InfoHub Logo

1917 جىلدىڭ سوڭىندا سولتۇستىك، سولتۇستىك – شىعىس قازاقستاندا قۇرىلعان قازاقتىڭ ۇلتتىق، دەموكراتيالىق باعىتتاعى ساياسي ۇيىمىن 1917 جىلدىڭ اقپان ايىندا ومبى قالاسىندا قۇرىلعان «قازاق ەڭبەكشىلەرى وداعىنىڭ» مۇشەلەرى قۇرادى. بۇل وداق 1917 جىلدىڭ سوڭىندا «ءۇش ءجۇز» پارتياسىنا اينالدى. پارتيا مۇشەلەرى ءوز ۇيىمىن «قازاقتىڭ سوسياليستىك پارتياسى» دەپ اتادى. جەتەكشىلىك ءرولدى بۇرىنعى ادۆوكات، جۋرناليست ءارى دراماتۋرگ كولباي توگىسوۆ، فەلدشەر، ءتىلماش شايمەردەن ءالجانوۆ، ءابىلقايىر دوسوۆ، ىسقاق كوبەكوۆ، مۇقان ايتپەنوۆتەر اتقاردى. ۇيىمنىڭ قۇرامىندا زيالى توپ وكىلدەرىمەن قاتار قالاداعى قازاق كەدەيلەرى دە بولدى. «ءۇش ءجۇز» پارتياسى وك-نىڭ ورنالاساتىن جەرى ومبى قالاسى بولىپ بەلگىلەندى. ايتپەنوۆ — پارتيانىڭ ءتوراعاسى، ورىنباسارى — توگىسوۆ، حاتشىسى — كوبەكوۆ، قازىناشىسى تىنىشبايەۆ  بولدى. باسپا ءسوز ورگانى «ءۇش ءجۇز» گازەتى قىزىلجار قالاسىندا شىعارىلدى. كەيىننەن «ءۇش ءجۇز» پارتياسىنىڭ ءتوراعاسى بولىپ توگىسوۆ سايلاندى. پارتيانىڭ قىزىلجار، اقمولا، سەمەي، ت.ب. قالالاردا ءوز ۇيىمدارى مەن توپتارى جۇمىس ىستەدى. قازاقتىڭ دەموكراتيالىق راديكالدى توپتارىنىڭ مۇددەلەرىن بىلدىرە وتىرىپ، الاش پارتياسىنا قارسى يدەيالىق – ساياسي كۇرەس جۇرگىزدى.

«ءۇش ءجۇز» پارتياسىنىڭ باعدارلاماسىندا نەگىزگى ماقساتتار رەتىندە قازاق حالقىن كوشپەندىلىكتەن وتىرىقشىلىققا كوشىرۋ، ولارعا شارۋاشىلىقپەن اينالىسۋ ءۇشىن جەتكىلىكتى جەر ءبولىپ بەرۋ، كەدەيلەر مەن جارلىلارعا جاردەم بەرۋدى ۇيىمداستىرۋ، وقۋ-بىلىمگە تاراتۋ، مۇسىلمان ءدىنىن قۇرمەتتەۋ، پارتيا قۇرامىنا قازاق جەرى دە كىرۋى ءتيىس تۇركىستان فەدەراسياسىن قۇرۋ، ت.ب. اتالىپ كورسەتىلدى. «ءۇش ءجۇز» پارتياسى ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستى توقتاتىپ، ءبىتىم جاساۋدى، مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ اراسىنداعى ىنتىماقتاستىقتى، باسقا دىندەگى حالىقتارمەن دە دوستىق قارىم-قاتىناستاردى ساقتاۋدى جاقتادى. «ءۇش ءجۇز» پارتياسى بولشيەۆيكتەردى قولداپ، ولارعا جاڭا قوعامدىق قۇرىلىس ورناتۋعا جاردەمدەستى. پارتيانىڭ ءبىرقاتار قايراتكەرلەرىنە باتىس ءسىبىر، قىزىلجار، سەمەي كەڭەستەرىندە جاۋاپتى قىزمەتتەر اتقارۋعا ۇسىنىس جاسالدى. «ءۇش ءجۇز» گازەتىنە قارجىلاي كومەك كورسەتىلدى. گازەت كەڭەس وكىمەتىنىڭ ساياساتىن ناسيحاتتاپ، ونىڭ شەشىمدەرىن قولداپ وتىردى، اشارشىلىقپەن كۇرەس جونىندە ماقالالار جاريالادى. ومبىداعى كەڭەس وكىمەتى قۇلاعاننان كەيىن كولچاك ۇكىمەتى «ءۇش ءجۇز» پارتياسىنىڭ باستى قايراتكەرلەرىن تۇگەلگە دەرلىك تۇتقىنعا الىپ، قۋعىنعا ۇشىراتتى. «ءۇش ءجۇز» پارتياسىنىڭ باعدارلاماسى نەگىزىنەن سولشىلدىق، راديكالدىق باعىتتا بولدى. قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق مۇددەلەرىن باسشىلىققا العاندارىمەن، الەۋمەتتىك ەكونوميكالىق جانە ساياسي ماسەلەلەر بويىنشا بولشيەۆيكتەر پارتياسىنىڭ ىقپالىندا بولدى. 1918 جىلدىڭ جازىندا «ءۇش ءجۇز» پارتياسى تاراتىلدى.

تۇيىندەي كەلگەندە اقپان مەن قازان توڭكەرىستەرى ارالىعىندا رەسەيدەگى سياقتى، ونىڭ ۇلتتىق ايماعى – قازاقستاندا دا كوپ پارتيالى جۇيە  قالىپتاستى. قازاقستاندا ۇلتتىق، ءدىني، تاپتىق، سوسلوۆيلىك نەگىزدە پايدا بولعان ءار ءتۇرلى پارتيالار مەن توپتار كوپتەگەن رەتتەردە كەلىسىمگە  نەمەسە ىمىراعا كەلە الماي، بىر-بىرىمەن شيەلەنىسكەن تۇردە جۇرگىزدى. سونىمەن بىرگە 1916 جىلعى، ونىڭ ىزىنشە بولعان 1917 جىلعى اقپان   توڭكەرىسى  قازاقستاننىڭ حالىق بۇقاراسىنىڭ وراسان كوپشىلىگىن دۇرسىلكىندىرىپ، تاريحي پروسەستىڭ دامۋىن جەدەلدەتۋگە سەبەپشى   بولعانى  انىق ەدى. ....

1917 جىلعى اقپان بۋرجۋازيالىق-دەموكراتيالىق توڭكەرىستىڭ جەڭىسىنىڭ ناتيجەسىندە پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قۇلاتىلۋى جانە رەسەيدە رەسپۋبليكالىق ءتارتىپتىڭ ورناتىلۋى قازاقستان مەن تۇركىستانداعى ساياسي جاعدايدى تۇبىمەن وزگەرتتى. اقپان توڭكەرىسى قازاقستاننىڭ باسقا ايماقتارى سەكىلدى وڭتۇستىك وڭىرىندەدە ۇلكەن قولداۋعا يە بولدى. ءبىراق، ايماقتىڭ اتالعان كەزەڭدەگى قوعامدىق ساياسي دامۋىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى دە بولدى. ايماقتاعى كازاك–ورىس اسكەرلەرىنىڭ بيلەۋشى توپتارى وزگەرىستەرگە قاراماستان كازاك–ورىس ستانسيالارىنداعى بيلىك تىزگىنىن بۇرىنعىسىنشا ءوز قولدارىندا قالدىرۋعا بارلىق كۇشتەرىن سالدى.

ادەبيەتتەر:

1.    قازاقستان تاريحى. كونە زاماننان بۇگىنگە دەيىن. بەس تومدىق، ءتورتىنشى توم. الماتى  اتامۇرا2010 ج. 752 ب،
2.    ايمان سەلكەبايەۆا. قازاقستاندا قۇرىلعان قوعامدىق ۇيىمدار.//قازاق تاريحى  №6 (145)2016ج. -29-30ب
3.    گۇلجاۋحار كوكەبايەۆا. ۋاقىتشا ۇكىمەت جانە بولشيەۆيزم//ەگەمەن قازاقستان 78 ناۋرىز 2017 جىل.
4.    ە.تىلەشوۆ، د.قامزابەك ۇلى الاش قوزعالىسى ( ەنسيكلوپەديالىق انىقتامالىق) الماتى، «ساردار» 2014ج.-528 ب.
5.    دميتريي چۋراكوۆ. ۋروكي ي زناچەنيە 1917 گودا.//ليتەراتۋرنايا گازەتا 18-24 يانۆاريا 2017 №1-2 (6582).

قورقىت اتا اتىنداعى
قىزىلوردا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ
ماگيسترانتى نيازبەك اياكوز ءادىلحان قىزى

---