InfoHub Logo

«رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسىنىڭ «قازاق تىلىندەگى 100 جاڭا وقۋلىق» جوباسى نەگىزىندە اۋدارىلعان 18 وقۋلىقتىڭ ىشىندە - دەرەك دجونستوننىڭ «فيلوسوفيانىڭ قىسقاشا تاريحى» مەن ەلليوت ارونسوننىڭ «كوپكە ۇمتىلعان جالعىز» كىتابى بار. وسى ەكى كىتاپتى اۋدارۋدا جاۋاپتى شىعارۋشى بولعان ۇلتتىق اۋدارما بيۋروسىنىڭ رەداكتورى ەسەي جەڭىس ۇلى ءوز وي-پايىمىمەن ءبولىستى. ونىڭ ايتۋىنشا، باستاما قولعا الىنعاندا 18 كىتاپتىڭ بۇكىل اۋدارما پروسەسىنە، اۋدارىلۋىنان باستاپ كوررەكتۋرا، رەداكسيا، بەزەندىرىلۋىنە دەيىنگى جۇمىسىنا جاۋاپتى شىعارۋشىلار بەكىتىلگەن.

«بۇل ەكى كىتاپ تا ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلوسوفيا جانە پسيحولوگيا كافەدرالارى وقىتۋشىلارىنىڭ قاتىسۋىمەن اۋدارىلدى. دجونستوننىڭ «فيلوسوفيانىڭ قىسقاشا تاريحى» كىتابىن قازۇۋ-دىڭ فيلوسوفيا كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، پروفەسسور گۇلجاھان نۇرىشيەۆا مەن سول كافەدرانىڭ وقىتۋشىسى گاۋھار ءابدىراسىلوۆا ءتارجىمالادى. ولار وتە ساپالى جۇمىس اتقاردى»، - دەيدى ول.

اۋدارماعا اتسالىسقان عالىمدار وتە سەرگەك ءارى مۇقيات قاراپ، ەڭ باستىسى «قازاق تىلىندەگى 100 جاڭا وقۋلىق» جوباسى اياسىندا اۋدارىلىپ جاتقان باسقا دا فيلوسوفيالىق كىتاپتارمەن ۇنەمى سالىستىرىپ وتىرعان. تەرميندەردى، عالىمداردىڭ ەسىمىن، ەڭبەگىن ءبارىن دە سالىستىرا، قاراعان.

«مىسالى، عالىمدارمەن كەلىسە وتىرىپ، ورىس تىلىندە فوما اكۆينسكيي دەلىنەتىن عالىمنىڭ ەسىمىن اكۋينولىق توماس دەپ الدىق. ويتكەنى بۇكىل باتىس الەمى ونى Thomas Aquinas دەپ بىلەدى. ونىڭ فيلوسوفيالىق باعىتى بۇگىندە توميزم دەپ اتالادى. ورىس تىلىندە ول گرەك ءتىلىنىڭ ىڭعايىنا وراي فوما دەپ الىنعان، ياعني «Th» دىبىستارىنىڭ جۇبى «ف» دىبىسىنا اينالادى (مىسالى، Athens - افينى). ال سوڭعى s دىبىسى ورىس ءتىلىنىڭ ىڭعايىنا وراي ءتۇسىپ قالادى دا، نەاپول قالاسىنىڭ ماڭىنداعى اكۋينو مەكەنىندە تۋعان توماس - فوما بولىپ شىعا كەلەدى. عالىمدار وسىنى ناقتىلاپ، اكۋينولىق توماس دەپ اتاۋعا كەلىستى»، - دەيدى ەسەي جەڭىس ۇلى.

كىتاپتى اۋدارۋ بارىسىندا فيلوسوفياداعى «being» تەرمينىن -  «بولمىس»، «unbeing» تەرمينىن - «بەيبولمىس» دەپ الۋ، باسقا دا جۇيەلەنبەگەن تەرميندەردى رەتتەۋ تۋرالى دا عالىمدار كوپ كەڭەسكەن.

«سول سەكىلدى «reason» دەگەن تەرميندى ورىس تىلىندە «رەزون» نەمەسە «رازۋم» دەپ السا، بىزشە ول اقىل، وي، سانا، دۇنيەتانىم دەگەنگە سايكەسەدى. وسىلاردىڭ ىشىنەن «اقىل-وي» ۇعىمى ءدال كەلەتىنىن دە باعدارلادىق. سوندىقتان مەنىڭ ويىمشا، وسى 18 كىتاپتىڭ ىشىندەگى فيلوسوفيا باعىتىندا شىققان كىتاپتار قازاق تىلىندەگى فيلوسوفيا عىلىمىنىڭ ودان ءارى دامۋىنا جاڭا جول اشادى دەپ ەسەپتەيمىن. كۇزدە ستۋدەنتتەردىڭ قولىنا تيسە ۇلكەن كومەك بولار ەدى دەگەن ويدامىن»، - دەيدى ول.

ال ەكىنشى كىتاپ - ەلليوت ارونسوننىڭ «كوپكە ۇمتىلعان جالعىز. الەۋمەتتى پسيحولوگياعا كىرىسپە» اتتى كىتابىنىڭ اتاۋى الماتىدا وتكەن كونفەرەنسيادا ءبىرشاما تالقىلانعان كورىنەدى.

«بۇل كىتاپتىڭ اعىلشىنشا اتاۋىن تىكەلەي اۋدارساق «The social animal» - «قوعامدىق جانۋار» دەگەندى بىلدىرەدى. ال رەسەيدە ونى «وبششەستۆەننوە جيۆوتنوە» دەپ العان. وسىعان عالىمدار دا، پۋبليسيستەر دە، جازۋشىلار دا «قازاق تىلىندە جانۋار دەگەن ءسوز ادامعا قاتىستى ايتىلمايتىنىن» كولدەنەڭ تارتتى. كىتاپتىڭ وزىندە دە  اريستوتەلدىڭ «ادام دەگەن - سانالى جانۋار» دەگەن ءسوزى كەلتىرىلەدى. دەگەنمەن تىكەلەي قازاق تىلىندە «قوعامدىق جانۋار» دەپ الۋ ءبارىبىر اۋىر. سوندىقتان اتاۋعا قاتىستى ويىمىزدى ورتاعا سالىپ، الەۋمەتتىك جەلىلەردە دە ساۋالناما جۇرگىزدىك. ءسويتىپ، شىعىستانۋشى عالىم بوقاش ۇسىنعان «كوپكە ۇمتىلعان جالعىز» اتتى اتاۋعا توقتادىق. بۇل - كىتاپتىڭ تابيعاتىن اشاتىن تاماشا اتاۋ بولىپ شىقتى. وتكەن جولى تۇساۋكەسەردە پرەزيدەنت تە «كوپكە ۇمتىلعان جالعىز» اتاۋىن ءساتتى دەپ ەرەكشە اتاپ ءوتتى»، - دەيدى ول.

ەسەي جەڭىس ۇلىنىڭ ايتۋىنشا، الەۋمەتتىك پسيحولوگيا - قازىرگى قازاق قاۋىمىنا وتە قاجەتتى عىلىم.

«ەلليوت ارونسون وسى كىتاپتى 1970-1971 جىلدارى ستەنفورد ۋنيۆەرسيتەتىندە جۇرگەن كەزىندە جازۋعا كىرىسكەن. سودان بەرى 11 باسىلىم كورگەن. دەمەك، 50 جىلعا جۋىق ۋاقىتتا ۇنەمى جاڭارتىلىپ وتىرعان. كىتاپتىڭ التىنشى باسىلىمى رەسەيدە اۋدارىلعان ەكەن. سول كەزدەگى مازمۇنمەن سالىستىرعاندا 11 باسىلىمنىڭ  مازمۇنى جاڭارا تۇسكەن. مىسالى، اقش مەكتەپتەرىندەگى اتىستار - ءبىر ادامنىڭ قولىنا مىلتىق الىپ، ون، جيىرما، ەلۋ ادامدى قىرىپ كەتۋى، سول سەكىلدى قوعامدا كەيىن بولىپ جاتقان قايعىلى وقيعالار وتە جاقسى قاراستىرىلعان. پسيحولوگيالىق قىرلارى تالدانعان»، - دەيدى ول.

مىسالى، كىتاپتا كولۋمباين مەكتەبىندەگى قىرعىن وتە جاقسى تالداۋمەن كەلتىرىلگەن. كەنت دەيتىن قالاشىقتاعى دەمونستراسياعا شىققان ستۋدەنتتەردىڭ ىشىندە جازىقسىز ءتورت ستۋدەنتتى پوليسيانىڭ اتىپ تاستاۋىنا بايلانىستى ۇلكەن تالداۋ بەرىلگەن. كەيت ەسىمدى ايەلدى جارىق سامالاداي جارقىراپ تۇرعان كەشقۇرىم شاقتا ەكى ادام ازاپتاپ ولتىرەدى. سوندا بىردە-بىر ادام وعان كومەكتەسپەيدى. اۆتور «نەگە كومەككە كەلمەدى؟» دەگەن سۇراقتى كەرەمەت تالدايدى.

«مەنىڭ ويىمشا، وسى كىتاپ تەك ستۋدەنتتەرگە نەمەسە پسيحولوگيا تاقىرىبىنا قىزىعاتىن عالىمدارعا عانا ەمەس، كادىمگى وقىرمانعا دا وتە قىزىقتى بولادى دەگەن ويدامىن. ادامنىڭ ىشكى رۋحىنىڭ مىقتى بولماۋى، جەڭىلە سالۋى سياقتى ماسەلەلەردىڭ بارىنە وسى كىتاپتا جاۋاپ بار، مەنىڭ ويىمشا. بايقاعانىم، شەتەلدىك عالىمدار كىتاپتى مەيلىنشە تۇسىنىكتى ەتىپ، كوپشىلىككە ارناپ جازادى. مۇنى عىلىمي دەگەننەن گورى، عىلىمي-كوپشىلىك كىتاپتار دەۋگە بولادى. سوندىقتان، بۇل كىتاپتاردى جوو-لاردا عانا وقىتپاي، بىلايعى وقىرماننىڭ قولىنا تيگىزسەك تە ەش ۇتىلمايمىز. ياعني، ءبىزدىڭ قوعامعا ءوسۋ كەرەك بولسا، وسىنداي وقۋلىقتارمەن تانىسۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن»، - دەيدى ول.

ۇلتتىق اۋدارما بيۋروسىنىڭ رەداكتورى سونىمەن بىرگە، قازاق تىلىنە شەت تىلدەرىنەن ەنەتىن تەرميندەردى كىرىكتىرۋ جۇمىسى قالاي جۇزەگە اسىرىلعانىن ايتىپ بەردى.

«مىسالى، پسيحولوگيا سالاسىندا «behavior» دەگەن تەرمين بار. ءبىزدىڭ عالىمدار سول ءسوزدى ءسوزدىڭ ورتاسىندا كەزدەسۋىنە، ياعني كونتەكسىنە قاراي ونى «مىنەز-قۇلىق» دەپ تە الدى، «ىس-ارەكەت» دەپ تە، «ءجۇرىس-تۇرىس» دەپ تە الدى. ياعني، ءبىر تەرميننىڭ بىرنەشە فورماسى بايقالدى. سول سياقتى «influence» دەگەن تەرمين كەزدەسەدى. سونى «اسەر» دەپ تە،  «ىقپال» دەپ تە ءماتىن تابيعاتىنا وراي قولداناتىن كەزدەر بولادى. سول سياقتى ورىس تىلىندەگى «نىي»، «سكيي» دەگەن سەكىلدى جالعاۋلارعا بايلانىستى «لىق، لىك، تىق، تىك» دەگەن جالعاۋلاردى ورىندى-ورىنسىز قوسا بەرەتىنىمىز بايقالدى. سوندىقتان ءبىز «پەرۆيچنىي» دەگەندى العاشقىلىق اسەر دەپ باسىندا الىپ كوردىك تە، كەيىن عالىمدارمەن كەڭەسە كەلە «العاشقى اسەرگە» توقتادىق. كەيىنگىلىك اسەر دە «كەيىنگى اسەر» بولىپ وزدى-وزىنەن شىعا كەلدى. تەك تەرمين ماسەلەسىن عانا ەمەس، قازاق ءتىلىن ءوزىنىڭ و باستاعى قاينار كوزىنە ورالتۋعا دا وسى ەڭبەكتەر جاقسى اسەر ەتەدى دەپ ويلايمىن»، - دەپ ءتۇيدى ەسەي جەڭىس ۇلى.

قازاقپارات

---