qalaý batyr, qalaı, ishiń pysqan joq pa?

— Joldasyńyz jalqaý eken, aǵaı. Siz ketkeli bir tal shóptiń belin búkpedi.

— Qyzymyzdyń kóńilin qaldyrǵanbysyń? Ne aıyp tarttyrsaq eken?

— Aıybyna artısermen birge óner kórsetsin, aǵaı.

— Sol pátshaǵarlar kelmeıin dep tur. Kórshi kolhozdyń bir bólimshesi jospardan shyqqan eken, aýdan soǵan jiberipti. Álginde arnaıy habar aıtqyzdy.

— Munyńyz qalaı, aǵaı, adamnyń keshke deıin kóńilin eleńdetkenińiz?

— Oqasy joq. Ózderiń artısen kemsińder me? Myna tómengi fermadaǵy jastardyń bári qazir osynda jınalady. Bastaryńdy qosyp, oıyn-saýyq quryńdar. Jıynnyń jóni osy eken dep, tańǵa deıin jatpaıtyn bolsańdar, erteń shúrleriń daıyn. Shamaly jelik basqannan keıin, jaqsylap tynyǵýdy umytpańdar. Toı-tamasha alda áli. Qalaý, sen qaıtasyń ba?

— Qaıdam...

— Qaıtsań, maǵan iles. Arǵy bette mashına kútip tur. Jınalysqa asyǵyp baramyz. Bolmasa, jigittermen kóńil kóterip, osynda demal.

— Áldıhan kele me?

— Habarlasa almadym. Úıi myna murynnyń astyndaǵy tóbeshik qoı, shaqyrtyp alýǵa bolady.

— Qalaýyńyzdy qaldyryp ketińiz, aǵaı. Qalanyń jańalyqtaryn estıik.

— Kapýzanyń qalaýy bolsyn. Nesine asyǵasyń, tańerteń jolyǵarmyz. Ashyq aspannyń astynda túnegendi jaqsy kórýshi eń ǵoı bala kezińde. Solardy esińe túsir...

Orynbasar ketisimen-aq, qos basyn kileń jastar kernedi. Keshke deıin qara jumysta júrgenderine sený qıyn. Taza kıimdi, aq kóılek kıingen bozbalalar saıdyń tasyndaı symbatty. Aralaryndaǵy sıyr jelininen jańa bosaǵan saýynshy qyzdar da samaldy keshtiń reń-keıpin asha túskendeı. Aq bantıkteri aǵarańdap, bir-birlerine ázilmen asylyp, beımezgil apaq-sapaqqa asaý sezimdi ot tastaıdy... Biri shyramytsa, biri syrtymnan biledi. Men aýyldan ketkende sút tisteri túgel tisemegen sary ýyz balaýsalar.

Mandolınanyń solqyldaq tátti úni bıge shaqyrdy. Sym ishekten shyqqan sazdy yrǵaq sóılegendeı sampyldap, shym-shym shertilip, shymshyma tolqyn terbeldi. Bergi shettegi qyzdy bıge tarttym. Alǵashynda sasqalaqtap, yńǵaısyzdanyp qaldy. Jaqyndasyp, dóńgelene bergende jańa saýǵan sıyr sútiniń ıisi keldi...

― Esimińiz kim?

― Záýre.

― Saýynshysyz ǵoı?

― Iá, ony qaıdan bildińiz?

― Estigenmin.

Jaı ǵana aıta saldym. Sút ıisi bilinip tur desem, jas balanyń kóńiline kep qala ma dep oıladym.

― Janattan ba?

― Joq, basqa bireýlerden estigem.

― Sizdiń kelgenińizdi Janat aıtqan. Úıine áli barǵan joqsyz ba?

― Bara almadym.

― Baryńyz. Keledi dep qaraılap júr.

Janatqa bergen ýádeniń oryndalmaǵany júregime batty. Kóńili alań bop, syrtqa eleńdegen kishkene beıne kóz aldyma elestedi.

― Qalaıda kirip shyǵyńyz. Janat jaqsy qyz...

Váls toqtady. Tóńirekti basyna kótergen baqalardyń bir saryndy shýyly jelpindi. Záýreni qurbylarynyń qasyna ertip bardym.

― Myna kóılegińdi aýystyryp kıip alsańshy. Sýmkanyń ishinen ákelip bereıin be?

Kapýzanyń sóılegeni. Tý syrtymda uzyn boıly jigitke bir nárselerdi aıtyp, qolynan súırelep tur.

— Maǵan senen basqa kim qaraıdy deısiń. Saǵan unasam, bolǵany. Osylaı-aq júre beremin.

— Neılon kóılegińdi kı dedim ǵoı men saǵan. Bir-aq mınýttyq sharýa ǵoı...

Ol jigitke jaqyndap, qulaǵyna sybyrlady.

Ekeýi qol ustasyp ary qaraı, qazaqy úı jaqqa buryldy... Men bul aradan tezirek ketkim keldi. Qyzyǵy jarasqan myna topta ózimdi kereksiz, artyq sanadym. Kópe-kórneý Kapýzanyń kózine túspeýge tyrystym. Orynbasardyń "Áldıhannyń úıi mynaý tus" dep nusqaǵan "muryny"― osydan eki-úsh shaqyrym jer. Talaı júrgen úırenshikti tóbe. Birge oqyǵan joldasymnyń úıine baryp túneýdi jón kórdim. Aqyryndap qarańǵy jaqqa súńgı berdim. Ózimen ózi, abyr-sabyr kópshilik baıqaǵan joq. Birtin-birtin alystaı tústim. Bir qyrymmen artyma qaraılap júrip baıqamappyn, aıaǵym áldenege urylyp, jyǵylyp qala jazdadym. Ózara buıyǵysyp otyrǵan ekeý eken...

― Bul qaısyń-eı, kóziń joq pa ózińniń! ― dep qasyndaǵysy kújildeı túregeldi.

― Aıyp etpe, inishek...

― Qarańǵyda qaıdan kórsin, ― dep qyz bala qolynan tartyp qaıta otyrǵyzdy.

― Ańdyp júrgennen saý ma ózi...

― Qoıshy-eı, ańdyp ne kórinipti...

Men Áldıhannyń úıine tóteleı tarttym. Jeldeı esken jeńil váls taǵy kóterildi. Aýlaqtan ádemi estiledi eken. Jibekteı syzylǵan saǵynyshty ekpin jaıaý mamyrlap, maıysa saýlaıdy. Keıde bir ornynda shymyrlaı bıiktep, kók kúmbezine ilingendeı turyp alsa, endi birde birin biri eppen ıterip, erkeleı jer baýyrlaıdy. Qýyp jetip, qoıyn-qonyshyńdy aımalaıdy. Aldyńdy kes-kestep, aıaǵyńa oralǵandaı... Temeki otyndaı dóńgelengen qyp-qyzyl shoq lep beredi. İzin ala jylqy oqyrandy. Sonyń janary bolsa kerek. Qoınymnan shyqqandaı buldyryq pyr etti. Qanatyn saý-saý soǵyp, úrke ushty. Jýsan búrine shyq túsip qalǵan ba, jip-jińishke tikenek sáýle kirpigine tirele beredi. Aldymnan aqshyl aına sáýlelendi. Qapelimde qalt turyp qaldym. Mıyǵynan kúlgen ózenniń beti bop shyqty. Quraqtardyń qulaǵyn sıpaı samal júgirdi. Tura qashsań, tasyr-tusyr qýa jónelerdeı sýsyldap qoıady. Aqyryn-aqyryn jybyrlap, júrektiligińdi synaıtyn tárizdi... Jylaǵan áıeldeı áýpildik syńsydy. Oǵan qosylyp murataly shyńǵyrdy. Tarǵyl daýsymen qurbaqa quryldady. Jaǵyńa jylan jumyrtqalasyn degendeı... Kezdeısoq tabylǵan jalǵyz aıaq súrleý kilt tómendep, quldılaı tústi. Tereń saıdyń tabany eken. Endigi betkeı Áldıhannyń úıi bolýy kerek.

Men jete bere shamdary sóndi. Itteri úrýi kerek edi ǵoı. Bir jaǵymnan ala túse me dep, daýsymdy kenedim. Ún-túnsiz. Baqalardyń shýyly ǵana qulaq tundyrady.

― Kim bar-aý!..

Tym-tyrys. Qazyq basynda baılaýly jatqan qara sıyr aýa jetpegendeı aýyr kúrsinip, ornynan túregeldi.

― Áldıhan, úıdemisiń-eı!

Úp degen sybys biliner emes. Sý qarańǵy tereze shynylary kesheýildep týǵan aı nuryna shaǵylysady.

― Áldıhan, men ǵoı, Qalaýmyn. ― İshten kelinshek shyqty.

― Úretin ıti joq ta malshy bolady eken-aý! ― dep, qarsy júrdim.

― Janymyzdan kórshimiz kóship edi, solarmen ilesip ketipti. Kim bolasyz?

― Áldıhannyń úıi osy ma?

― Osynda edi, búgin kúndiz taý jaqqa kóship ketti. Áldıhannyń kimi bolasyz?

― Joldasy edim.

― Túndeletip júrgenińiz qalaı?

― Myna pishinshilerdiń qosynan shyqqan betim edi.

Ar jaǵynda bir erkek daýys "kirsin" dep sybyr ete qaldy.

― Úıge kirińiz, ishte otyryp jón surasaıyq.

Men tabaldyryqtan attaǵannan keıin baryp sham jaǵyldy. Betinde qan joq, sól joq, kózi ishine úńireıgen sup-sur jigittiń qolyn aldym. Kelinshegimen jaı ǵana bas ızestik.

— E, siz ekensiz ǵoı, ― dep jubaıy tór jaqtan oryn ázirleı bastady. ― Áldıhandardyń álbomdarynan sýretińizdi kórgen edim. Qap, kezdese almaı qalǵandaryńyz-aı, á...

― Sizder kim bolasyzdar?

Erkegi úndemegen qalpy, buryshqa baryp jaıǵasty. "Urys-keristeriniń ústinen túsken ekenmin-aý!" degen oı keldi maǵan. Úı ıesiniń mazasy joq. Meniń suraǵyma áıeli jaýap berdi:

— Myna "Aqtóbe" kolhozynyń malshysymyz. Jylda taýda otyrýshy edik, bıyl mańqa sıyr baǵamyz dep, kóshe almadyq. Jańaǵy joldasyńyzdyki qysyr sıyr edi, etke ótkizgenin etke ótkizip, qalǵanyn joǵary shyǵaryp ketti.

Kelinshektiń etek-jeńi jınaqy bolǵanmen, bet álpetine túsken muń bar. Men qaıtýǵa yńǵaılandym.

— Qoı, jeti túnde qaıda barasyz?! Qonyp ketińiz, ― dep jubaıy yqylas bildirdi.

Men eriksiz bógeldim. Ýaqyttyń beımezgil kezi. Qonaıyn desem, úı-ishiniń úrepeti mynaý. Qos basyna qaıta barý taǵy yńǵaısyz. Ne de bolsa, osy úıdiń bir buryshyna túnep shyǵýdy jón kórdim.

― Tamaqqa áýre bolmaı-aq qoıyńyz. Eger bos oryn tabylsa, tynyǵyp shyǵaıyn.

― O ne degenińiz. Jaıǵasyp, shaı ishińiz.

― Nan aýyz tıgizseńiz de jetkilikti.

Kelinshek dastarqan jaıdy... Kishkene tósektiń ústinde biriniń baýyryna biri kirip, eki sábı uıyqtap jatyr. Úı-ishiniń áńgimesi órbigen joq. Kelinshektiń arqasyna batty bilem, arǵy bólmege kirip, jatar oryn ázirlep shyqty.

― Tósegińizdi salyp qoıdym...

Men kózim ilinbeı biraz jattym. Tolyq aıdyń sútine shomylǵan túngi aınala typ-tynysh. Ashyq áınekten úlpildek samal kirip-shyǵyp júr. Baqalardyń baıaǵy sol solqyldaq úni. Bir saryn, bir yrǵaqpen qaınap jatyr. Jaqtarynyń osynshama talmaıtyndyǵyna tańdanǵandaısyń... Tabaldyryq túbinen qara shegirtke ysqyrdy. Shalǵy qaıraǵandaı bir-eki ret daýys berdi de, zym-zıa tyndy. Tereze jaqtaýyn janamaılap, ary-beri sýsyldaı ushqan kómeski kóleńke qarbalańdap kelip, áınekti perip ótti. Jarǵanat bolsa kerek, jyǵyla jazdap, jer baýyrlaı qaıta kóterildi.

Úı ıesi de uıyqtamaǵan eken:

— Esikti bireý qaqty ma? Áınekten bireý syǵalaǵandaı boldy ǵoı!..

— Túngi shybyn-shirkeıler ǵoı terezege soǵylǵan. Mezgilsiz ýaqytta kim keler dersiń? ― dep áıeli aqyryn til qatty. Kúıeýiniń betke qamshy tıgendeı jaltaq beınesi kóz aldyma keldi. "Óz uıasynan ózderi úrikkenderiniń tereń bir syry bar-aý..."

Kúıeýi áli tynshı almady.

— Kim keler deriń bar ma, eki kózdiń biri jaý ǵoı bul kúnde, ― dep kúbir etti de, ekinshi jambasyna aýnady. Kókiregine keneshe qadalǵan ýdaı ókinishten tunshyqqan sekildi. "Qap, beker-aq kelgen ekenmin..."

— Ýh, eki ókpem qysylyp ketti-aý! Ary, ary taman jatshy, órtenip baramyn.

Áıeliniń ary jyljyǵan qımyly bilindi. Kúıeýi tereń tynys alyp, solq kúrsindi.

— Kishkene tynyqshy, Jarqynbaı, shamaly demińdi alshy.

— Tamaǵym qurǵap ketti...

— Sý ákep bereıin be?

— Qolqama túsken qyzyl shoqty sonymen sóndirmekpisiń!

— Azǵana sýyq sý urttashy.

— Ataýymdy urttaǵanym artyq shyǵar.

— Qoıshy, janym, qur bekerge nalı bermeshi. Bolǵan iske bolattaı bolsańshy.

— Iá, sen bolattaı bolarsyń!

— Tynyqshy, Jarqyn...

— Anaý qos jetim bolmasa, saǵan ne?.. Paıdaly bókseń turǵanda, qýystaı keýdeńe bir kúnkóris tabylar. Múmkin, aýyr da soqpas.

— Jarqynbaı-aı, kúıgen janymdy kúıdire berip qaıtesiń. Meniń qaıbir súldem qaldy dep tabalaısyń? Keýdedegi shybyn jan shyqpaǵan soń, súıretilip júrgenimdi artyq kóremisiń? Meniń ne jazyǵym bar edi?..

Tósektiń dir-dir selkildeýinen kelinsheginiń jylaǵany sezildi.

― Sen bolmasań, men jazyqtymyn. Jazyqtyǵym úshin sóıtemisiń?..

— Áı, Jarqyn-aı, qınamashy janymdy. Mundaı mineziń joq edi, taban asty ne bop bara jatyrsyń!..

Ókpe tustan urǵandaı Jarqynbaı taǵy aýyr óksidi. Esik aldynda jatqan qara sıyrdyń yńyrana kúıis qaıyrǵany da kúrsingendeı estiledi.

― Júregimdi julyp jep qoısam qaıter eken, á!..

Gúrs etip edenge qulaǵandaı boldy. Sóıtti de, eki tizesin tarsyldatyp, kópke deıin solqylyn basa almaı jatty. "Qandaı sumdyqqa tap bolǵanmyn!.." dep, men de ishteı tynyshsyzdandym. Aq jamylǵymen basy-kózimdi shymqaı oranyp, eki qulaǵymdy qolmen bastym da, eshbir dybysty estimeýge tyrystym...

Erteńine túregelsem, eri úıinen ketip qalypty. Eki bala esik kózinde oınap otyr. Kelinshektiń júzi súzekten turǵandaı synyq. Nazaryn pástete berdi.

― Jaqsy tynyqtyńyz ba?

― Raqmet. Jyly yqylasyńyzǵa rızamyn!

― Rızashylyq árdaıym serigińiz bolsyn.

Men qonaqjaı úı ıesin aıap kettim. Esime túndegi taýqymetteri tústi.

― Qıyn bir iske dýshar bolǵansyzdar-aý?..

— Solaı, qurbym. Qarap júrip qaıǵy taptyq. Kóktem kezinde tuqym bıdaı urlaımyn dep, tuqymy sordaı bolǵan jaǵdaıy bar zamandasyńnyń. Ózi de suǵynyp ketip edi, sory qaınap shyǵa keldi...

― Qaıtesiz... bekem bolyńyz. Múmkin, keshirim eter.

— Keshirimnen góri keseldi aty batady ǵoı. Sútteı uıyǵan shańyraq edik, sergeldeń ómirge tap boldyq. Dos-dushpannyń tabasyn oılaǵanda, qabyrǵań sógiledi.

Ol janaryna jınalǵan jasyn kórsetkisi kelmeı, tómen qarady. Men qaıyr-qosh aıtysyp, tysqa shyqtym. Qapaly kelinshektiń kózine tyǵylǵan taram tamshylar kópke deıin kóńilimnen ketpeı qoıdy...

Arada biraz kún ótti. Erteń júrýge ázirlendim. Týra qaıtar kezde, qas qylǵandaı, kózimniń astynan tarydaı túıinshek paıda boldy. Tikenekteı qadalyp, syzdata beredi.

― Úıde otyrsyń ǵoı, bas kıimińdi kıinip, ıne baılap alsańshy, ― dep qoıady sheshem.

― Dap-dardaı bolyp, uıat emes pe?

― Nesi bar? İlgeriden kele jatqan yrym ǵoı.

― Ystyq sý bassam, ózi-aq ketedi.

Ol janyma otyryp, aqyryn tizemdi sıpady. Júrer aldynda júregin syzdatqan jaıyn aqtarýǵa ońtaılanǵanyn sezdim.

— Qaýan, kishkentaıym, ― dep jas baladaı erkeletti. ― Saǵan "anany úıt, mynany búıt" dep aıtatyn ýaqyttan kettiń, qulynym. Jasaýly qyzdaı býynyp-túıinip otyrǵan shaǵym ǵoı, tentegim. Oılan. Ál taıyp, kúsh ketkenmen, seniń qyzyǵyńa jylynatyn qýanyshym alda áli. Qandaı bop júrgende jettim bul kúnge. Ómir bar jerde qaza bar, seniń aldyńda erteń ketsem de ókinishim az. Tek, qamshy sabyndaı kelte kúnim qalǵanda, qalaısha kelindi bolmas ekem degen kermek ýaıym kóńilimniń tynshýyn alady. Qabyrǵańmen keńes, qýatym...

Men ún qatqan joqpyn. Sheshem aqyryn kóz qıyǵyn saldy da, tym-tyrys qalǵanymdy aıap ketti bilem:

— "Basy ekeýdiń maly ekeý" degen ǵoı, altynym. Ózińnen artylatyn qaıbir keńesim bar meniń, ― dep ornynan túregeldi. Tunjyraǵan túrimdi kórgisi kelmeı, basqa sharýamen aınalysyp ketti. Batyryp aıtýǵa áli de qıa almaı júr. Áı, ananyń altyn júregi-aı!..

Kún ekindige aýǵan kez edi. Men esiktiń kózinde kitap oqyp jatqanmyn. Janynda bir top nókeri bar, kórshiniń balasy tasyrlatyp jetip keldi.

— Aǵa, búgin "Tarzan" bolady eken. Bilesiz be, jalańash adam týraly, aǵashtan sekirgende bar ǵoı, sumdyq keremet. Bir taldan bir talǵa yrǵıdy. Barlyq ańdardyń tilin biledi.

— Qaı "Tarzan?"

— Kádimgi Tarzan. Arystandarmen aıqasqanda bar ǵoı, bárin jeńip shyǵady. Júgirgenin kórseńiz!.. Týra samoletten ozady.

Ol eki tanaýy jelbirep, Tarzan týraly tamashasyn aıta almaı entigedi...

Maǵan da tanys Tarzan. Bala kezimde qýyp júrip kóretin qyzyqty kartınamyz. Dál osy tabaldyryqtan attaı salyp, bar daýyspen shyńǵyra Tarzan bop ulyp, aýyldy azan-qazan qylatyn túnderimiz kúni búginge deıin kóz aldymda.

― Aǵa, baramyz ǵoı, á?..

― Barsaq, baraıyq.

Ol Tarzan týraly tamashalaryn taǵy bireýlerge erterek estirtý úshin eki sanyn sabalap, kósheniń shańyn burqyrata, oınaqtaı jóneldi.

Qaıran balalyq-aı!.. Kúni keshe ǵana biz de osylaı qýanýshy edik. Onda qazirgideı emes, kınonyń kelýi sırek bolatyn. Klýbtyń aldynda tynbaı dúrsildegen dvıjok daýsy estilgen kúngi mereıdi qoısańshy! Kósheniń arǵy-bergi betine túgel shapqylap, árbir esikti qaldyrmaı habarlap shyǵatynbyz. Qazaqshaǵa sýdaı orys jigiti:

— Bárine estirtińder, tegis jınalmaıynsha, kınony bastamaımyn. Aqshalary joq bolsa, bes jumyrtqa men bir baý jońyshqa ákelsin. Aıda, shabyńdar, ― dep jan-jaqqa josyltatyn. Kınomehanıktiń oń kózine iliný de ilki aldy baqyttyń birinen sanalýshy edi. "Men pálenshe úıge aıttym, men túgenshe úıge aıttym" desip, topyrlaı talasatynbyz. Biraq mundaı merekeli kúnderdiń bizdiń aýyldy aralaýy sırek bolýshy edi. Brezent jamylǵan kók mashınanyń qatynaýy neken-saıaqty...

Kıno bastalar aldynda Janat ushyrasyp qaldy. Ústine aq qynama men qońyr etekshe kıingen. Shashyndaǵy aqsary bantıgi kúlimdegen júzine úılesip, betinde qýanysh ushqyny úıiriledi. Alǵashqy kórgenimdeı emes, ashyq-jarqyn. Eki betiniń ushyndaǵy seldir suıyq juqalań araıy sebelengen aq seleý nur shashyp tur. Men áldeneden qysylyp, erkin demimdi ázer aldym...

― Sálemetsiz be, Qalaý aǵa. Men bizdiń úıge kelmeıtinińizdi bilgenmin...

― Kóńilińe alma, Janat. Qolym tımedi.

― Shóp shaptyńyz ǵoı. Maǵan Záýre aıtqan.

― Apańnyń jaǵdaıy jaqsy ma?

― Shúkirshilik. Sizdiń esimińiz atalǵan jerde kúrsinip qoıady.

― Emtıhan qalaı?

― Endi bir-aq pán qaldy. Sonan keıin bitemiz. Óz halińiz she?

― Erteń júremin.

― Erteń be?

Onyń júzinde oınaǵan shuǵylaly sáýle sál-pál jýası tústi.

— Sol-aq pa? Erteń júretin boldyńyz ba?..

— Az tynyqqamyn joq.

— Árıne, az. Birshama kidirmeısiz be?..

— Kelip-ketip turamyn ǵoı.

— Kózińizge terisken shyqqan ba?

— Kesheden beri bir nárse qadalyp tur.

— Men onyń emin bilemin.

— Qandaı em?

— Keıin aıtamyn. Erteń qaı saǵattaǵy avtobýspen júresiz?

— Qaıdam.

— Men aıtaıyn ba? On ekidegimen júrińiz. Jaraı ma?

— Maqul.

— Oǵan deıin sizdiń kózińizge em taýyp qoıamyn.

— Áýre bolma, jazylyp ketedi ǵoı.

— Joq, siz ony bilmeısiz. Qatqan nárse!

— Qalaýyń bilsin.

— Meniń qalaýym ba?

— Óz qalaýyń.

— Jaraıdy. Meniń qalaýym... Osyǵan turasyz ǵoı?..

Men ary-beri ótken júrginshiden yńǵaısyzdana bastadym.

― Kelistik. On ekidegi avtobýspen shyǵamyn.

― Jaqsy. Saý bolyńyz. Kózińizdiń jazylyp ketýine tileýlespin...

Sol túni qansha áýrelengenimmen, kirpigim aıqaspady. Ár túrli oılar basymdy shyrmady. Sheshemniń maǵan sezdirmeı, seziktene kúrsinip júrgeni mynaý. Alaburtqan kóńiliniń tynshýy jalǵyz nárse sekildi. Qaıta-qaıta qıpalaqtap, syrttaı oraǵytyp, aıta bergisi keledi. Dybys shyqsa, ushyp keter torǵaı sekildi sezinip, abaısyzda úrkitip almaýǵa árekettengen júreksinýi taǵy bar. Taban etin tartyp jep júrip eseıtken osyndaı qıanatsyz pendeniń jazyqsyz alańdaýy júrekke júz ıne suqqandaı aıanysh ákeledi. Ózi aıta beretindeı "mastyǵym bolmasa, jastyǵym joq" qoı meniń. Tunshyqqandaı kómekke shaqyrǵan ana únine jaýabym qaısy! Tapqan-taıanǵanyn meniń qara basymnyń ǵana qamyna jumsap, júrek jalǵar qara sýmen kúneltkendegi kúńshilik tirligine kórsetken kómegim osy ǵoı!.. Bet-júzin soqqydan qorǵaǵandaı, jasqanshaq búgilgen sharasyz jannyń jaltaq kúıi kóz aldymnan aıyqpaı qoıdy. Kóp zamannan beri uıqymnyń shaıdaı ashylǵany osy edi...

On birlerden asa avtobýs aıaldamasyna keldim. Eski qoı saraıdyń tusy eken. Mújilgen dýaldarynyń orny ǵana jatyr. Aýyldyń beli eńkeıgen kárisi men jańa aıaqtanǵan jasyna deıin jınalatyn jeri edi. Saýyn malynyń erteńgi órgizilýi men túski-keshki saýyny, túgendeýi men joqtaýy osy aradan retteletin. Asyq oınap júgirgen albyrt kezimizdiń mekeni. Ábden qas qaraıyp, qoıý ymyrt úıirilgende qalta toly asyq qaıtsa, budan artyq baılyq bar degenge sene qoımaıtyn kirshiksiz shaqtyń besigi. Murty ketken qýaqy keneı men búıiri kemirilgen kishkene eshkishekterdi ustaǵanda ýysyń tolatyn súıekti qulja men kindigine qorǵasyn quıylǵan salmaqty saqalardy aqyryn sıpalap, qansha asyq utqanyńdy qaıta-qaıta sanaı júrip, kóńiliń tola úıge jetkenge ne teń kelgen edi?..

Birde ózimizdiń júni japyraıǵan toqal eshkini shigelep júrip ustap alyp, kishkene dúńgirshekti eki tizeniń arasyna qysyp qoıyp, jarmasa bastaǵanym sol edi, jelkemdi bireý túrtti. Ásiltaı eken.

― Oı, qatynbassha, ákel men saýyp bereıin.

― Kedergi jasamaı, ary taman tur.

― Meniń qolymda ne bar, aıtshy?..

― Kedergi jasama dedim ǵoı!

― Sen bilmeısiń. Meniń qolymdaǵy arqardyń quljasy.

― Qane, qaıdan aldyń?

Men dúńgirshekti qoıa salyp, qýyp berdim.

― Oı, maqtanshaq. Ózim-aq beremin. Ádeıi saǵan ákeldim.

― Qaıdan taptyń mundaı altyn saqany!..

― Átekeıdiki. Saǵan urlap ákeldim...

Ol zildeı quljany qolyma ustatty. Men ádemi asyqty yshqyrǵa súńgitip jiberdim de, Ásiltaıdyń tóbesinen bir nuqyp qoıyn, toqal eshkige qaıta jarmastym... Sol Ásiltaıdan qalǵan belgi ― anaý jatqan bıik tómpeshik. Qadirińe jete almasam, keshir, qurbym!..

Saǵat tili on ekige taıandy. Júregim dúrsildep berdi... Birdi-ekili jolaýshy jańa kep toqtaǵan avtobýsqa otyra bastady. "Shynymen kelmegeni ǵoı..." Jeńil shamadanymdy ońtaılap, kirýge yńǵaılandym. Sońǵy ret uzyn aryqtyń boıyna kóz saldym. Maıda taldardyń arasynan aǵarańdaǵan aqsary bantık kórindi. Janat júgirip keledi eken. Qolynda aq qaǵazǵa oralǵan býmasy bar, entigip jetti:

— Oı, endi az bolǵanda keshigetin edim. Qaıda, sonaý kúrildeýiktiń basynan ázer taptym!..

— Bul ne, Janat?

— Imanjapyraq qoı. Kózińizge bassańyz, jazylyp ketedi.

Avtobýs ornynan qozǵaldy.

— Raqmet, Janat. Qosh-saý bol!

— Aman bolyńyz, aǵa. Umytpańyz!..

Ol avtobýsty janamalaı ilesti.

— Umytpaısyz ba?.. Men hat jazyp turamyn. Ápkemniń bloknotynda adresińiz bar...

Jol jıegimen qolyn bulǵaı júgirgen Janat birtin-birtin alystaı berdi. Avtobýs bir belden asyp ketkenshe aǵarańdaǵan kishkene beınesi kórinip turdy. Men qaǵazǵa oralǵan ımanjapyraqty qushyrlana ıiskedim. Jupar lebi qolqamdy qapty... Týǵan jerdiń japyraǵy ǵoı!

---