InfoHub Logo

16 جەلتوقسان - تاۋەلسىزدىك كۇنى!

وتان! – دەگەن ءسوزىم قانداي ادەمى!
كوزگە ەلەستەر بۇكىل قازاق الەمى.
تاڭدانداردى جان-جاعىمدى - باي ولكە،
قاراپايىم، كەڭ داستارحان، ادەبى.

اتام قازاق اڭساعانى ەركىندىك،
ساقتاۋ ءۇشىن ازاتتىقتى بەكىندىك،
«قاستىعى جوق قازاق» دەگەن اڭىز بار،
«تاتۋلىقتىڭ سيمۆولىمىز » سەرتىم نىق.

حالقىمنىڭ «اكە كورگەن وق جونار، شەشە كورگەن تون پىشەر» دەگەن دانالىق پىكىرىن ويلاپ قاراساق، اتا-بابالارىمىزدىڭ اسقار تاۋداي اقىلىندا، ءوز ءومىر تاجىريبەسىنەن وتكەن ونەگەلى ىستەرى – ەلىن، جەرىن قورعاۋ، بىرلىكتە، ىنتىماقتا ءومىر ءسۇرىپ، ەلىنە ەلەۋلى، حالقىنا قالاۋلى بولۋ سياقتى جاقسى قاسيەتتى ۇرپاقتان- ۇرپاققا دارىسا دەگەن اسىل ارمانى ەكەن.

سوناۋ عاسىرلار قويناۋىنىڭ قاتپار-قاتپار بەلەسىنەن بايقاساق، ەجەلدەن –اق رۋ-تايپالارىمىزدىڭ ءوز جەرىن ەش جاۋعا باستىرماعان، ۇلىن قۇل، قىزىن كۇڭ ەتكىزبەۋگە باتىرلىق ەرجۇرەكتىگىن، جاۋىنا قاتال، دوسىنا ادال، شىبىن جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ، ساداق ۇستاپ قول كۇشىنە سەنىپ، نايزانىڭ ۇشىنا ۇكى تاققان ۇلدارى مەن قىزدارىنىڭ جاۋىنگەرلىك ۇلگىسى بىزگە امانات بولىپ جەتكەن.وتانىمىزدى قورعاعان ەلىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى، ەرلەر سياقتى قولىنا قارۋ الىپ، ات قۇلاعىندا ويناپ ءجۇرىپ جاۋىن جەڭۋى ساق قىزى - تۇمار پاديشانىڭ ەرلىك ىستەرى. «ماعان تۋعان جەردىڭ ءبىر ۋىس توپىراعى دا قىمبات. سوندا ەندى نە بار؟!» دەپ تۇرسىڭدار عوي... مەندە ەل بار، مەندە جەر بار، مەن ەلىمدى-جەرىمدى قورعادىم، - دەگەن تۇمار پاديشا وسىنداي بايتاق تا باي دارحان وتانىمىزدى جۇدىرىقتاي جۇرەگىندەگى ەرلىك سەزىممەن قورعاعان. «تار قولتىقتان وق تيسە، تارتىپ ولار قارىنداس» - دەپ قىزدارعا سەنىممەن ارقا سۇيەگەن دە، شاشىن توبەسىنە ءتۇيىپ جاۋعا شاپقان باتىر قىزداردىڭ قازاقتا بولۋى ءبىزدى زور ماقتانىشقا بولەيدى.

سان عاسىرلىق تاريحىمىزدا ماقتان تۇتار، بۇگىنگىمىز بەن كەلەشەگىمىز ءۇشىن عيبرات الار وقيعالار مەن وتان الدىنداعى ادال قىزمەتىنەن ۇلگى الار ۇلى تۇلعالار از بولماعان. ولاردىڭ قاتارىنا: قازاقتىڭ ۇلت بولىپ ۇيىسۋى مەن ونىڭ ۇلان عايىر اتا-قونىسىنىڭ (ەتنيكالىق تەرريتورياسىن) قالىپتاسۋىن؛ ۇلتتىق مەملەكتتىگىمىز – قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى مەن دامۋىن؛ وتىرعان تاعى ەمەس، بيلەپ وتىرعان حالقىنىڭ باعىن ويلاعان حاندار مەن ولارعا ەل مەن مەملەكەت تۇرعىسىنان اقىل-كەڭەس بەرگەن ۇلى بيلەر داستۇرلەرىن؛ اتا-بابالارىمىزدىڭ حالقىمىزعا ءتان شارۋاشىلىق جۇرگىزۋ جۇيەسىن قالىپتاستىرۋىن، تاڭعاجايىپ ەتنومادەني ۇلگىلەرىن جاساۋ ارقىلى الەمدىك وركەنيەتكە قوسقان ۇلەسىن، باتىرلارىمىزدىڭ ەل تاۋەلسىزدىگى مەن اتا-قونىس تۇتاستىعىن سىرتقى جاۋلاردان قورعاعان ۇلگىسىن جاتقىزۋعا بولادى.

اللا تاعالا ءبىزدىڭ ەلىمىزگە وسىنشاما كەڭ جەردى ءناسىپ ەتكەنىن تۇسىنۋگە ۇمتىلساق، ۇشقان قۇستىڭ قاناتى تالاتىن وسىناۋ ۇلان عايىر التاي مەن اتىراۋ ارالىعىن اتا-بابلارىمىز اق بىلەكتىڭ كۇشىمەن، اق نايزانىڭ ۇشىمەن قورعاپ كەلگەن. جوڭعارلاردان دالامىزدى اراشالاپ قالعان باتىرلاردىڭ ەرلىگى تۋرالا تاريحي جىرلار يساتاي، ماحامبەتكە بايلانىستى مۇرالار، رەسەي پاتشاسىنىڭ وتارلاۋ ساياساتىنا قارسى كوتەرىلگەن ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستىڭ باستى كەيىپكەرلەرى تۋرالى جىر-داستاندار ءبىزدىڭ ۇلتتىق سانا-سەزىمىمىزدى كوتەرەدى.

ازاتتىق قازاقتىڭ ەجەلگى ارمانى ەدى. تۇلكى بۇلاڭ تاريحتىڭ نەشەمە بۇرىلىسىندا ەل ازاتتىعى ءۇشىن تالاي تارلاننىڭ تاقىمىنداعى تەر كەپپەدى. ات ۇستىندە وتكەن عاسىرلار كوپ بولدى. قازاقتىڭ سوڭعى حانى كەنەسارى ازاتتىق ءۇشىن كۇرەستە ايرىقشا قىلىش سەرمەدى. قاشا ۇرىس سالىپ جۇرگەندە قاپى كەتتى. حاننىڭ باسى قانجىعادا كەتە باردى...

اتا ءدىنىمىز يسلام بولعاندىقتان، مۇسىلماندىق سابىرلىقپەن، ۇستامدىلىقپەن سوعىسقان كەنەسارى جاۋىنگەرلەرى اۋەلى «اللا» دەپ، سودان كەيىن «ابىلاي»، «اقجولتاي» دەپ، ءوز ەرلەرىنىڭ ءقادىرىن باعالاي ءبىلىپ، ۇرانعا اينالدىرعانى ءمالىم. ءارۋاقتارىن ۇران قىلعاندا ول ەسىمدەرگە اللانىڭ ەرەكشە نۇرى تۇسكەنىن مويىنداپ، سول ارقىلى سول كەزدە قاجەت رۋحاني كۇشتىڭ اسەرىن سەزىنگەندەرى بەلگىلى. بىزگە بۇگىن قاجەت جىگەرلىكتىڭ، باتىرلىقتىڭ، بىلىكتىلىكتىڭ، ادالدىقتىڭ، وتانسۇيگىشتىكتىڭ مىسالدارى وتكەن تاريحي وقيعالارىمىزدا جاتىر.

ەل باسىنا كۇن تۋعاندا دانالىعىمەن، باتىرلىعىمەن، پاراساتتىلىعىمەن ەل مۇڭىن، حالىق سىرىن، تاريح ءۇنىن تۇسىنە بىلگەن، حالىقتىڭ باسىن قوسقان، حالىق مۇددەسى جولىندا، تاباندىلىعىندا، تاپقىرلىعىن دا تانىتا بىلگەن حان ابىلاي قازاق حالقىنىڭ كۇشىن تاسىتتى، مارتەبەسىن كوتەردى، قازاق ەلىن اسا ىرگەلى ەلگە اينالدىردى. باتىرلارىن، ەلىن سۇيگەن ەرلەرىن، اقىن-جىراۋ ونەرپازدارىن دوستىق –بىرلىكتە ۇستاپ، ولاردى جۇزگە ءبولىپ جارمادى.جاۋىن تورعايداي توزدىرىپ، تارىداي شاشىپ، ىرىمشىكتەي ىرىتكەن، قوقڭداپ قوڭقىلداعان قوقانمەن دە، قالىڭ قارا قىتايمەن دە، ورمانداي ورىسپەن دە ءتىل تابىسقان بابامىزدىڭ دانالىعىنىڭ ارقاسىندا، وسى ءبىز ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان اياۋلى وتان- قازاقستان جەرى سول بابالاردىڭ ساقتاپ قالعان، بىزگە قالدىرعان اسىل مۇراسى ەكنى ءسوزسىز.

ايدىن شالقار، كۇمىس سۋلى بۇلاعىم،
جاسىل –جەلەك ات كورىنبەس قۇراعىم.
مىڭعىرعان مال دالاسىندا جايىلعان،
بابالاردىڭ بولعان سونداي تۇراعى.
بۇحار، قوقان بۇل بايلىققا قىزىقتى،
ورىس پاتشا ارام ويلى بۇزىقتى.
قورعان سالىپ، جەرىن الىپ، قۋسا ءوزىن،
سوندا كورگەن سورلى قازاق شىجىقتى.
قازاقتا جەر قالمادى پاتشا الماعان،
ەلىن، جەرىن، مالىن تەگىس جالماعان.
«قويعا تيگەن قاسقىرداي» بوپ قازاقتىڭ،
وتارشىلدىق قىر سوڭىنان قالماعان...

حالىق باسىنا وسىنداي قيىن-قىستاۋ زامان زارى تۋعان شاقتا، قازاق قاۋىمىنىڭ باس كوتەرگەن باتىر دا ەرجۇرەك پەرزەنتتەرى ەلدىڭ ەلدىگىن، ەردىڭ ەرلىگىن ساقتاپ قالدى.

اباي، شوقان، ىبىراي ءداۋىرىن قىلىشتان گورى قالامنىڭ قۋاتتى ەكەنىن دالەلدەيدى. XIX عاسىردىڭ سوڭى XX عاسىردىڭ باسىن الا بەرە تاريح ساحناسىنا قازاقتىڭ وقىعاندارى شىقتى. ول كەزدە وتانىمىزدا كەڭەستىك كەزەڭ ورناعان ەدى. XX عاسىردىڭ 20-جىلدارىنىڭ ەكىنشى جارتىسىندا كۇشەيگەن ستاليندىك امىرشىل-اكىمشىل جۇيە قوعامنىڭ تاريحي زاڭدىلىقتارىنا قايشى كەلەتىن ەكسپەريمەنتتەر جاساعانىن ءبىرىنشى كەزەكتە ايتار ەدىك. ولار بۇكىل كسرو-نى، ونىڭ ىشىندە قازاقستاندى دا قامتىدى بۇل ەكسپەريمەنتتەردىڭ باستى باعىتتارى مىناداي بولدى: اۋىل شارۋاشىلىعىن كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ جانە سونىڭ نەگىزىندە بايلار مەن اۋقاتتى شارۋالاردى تاپ رەتىندە جويۋ؛ اسا تەز قارقىنمەن ەلدى يندۋستريالاندىرۋ (بۇل شارا نەگىزىنەن كولحوزدارعا زورلاپ كىرگىزىلگەن شارۋالاردى اياۋسىز قاناۋ ەسەبىنەن جۇرگىزىلدى)؛ مادەني-رۋحاني سالادا، دەموگرافيالىق ساياساتتا، ۇلت ماسەلەسىندە جەرگىلىكتى (ۇلت ايماقتارىنداعى) حالىقتاردى ورىستاندىرۋ؛ قوعامدىق ساياسي ءومىردىڭ نەگىزگى سالالارىندا تەك قانا كومۋنيستىك يدەولوگيالىق ۇستەمدىگىن ورناتۋ.

وسىلاردان تۋىندايتىن جانە باسقا دا ءىرىلى-ۇساقتى شارالار بولدى.توتاليتارلىق ءتارتىپ جۇزەگە اسىرعان حالىققا جات ساياسات اسا زور، قاسىرەتتى زارداپتار اكەلدى: جاپپاي وتارشىلدىقتىڭ سالدارىنان قازاق حالقىنىڭ جارتىسىنا جۋىعى قىرىلدى؛ ءوزىنىڭ اتامەكەنىنەن باسقا ەلدەرگە اۋا كوشتى، ءتىل مەن ءدىل، ءدىن مەن ۇلتتىق سەزىم، تانىم جويىلا باستادى؛قازاق حالقى ءوز جەرىندە ۇلتتىق ازشىلىققا اينالدى...

احمەت، ءاليحان، ءمىرجاقىپ، ماعجان، مۇستافا، سماعۇلدار الاش تۋى استىندا ەل بولۋعا، مەملەكەت قۇرۋعا شاقىردى. سۇلتانماحمۇتتىڭ «ولەر جەردەن كەتتىك ءبىز، بۇل زامانعا جەتتىك ءبىز» دەپ جاپانعا جار سالاتىن كەزىندە ۇلت زيالىلارى نە ىستەۋ كەرەك، قايتەمىز، قالاي ەل بولامىز؟- دەپ ويىن ون ساققا، قيالىن قىرىق ساققا جۇگىرتىپ ەدى. سوندا ءاليحان بوكەيحان «اۆتونوميا، بىزگە كەرەگى – اۆتونوميا!» دەپ قايتا-قايتا شىرىلداپ، تەلەگرامما سالۋمەن بولدى. سونداعى ويى «مەملەكەت قۇرىپ الايىق، مەملەكەتىمىز بولسا، قالعانىنىڭ ءبارى بولادى» دەگەن اسىل ارمان-دى. قازاق اۆتونومياسىن جاريالاعاندا الاشتىڭ ارىستارى «مىنە، ەل بولدىق، ەركىندىك ءوز قولىمىزعا ءتيدى» دەپ بوركىن اسپانعا اتتى. الايدا، بۇل قۋانىش ۇزاققا بارمادى. قازاقتىڭ ەركىندىگىنەن قورىققان قىزىل يمپەريا كوسەمدەرى الاش تۋى استىنا بىرىكەندەردىڭ ءبارىن بىرتىندەپ قۇرتتى. ەڭ الدىمەن جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتى اتتى. قالعاندارىن، قيانداعى شاكارىمنەن باستاپ قالاداعى قازاق وقىعاندارىن تۇگەل قىردى. مۇستافا شوقاي شەتەل استى... الاشوردا پارتيچسىنا مۇشە بولعانداردان جالعىز مۇحتار اۋەزوۆ قانا امان قالدى... الاش دەگەن ءسوزدى تاريحي سانادان ءوشىرۋ ارەكەتى باستالدى. دۇنيەدەگى ەڭ جەك كورىنىشتى سوزگە اينالدىرۋعا تىرىسۋشىلاردىڭ «ەڭبەگى» زايا كەتكەن جوق. ءالى كۇنگە دەيىن كەيبىرەۋلەر الاش دەگەندە سەلك ەتە قالادى... قازاقتىڭ ءوز بيلىگى ءوز ەركىنەن كەتكەن سوڭ قارا حالىقتى قالاي قورلايمىز دەپ قىزىل يمپەريا اسا قينالعان جوق.
... 32-33ء-تىڭ اشارشىلىعى قولدان جاسالدى.
... 36-37ء-نىڭ قىرعىنى ادەيى ىستەلدى.

1937-1938 جىلدارى ياعني، ءبىر جىلدىڭ ىشىندە 125 مىڭ قازاق زيالىسى قىرىلعان. جوعارى ءبىلىمدى قازاقتىڭ بەتكە ۇستايتىن ازاماتتارىنىڭ بار كىناسى - كوزى اشىق بولعانى، ءوز ۇلتىنىڭ نامىس-سەزىمىن جاقتاعاندارى عانا. بۇگىنگى ۇلتتىق سانا-سەزىمىمىزدىڭ قۇنى وسىنشاما قۇرباندىقپەن كەلگەنىن ەستە ساقتاعانىمىز ءجون بولار ەدى. وسى اسىل ازاماتتاردىڭ ۇزىلگەن جاس، قىرشىن ومىرلەرى، ورىندالماعان ۇمىتتەرى، ارماندارى بىزگە امانات سياقتى بولىپ كورىنەدى.

«مەن ءۇشىن وتانىما ادال سولدات بولۋدان ارتىق باقىت جوق»، - دەپ يسلام جەمەنەي ايتقانداي، وتان قورعاۋ جولىندا 1941-45 –ءشى جىلدارى ەڭ كوپ قىرىلعان قازاق سولداتتارى ەدى. ۇلى وتان سوعىسىنا قازاقستاننان 1 ميلليون 196 مىڭ ادام قارۋ اسىنىپ، مايدانعا اتتاندى. 700 مىڭ ادام ەڭبەك ارمياسىنىڭ ساپىندا بولدى. سوعىستان تەك 410 مىڭ قازاقستاندىق جاۋىنگەر عانا ورالدى.

وسىنشاما ناۋبەتتىڭ ىشىندەگى ەڭ سۇمدىعى – 1949 جىلدان قازاق حالقى اتوم پوليگوندارىنىڭ سىناعىنا تاستالدى. قازاق قويان قۇرلى بولعان جوق. XX عاسىردا دۇنيە جۇزىندەگى ءبىر دە ءبىر ەل قازاق كورگەن ازاپتى كورگەن جوق. اياۋلى وتانىم - قازاقستان – يادرولىق قارۋدىڭ قاسىرەتىن الەم بويىنشا ەڭ كوپ تارتقان ەل. ونىڭ تالاي عاسىرعا جەتەتىن تاريحىن قوزعاساق، بابالاردىڭ باسىنان كەشكەنىن كوزگە ەلەستەتسەك، كوزدىڭ جاسىن تيا الماسپىز. قازاقستان يادرولىق ينفراقۇرىلىمنان قۇتىلۋدى الەمگە ايعاق ەتكەن، الەمگە قازاقستاندى بەيبىتشىلىكتى سۇيەتىن ەل رەتىندە تانىتقان، ەلىمە تاۋەلسىزدىكتىڭ تۋىن جەلبىرەتكەن ەلباسى نۇرسۇلتان اعامىزعا العىسىمىز ۇشان-تەڭىز. اتوم سىناعىنان امان وتتىك، بۇل زامانعا دا جەتتىك. اياۋلى وتانىم - قازاقستان جەرىن بابالارىمىز ەرلىكپەن قورعاپ بىزگە قالدىرعان، كەيىنگى ۇرپاعىما «اسىل مۇرام، ال بالام» دەپ ايتۋ ءۇشىن، بىزگە تۇتاس ۋلانباي، جوعالماي، ورتەنبەي، سىنباي-جانباي، اۋىر ازاپ، قيىن-قىستاۋ كەزەڭدەردى باستارىنان وتكىزگەن ەكەن. حالقىمىز سول زاماننان بەرى –اق، ەلىنىڭ ەلدىگىن، جەرىنىڭ بايلىعىن ساقتاپ قالۋ جولىندا تالاي ەرجۇرەك، اقىلدى، شەشەن دە بىلگىر ازاماتتارىنىڭ باستاۋىمەن «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى»، «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى»، «تاۋكە حاننىڭ جەتى جارعىسى» دەگەن قاعيدالاردى ساقتاپ، «ابىلايدىڭ اق جولى»، «نۇرسۇلتان اعامىزدىڭ نۇرلى شاپاعاتىنا» ۇلاسىپ وتىرعانىن كورىپ وتىرمىز. ءاربىر ادام بالاسىن تىرشىلىك ەتىپ، ءوزىن-وزى اسىراپ وتىرعانى، ۇرپاعىن قالدىرىپ، دامىپ جاتقانى وسى وتاننىڭ ارقاسىندا. وتان سۇيگىشتىك كىسىنىڭ بويىنداعى كۇش-قۋاتىن، ءبىلىمى مەن ءومىر تاجىريبەسىن حالىق مۇددەسىنىڭ يگىلىگىنە،كىر جۋىپ كىندىك كەسكەن جەرىنە دەگەن ىستىق ماحابباتى ونىڭ كىسىلىگىن تانىتاتىن ەرەكشە اسقاق سەزىم.

ماسەلەن، م. اۋەزوۆ «وتان –انام. وتانىم، سەنەن ايار جانىم جوق، سەنەن ىسكەر كۇشىم جوق»، دەيدى. ال، ۆ.ا.سۋحوملينسكيي: «وتان - ءوز بەسىگىڭ، ءوز ءۇيىڭ، ءوز بەسىگىڭدى ۇمىتپا»،- دەيدى. (4،254 ب). ك.گ.پاۋستوۆسكيي: «ادام جۇرەكسىز ءومىر سۇرە المايتىن بولسا، وتانسىز دا ءومىر سۇرە المايدى.»، - دەيدى. ي.س.تۋرگەنيەۆ: «وتانسىز باقىت جوق، كىم-كىمنىڭ دە تامىر جايار توپىراعى - تۋعان جەر»، - دەيدى. (5، 489ب). ال، ج.ج. رۋسسو: «ەڭ زور ىزگى ەرلىكتەردى وتانعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك تۋعىزعان»،- دەيدى. ف.م. دوستويەۆسكيي: «ءوز وتانىڭنىڭ مۇددەسىن قورعاپ، ءومىرىڭدى قۇربان ەتۋدەن اسقان اسىل مۇرات جوق»، - دەيدى. (6، 101ب). ل.ن.تولستوي: «وتان حالىقتىڭ وتكەنى مەن بۇگىنى جانە كەلەشەگى»، - دەيدى. (3، 287ب). وسىنداي نەبىر ۇلاعاتتى، قاسيەتتى سوزدەر كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ ازاماتقا رۋح بەرەرى ءسوزسىز. قانى قانداس، ءتىلى تىلدەس، ءدىنىمىز دە ءتىلىمىز دە بىردەي باۋىرلاس اعا مىز راسۋل گامزاتوۆ ءوزىنىڭ اكەسىندە شاميلدەي ەرلەرىنىڭ ءبىر حاتىنىڭ ساقتالعانىن ايتادى. وندا بىلاي دەگەن ەكەن: «مەنىڭ تاۋلىقتارىم! وزدەرىڭنىڭ جالاڭ جابايى جارتاستارىڭدى سۇيىڭدەر، ونى ساقتاڭدار، ول ءۇشىن كۇرەسىڭدەر. سەندەردىڭ قىلىشتارىڭنىڭ شىڭىلى مەنىڭ بەيىتتەگى ۇيقىمدى ءتاتتى قىلار». ال، وتانسۇيگىشتىك تۋرالى ايتىلعان اقىن تەبىرەنىستەرى دە بىرىنەن-بىرى اسىپ تۇسەدى.

«وتاننىڭ نامىسى ءۇشىن وتتان قاشپا،
شىن سۇيسەڭ ماقساتىڭنان قيا باسپا.
تايسالما بار وتاننىڭ قۇربانى بول،
ءومىرىڭ ورىنسىز بوپ كەتپەس بوسقا».
و، داريعا، التىن بەسىك - تۋعان جەر،
ءقادىرىڭدى كەلسەم بىلمەي كەشە گور

وتان!
قايسار ار-نامىسىم، جايساڭ ىڭكار شاپعىم
پەرزەنتكە جۇكتەگەن قورعانىسىن،
سەن نامىستىڭ نۋ قالىڭ ورمانىسىڭ.
سول ءۇشىن شىڭنان زاڭعار اتاعىڭ
تۇلعاسىنا تابىندىرعان،
الىس جۇرسەم سابىلتىپ، ساعىندىرعان،
مەنىڭ ۇلى اكەم سەنسىڭ، وتانىم!

– دەپ مۇحتار شاحانوۆ جىرلاعان. قايسار ار-نامىستى اعا ۇرپاق كەڭەس ۇكىمەتى جىلدارىندا، اتاپ ايتقاندا، 1929-1931 جىلدارى، قازاقستاندى كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋعا قارسى 370-تەن استام كوتەرىلىستەر مەن ءارتۇرلى دەڭگەي مەن كولەمدەگى قارۋلى قارسىلىقتار ۇيىمداستىردى، ال، 1917 جىلعى قازان ريەۆوليۋسياسىنا دەيىن حالقىمىز وتارلىق ەزگىگە قارسى 400-دەن استام كتەرىلىستەرگە شىعىپ، نارازىلىقتار كورسەتتى. وسىنداي ازاتتىق كۇرەستىڭ باسىندا حالقىمىزدىڭ ورتاسىنان قايناپ شىققان ءىرى-ىرى تۇلعالار بولدى. سولار كورسەتكەن ۇلگى، سەپپكەن ۇرىق ءبىر ۇرپاقتان ەكىنشى ۇرپاققا تابيعي تۇردە اۋىسا كەلىپ، 1986 جىلعى جەلتوقساندا جاڭعىرۋىنا اكەلدى. جەلتوقسان كوتەرىلىسى ۇلتتىق رۋحتىڭ ولمەستىگىن جارقىن تۇردە دالەلدەدى.

1986 جىلعى جەلتوقساندا ەلدە جاريا ەتىلگەن قايتا قۇرۋدىڭ 20-شى ايى ءوتىپ جاتقان-دى. قۇقىقتىق مەملەكەت قۇرامىز دەگەنگە سەنىپ، گورباچيەۆتىك «ءساۋىر تەزيستەرىنىڭ» تىڭ يدەيالارىمەن جىگەرلەنگەن قازاق جاستارى ورتالىقتىڭ بۇرىنعىشا وكتەمدىگىنە كەلىسپەۋشىلىگىن بىلدىرۋگە ميتينگىلەر، شەرۋلەر وتكىزىپ الاڭعا شىقتى. قىلىشىنان قانى تامىپ، جارتى الەمدى بيلەپ تۇرعان قىزىل يمپەريا كەڭەستىك كوممۋنيستىك پارتيا كەزەڭىندە قازاق جاستارىنىڭ ۇلتتىق نامىسن تۋ ەتىپ، وتارشىلدىققا قارسى العاش جويقىن بۇلقىنىس تانىتۋى ماسكەۋدەگى وكتەمشىل شوۆينيستەردىڭ توبەسىنە جاي تۇسىرگەندەي اسەر ەتتى. ويتكەنى، ۋىسىنداعى قول بالا ىسپەتتەس كوپتەگەن ەل بۇدان «ۇلگى-ونەگە» الىپ، ول ءورت قاۋلاي تۇسسە، حالدەرىنىڭ مۇشكىلدەنەتىنىنەن قاۋىپتەندى. ونى ولار الدىن-الا سەزدى دە، باسقىنشىلىق ارەكەتتەرگە، فاشيستىك قاتىگەزدىك قادامدارعا دا كوز جۇما باردى. ادىلدىكتىڭ سالتانات قۇرۋىن سۇراعان جالاڭ قولدى بەيبىت جانداردىڭ تىلەكتەرىنە قۇلاق اسقىسى كەلمەگەن وزبىر ورتالىق جۇيەسى جۇرەكتەرى تىتىركەنبەستەن مۇزداي قارۋلانعان اسكەرمەن شەرۋگە شىققانداردى اياۋسىز جانشىدى، يتكە تالاتتى، باس-كوز جوق ۇرىپ سوقتى. كرەملدەن كەسەپاتتى بۇيرىقتىڭ پارمەنى سولاي الاساپىران قۇبىلدى.

قازاق جاستارى الماتىدا، تالدىقورعاندا، اقمولادا، ورتالىق قازاقستاننىڭ بىرنەشە ەلدى مەكەندەرىندە توتاليتارلىق بيلىك جۇيەسىنە قارسى كوتەرىلىپ، وكىمەتكە ساياسي تالاپتار قويدى. جەلتوقسان كوتەرىلىسى سول كەزدەگى كەڭەس وداعىنىڭ كەرەگەسىن شايقالتىپ، كسرو-داعى اشىق دەموكراتيالىق ءۇردىسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى وقيعالاردىڭ ءبىرى بولدى. بەلگىلى ان-ولەڭىندە ايتىلعانداي، «جەلتوقسان گۇلدى سولدىرىپ، نۇردى وڭدىرىپ، كوڭىلدە مۇڭدى ءىز قالدىرىپ» قانا قويعان جوق، سونىمەن بىرگە جانە ەڭ ماڭىزدىسى – حالقىمىزدىڭ ەڭ الدىمەن جاس بۋىننىڭ ۇلتتىق ساناسىن وياتۋمەن، ۇلتتىق نامىسىن كوتەرۋىندە بولدى. ول ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك الۋىنىڭ العىشارتتارىن دايىنداۋعا قىزمەت ەتتى. قاتىگەزدىگى مىڭ باتپان سولاقاي ساياسات ورىن العان سوڭ، جۇزدەگەن ەركىندىك اڭساعان اق نيەتتى جاس ازاماتتار الاشتىڭ ارمانىن اسقاقتاتىپ، كەۋدەمسوقتىقتى كوكسەگەندەرگە ويسىراتا سوققى جاسادى. مۇنداي تەگەۋرىندى قارسىلىقتىڭ بولۋى ءتيىس ەمەس دەپ ەسپتەيتىن كەۋدەسىنە نان پىسكەن كوكپ توبە شاشى تىك تۇرىپ، «بۇل ناعىز قازاق ۇلتشىلدىعى» دەپ اپىل-عۇپىل باعا بەرىپ تاستادى. ولار ءۇشىن، ارينە، بۇل وپ-وڭاي شارۋا. ال، سوندا حالىق نامىسىن قايدا قويماقپىز؟ ورتالىق پارتيا كوميتەتىندەگىلەر قازاق جاستارىنىڭ رەسپۋبيكا الاڭىنا شىعۋىن ناشاقورلاردىڭ، ماسكۇنەمدەردىڭ ارەكەتى دەپ جالپاق جۇرتقا جاريا ەتتى. ۋاقىت وتە وزدەرى ۋشىقتىرىپ، كۇش قولدانعاندىقتارىن بۇركەمەلەگىسى دە كەلدى. بۇل ۇلكەن وقيعانى تەنت ەكتىك ارەكەتكە بالاۋى كورسوقىرلىق ەدى. كوپ ۇزاماي شىندىقتىڭ بەت پەردەسى اشىلدى. وعان كوزى جەتكەن كەڭەس وداعىنىڭ تىزگىنىن ۇستاعان سەركەلەر «قازاق ۇلتشىلدىعى» دەگەن كوكپ شىعارعان قاۋلىنىڭ، ياعني، قازاق حالقىنا جابىلعان جالانىڭ كۇشىن جويۋعا ءماجبۇر بولعانى بەلگىلى. جازىقسىز، قياناتپەن جوعارى وقۋ ورىندارىنان شىعارىلعان، سوتتالعان سان مىڭداعان قىز-جىگىتتەر كەيىن رەسمي اقتالدى. ءبىراق، ولاردىڭ جۇرەكتەرىندە قالعان قاياۋ، سىزات-داق كەتە قويدى ما ەكەن؟! تالايى زاردابىن شەگىپ، قاسىرەتىن تارتتى. قانشاما ورىمدەي جاسوسپىرىمدەر قاناتى قايىرىلسا دا نامىسىن جەرگە تاپتاتپاي، ەڭسەلەرىن بيىك ۇستادى. ءبىراق، سىرىن سىرتقا شىعارماي، شەرىن تارقاتا الماي ىشتەن تىندى. زامان رايى سولاي بولدى. 1991-جىلى قازاق ەلى ەگەمەندىككە قول جەتكىزىپ، ءوز الدىنا تاۋەلسىز مەملەكەت اتاندى. شىن باعاسىن يەلەنبەگەن جەلتوقسان كوتەرىلىسىن جاي وقيعا دەۋ قيانات ەكەنىن داۋىستاپ ايتۋعا مۇرشامىز كەلەدى.

مۇستافا اتاتۇرىك ايتقانداي، «شىنجىرلاردى بالقىتىپ، تاجبەن تاقتى كۇيرەتەتىن كۇشتى نۇر- ۇلتتىق ەگەمەندىگىمىزگە قولىمىز جەتتى».

وسەر ەلدىڭ قاي ساتتە دە بىرلىك بولماق قالاۋى،
لاۋلا، لاۋلا جەلتوقساننىڭ مۇزعا جاققان الاۋى.
وزدەرىڭدەي ءور نامىستى جاس وركەنى بار ەلدىڭ
ەشقاشاندا ەڭكەيۋگە ءتيىستى ەمەس جالاۋى!

– دەپ اقىن جىرلاعانداي، جەلتوقساننىڭ مۇزعا جاققان الاۋى، 1991- جىلى 16-جەلتوقساندا تاۋەلسىزدىك تاڭىن تۋدىردى. بۇل كۇندى تاريحي ءبىر ءسات دەسەك تە بولادى. ارينە، قاراپايىم ۇعىمدا. ال، مۇنى دۇنيەنىڭ جاراتىلىسىمەن تاريح دوڭگەلەگىنىڭ زامانالار بەلەسىندەگى قاسيەتىمەن دارالاپ ايتساق، قازاقستان تاريحىندا بۇل داتا ەشقاشاندا ۇمىتىلمايتىن، باقىتتى باعا سىمەن حالقىمىزدىڭ ەسىندە ماڭگىلىك ساقتالىپ قالارى انىق.
تاۋەلسىزدىك - حالىقتىڭ ءۇنى، ۇلتتىڭ ءتىلى مەن ءدىلى. تاۋەلسىزدىك - حالىقتىڭ تويى، ەلدىڭ تويى. قالىڭ قازاق، التى الاش تۋعان كۇن، مەرەيتوي.

«قاز تۇرىپ، قادام باسقان تاۋەلسىزدىك سابيلىك تۇساۋىن ومىرشەڭ ۋاقىتقا كەستىرگەن كەزدەن باستاپ، وسىناۋ 15 جىلدىڭ بەدەرىندە ايشىلىق جەردى التى رەت اتتاعان الىپ سەكىلدى، ءداۋىر جالىنىن مىعىم ۇستاپ، تىزگىنىن بەكەم قاعا ءبىلدى» - دەپ، ەلباسىمىز ن.ءا.نازاربايەۆ ايتقانداي، ەگەمەن قازاقستاندى بۇكىل الەم تانىدى. (9،1 ب). تۋعان وتانىمىز جەر جۇزىلىك قاۋىمداستىقتىڭ تەرەزەسى تەڭ مۇشەسى رەتىندە دەموكراتيالىق ورەنيەتتى دامۋ جولىنا ءتۇستى. ءۇش عاسىرعا سوزىلعان اتا-بابامىزدىڭ ارمانىنىڭ جۇزەگە اسقانى، وعان ءوزىمنىڭ كۋاگەر بولعانىم – مەن ءۇشىن شەكسىز قۋانىش. مەن ءوز حالقىمنىڭ ەشكىمگە ناقاق قيانات جاساماعانىن ماقتان ەتەمىن، ال، قيانات جاساماعانعا اللانىڭ كوزى ءتۇزۋ. ءبىزدىڭ قولىمىزدا قاننىڭ ەمەس، تەردىڭ ءيىسى بار. دەمەك، ءبىز - جاسامپاز حالىقپىز.

وتان، وتان بارىنەن بيىك ەكەن،
مەن ونى ماڭگىلىككە ءسۇيىپ وتەم!
وتاندى سۇيمەۋىڭ دە كۇيىك ەكەن،
وتاندى سۇيگەنىڭ دە كۇيىك ەكەن!

- دەپ وتكەن عاسىردا جۇرەگىنەن سىزداي جىرلاعان جىرلاعان اقىن سوزدەرى بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ ساناسىندا وشپەستەي جاڭعىرىپ تۇرادى: قاسيەتتى وتان ۇعىمى – قانداي كەزدە دە، قانداي قيىندىق پەن قۋانىشتا دا، ءتىپتى وتارشىلدىقتىڭ تار قاپاسىندا تۇنشىعىپ جاتقاندا دا، ەل باسىنا كۇن تۋعان الاساپىران شاقتاردا دا، جانە بۇگىنگىدەي تاۋەلسىزدىكتىڭ بەيبىت تە شۋاقتى كۇندەرىندە دە - ءارقاشان دا بارىنەن دە بيىك تۇرادى.

ەلىمىز قالاي بولعاندا دا سان عاسىرلىق قيىن-قىستاۋ جولدان، تار جول تايعاق كەشۋدەن ءوتىپ، تاۋەلسىز ەلدەر قاۋىمداستىعىنا قوسىلدى. وتانىمىز قازاقستانىمىز تۋرالى ايتارىمىز دا ماقتانارىمىز دا كوپ-اق! ەندىگى جەڭىس تە ەرلىك تە ءبىزدىڭ قولدا. دەربەس بولۋعا باعىت العان ەگەمەن ەلىمىز – قازاقستاندى كوركەيتەتىن، شاڭىراعىن بيىكتەتىپ بايىتاتىن، ابىرويىن اسىرىپ، ءوز باقىتىنىڭ يەسى بولۋىنا قول جەتكىزىپ وتىراتىن، ءبىلىم مەن بىلىك جولىن تاڭداعان كەيىنگى ۇرپاقتار، ياعني، ءبىز جۇمىلا ەڭبەك ەتۋىمىز قاجەت. XXI عاسىردا قازاقتىڭ قاسىرەتى از بولعاي، قۋانىشى كوپ بولعاي! تاياۋداعى ءجۇز جىلدىق، ارىدەگى مىڭ جىلدىقتاردا قازاقتىڭ ارمانى مەن مۇددەسىن، ەلدىگى مەن ەڭبەگىن حاق تاعالا باياندى ەتكەي!

قاراپ كورىڭىزدەر:

تاۋەلسىزدىك كۇنىنە قاتىستى ولەڭدەر مەن تاقپاقتار

تۋعان كۇنگە ارنالعان تىلەكتەر

وتباسى تۋرالى ماقال - ماتەلدەر

تۋعان ەل، وتان تۋرالى ولەڭدەرڭدەر

---