InfoHub Logo

1905 جىلى 9 قاڭتاردا پەتەربور قالاسىندا پاتشا ۇكىمەتى قارۋسىز شىققان قاراپايىم جۇمىسشىلارعا قارۋدان اتتى. بۇل وقيعا تاريحتا «قاندى جەكسەنبى» دەگەن اتپەن قالدى، وتارلىق ۇلت اۋداندارىنىڭ ويانۋىنا اسەر ەتتى، حالىقتى ىزالاندىردى. پاتشا ۇكىمەتىنە نارازىلىق ءبىلدىرىپ، ءتىپتى قونىس اۋدارۋشى شارۋالاردىڭ وزدەرى دە اشۋلى بولدى. «قاندى جەكسەنبى» وقيعاسىنىڭ ارتى ريەۆوليۋسيامەن ۇلاسىپ كەتتى، ويتكەنى حالىق بۇنداي ادىلەتسىزدىكتى بۇدان ءارى شىداي المادى.

1905-1907 جىلدارى ءبىرىنشى ورىس ريەۆوليۋسياسى بولادى. ريەۆوليۋسياعا العىشارت بولعان ماسەلەلەردىڭ ءبىرى: پاتشا ۇكىمەتىنىڭ اگرارلىق ساياساتى. ساياساتقا قارسى كۇرەس قازاقتاردىڭ ساياسي بەلسەندىلىگىنىڭ كۇشەيۋىنە اكەلەدى. ۆەرنىي،پەروۆسك،اقمولا وبلىسى،ورال قالالارىندا جۇمىسشىلاردىڭ ءبىراز قارسىلىق تولقۋلارى ءوتتى. ءبىراق ولار پاتشا ۇكىمەتىنە تىكەلەي قارسى شىعا المادى. ولاردا قارۋ-جاراق سانى از بولدى، ول تۇگىلى شىعار جۇمىسشى سانى از ەتىن. قازاق حالقى سول ساتتە ساياسي جاعىنان ءالسىز، سوقتىعىستارعا دايىن ەمەس بولاتىن. پاتشا ۇكىمەتى بارىنشا وتارشىلدىق ساياساتتى كۇشەيتىپ، ەلدىڭ قولىن بايلايتىن ۇزدىكسىز زاڭدار شىعارا باستادى. قازاق حالقى ءوزىنىڭ جەرىنەن ايىرىلىپ، دالادا قاڭعۋدا قالدى.ورىس شارۋالارىنان، جۇڭگو يمپەرياسى اكىمشىلىكتەرىنەن ءوز جەرىن جالعا الىپ وتىردى. حالقىمىزدى بارىنشا ەڭ اۋىر قارا جۇمىستارعا سالىپ، كۇن دەمەي، ءتۇن دەمەي ەڭبەكتەندىردى. اياماي ەڭبەك ەتكەن ادامداردىڭ جالاقىسى وتە تومەن بولدى. ءوزىمىزدىڭ زاۆود، فابريكالارىمىزدى شەتەلدىك كاسىپكەرلەرگە ءبىر تيىن قۇنمەن ساتىپ الىپ وتىردى. مۇنىڭ بارىنە حالىق قالايشا شىداپ وتىرا بەرمەك؟ ءبىراق شارۋالاردىڭ بۇلاي وتىرمايتىندىعىن الدىن الا ەسكەرگەن پاتشا ۇكىمەتى 1906 جىلعى 6 قاڭتاردان باستاپ پاتشانىڭ ارنايى جارلىعى بويىنشا اقمولا جانە سەمەي وبلىستارىنىڭ بۇكىل اۋماعىندا اسكەري توتەنشە جاعداي جاريالادى. بىلايشا ايتقاندا بۇل جاعداي جۇمىسشىلاردىڭ «قولىن بايلادى». ويتكەنى ەرەۋىلدەرگە قاتىسىپ، قارسىلىق كورسەتكەن جۇمىسشىلاردا بىردەن كاسىپ ورنىنان شىعارۋ، جەر اۋدارتۋ ماسەلەلەرى تۋىندايتىن بولدى.

جالپى 1905-1907 جىلدارى ءبىراز ەرەۋىلدەر مەن تولقۋلار بولدى. سەبەبى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ توقتايتىن ءتۇرى جوق، كۇننەن كۇنگە تۇسىنىككە بەرىلمەيتىن زاڭدار شىعىپ جاتتى،قازاق-ورىس حالقىنا ادەلىتسىزدىك قارىم-قاتىناس بولدى. 1905 جىلى  15 قاراشادا قارقارالى قالاسىندا جۇمىسشىلار مەن شارۋالاردىڭ، سولداتتاردىڭ كوتەرىلىسىن باسقارعان ج.اقبايەۆ سەمەيگە قامالعا الىندى. حالىقتى، ەلدى قورعاۋدا ماڭىزدى ءرول اتقارعان قازاق وكىلدەرى: ا.بايتۇرسىنوۆ، ءا.بوكەيحانوۆ، م.دۋلات ۇلى بولدى. ولار ساياسي جيىندارعا بەلسەنە قاتىستى، پەتيسيا دايىنداۋ ىسىنە ارالاستى.

الاش قوزعالىسىنىڭ وكىلدەرى 1905 جىلدىڭ قازان ايىنىڭ 17 دە جاريالانعان پاتشا مانيفەسىن اشكەرەلەدى. مانيفەست بويىنشا رەسەيدىڭ ءبىرقاتار حالقى، قازاقستان حالقىنىڭ سايلانۋىنا قۇقىق جوق دەلىندى. قازاقتاردى نەبارى «كوشپەلى،قاڭعىباس حالىق» دەپ اتادى. حالىق رەسەي مەملەكەتتىك دۋماسىنا قازاق زيالىلارىن قاتىستىرعىسى كەلدى. بۇنداي وپاسىزدىققا جول بەرمەگەن حالىق اقىرىندا نارازىلىعىن ءبىلدىرىپ، قازاقتار سايلانۋعا قۇقىعىن الدى. 1905 جىلى جەلتوقساندا ورال قالاسىندا بەس وبلىستىڭ وكىلدەرى سەز وتكىزىپ، قازاق كونستيتۋسيالىق-دەموكراتيالىق پارتياسىن قۇرۋ شەشىمى قابىلدانادى. پارتيانىڭ باستى ماقساتى قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق مۇددەسىن قورعاۋ تۋرالى ماسەلە بولدى.

1905-1907 جىلدارداعى ريەۆوليۋسيا وكىنىشكە وراي جەڭىلىس تاپتى. الايدا بۇل ايتارلىقتاي قازاق حالقىنا ۇلكەن «تاجىريبە» جانە «سىناق» بولدى دەپ ويلايمىن. ويتكەنى ەلىمىز ءبىرقاتار قيىنشىلىقتارعا توتەپ بەرىپ، الداعى ەرەۋىلدەرگە دايىن بولدى. ەل شەشىمىمەن تاڭدالعان وكىلدەر رەسەي مەملەكەتتىك دۋماسىنا قاتىسىپ، وزدەرىن بيىك جاعىنان كورسەتىپ ءبىلدى. تەمىر جۇمىسشىلارى 8 ساعاتتىق جۇمىس تارتىبىنە كوشتى. كەيبىرەۋلەر وزدەرىنىڭ كاسىپتەرىن قۇردى. وسىلايشا، ءبارى كەرەمەت كەزەڭگە ۇلاسقانىمەن، بۇنداي اۋىر وقيعا بىزگە ۇلكەن رۋحاني كۇش بەردى! قازاق حالقى ودان بەتەر كۇشەيدى! 

ابىلاي حان اتىنداعى قازاق حالىقارالىق قاتىناستار جانە الەم تىلدەرى ۋنيۆەرسيتەتى 1 كۋرس جانىبەكوۆا توعجان

---