اباي دانا، اباي دارا - قازاقتا!
جوسپار:
1. «دۇنيە دە ءوزى،مال دا ءوزى».
2. «قالىڭ ەلىم،قازاعىم».
3. تاتۋلىق پەن تۇراقتىلىق.
4. «ولەڭ-سوزدىڭ پاتشاسى».
5. ءتۇيىن.
ۇلى ابايدىڭ شىعارماشىلىق مۇراسى-حالقىمىزدىڭ عاسىرلار بويى ماڭىزىن جويمايتىن رۋحاني قازىناسى. ماڭىزىن جويماۋ بىلاي تۇرسىن، زامان وزگەرىپ، قوعامدىق سانادا كۇرت ساپىرىلىستارپايدا بولعان سايىن بۇل قازىنا ءوزىنىڭ جاڭا ءبىر قىرلارىمەن جارقىراي اشىلىپ، ءقادىرىن ارتتىرا تۇسەتىنىنە ابايدان كەيىنگى ۋاقىت ايقىن كوز جەتكىزدى.
اقىننىڭ دۇنيەگە كەلگەنىنە ءبىر جارىم عاسىر، ال ءوزىنىڭ ماڭگى ولمەس شىعارمالارىمەن حالقىنا ءسوزدىڭ ۇلى ماعىناسىندا ۇستازدىق ەتە باستاعانىنا عاسىردان استام ۋاقىت ءوتتى. سودان بەرى ونىڭ ارتىنا قالدىرىپ كەتكەن مۇراسى ەلى مەن جۇرتىنىڭ رۋحاني ومىرىندەگى قاي بۇرىلىستار مەن قاي قۇبىلىستار تۇسىندا دا اينىماس تەمىرقازىق، اداستىرماس قۇبىلاناما بولىپ قىزمەت ەتىپ كەلەدى.
بۇل كۇندە اباي ءسوزى ءار قازاقتىڭ اعزاسىنا انا سۇتىمەن بىرگە داريدى دەسە، ارتىق ايتىلعاندىق ەمەس. انا ءسۇتى ءتان قورەگى رەتىندە جاس ءسابيدىڭ بۋىنى بەكىپ، بۇعاناسى قاتايۋىنا قىزمەت ەتسە، اقىن ءسوزى ونىڭ ساناسىنا ادامدىق پەن ازاماتتىقتىڭ ۇرىعىن سەۋىپ قىزمەت ەتەدى».
(ج. ىسماعۇلوۆ. )
ونەر-بىلىم جولىنداعى ىزدەنىسىن اباي ءوز بەتىمەن ۇيرەنۋ ارقىلى دامىتادى، ورىسشا كىتاپتاردى كوپ وقيدى.
80-جىلداردىڭ ورتا كەزىنەن باستاپ، اباي اقىندىق جولعا ءبىرجولا بەت بۇردى. بۇل كەزدەگى ونىڭ ولەڭدەرىنىڭ قاي-قايسىسى بولسىن-تولىسقان وي-سانانىڭ جەمىسى. بۇعان دەيىن اراگىدىك جازعان ولەڭىن ءوز زامانداسى كوكپاي اتىنان تاراتىپ جۇرگەن اباي 1886 جىلدان باستاپ ءوز اتىنا كوشىرگەن. وسى جىلداردان باستاپ اباي ولەڭدى ۇزبەي جازۋعا تىرىسقان. ءبىراق ەل اراسىنداعى شيلەنىسكەن تارتىستار ونىڭ ادەبيەتپەن ءبىرىڭعاي شۇعىلدانۋىنا مۇمكىندىك بەرە بەرمەگەن.
«دۇنيە دە ءوزى، مال دا ءوزى».
ابايدىڭ اقىندىق جولعا بەت بۇرعاندىعى العاشقى ءسوزى مادەنيەت پەن ءبىلىمنىڭ ماڭىزىن ناسيحاتتاۋعا ارنالادى. ونىڭ 1885 جىلى جازعان «جاسىمدا عىلىم بار دەپ ەسكەرمەدىم» ولەڭى بۇل تاقىرىپتاعى تۇڭعىش شىعارماسى بولۋمەن قاتار، اقىننىڭ ءسوز ونەرى جولىنداعى جاڭا ىزدەنىسىن دە تانىتادى. اباي مۇندا، ەڭ الدىمەن، جاڭا ۇلگىدەگى اقىنعا كەرەك عىلىم جايىن ءسوز ەتەدى. ءعىلىم-بىلىمدى كەزىندە زەرتتەي الماعانىنا وكىنىش بىلدىرەدى. ءوز قاتەلىگىن بالالارىن وقىتۋمەن تۇزەۋگە بەت العانىن ايتادى.
سونىمەن قاتار ول «قىزمەت قىلسىن، شەن السىن» دەگەن حالىق مۇددەسىنە جات تاربيە جايىن مىنەپ، سىنايدى.
جاسىمدا عىلىم بار دەپ ەسكەرمەدىم،
پايداسىن كورە تۇرا تەكسەرمەدىم.
ەر جەتكەن سوڭ تۇسپەدى ۋىسىما،
قولىمدى مەزگىلىنەن كەش سەرمەدىم.
بالامدى مەدرەسەگە ءبىل دەپ بەردىم،
قىزمەت قىلسىن، شەن السىن دەپ بەرمەدىم.
بۇل-وتكەنگە قۇر وكىنۋ ەمەس، كەلەشەكتە جاستاردىڭ ءوزى ءتارىزدى وپىق جەپ قالماي، ءبىلىم مەن ونەر قۋاتىن شاعىن بوس وتكىزبەي ەڭبەكتەنۋىنە ءجون سىلتەۋ. شىعارما اباي اقىندىعىنىڭ حالىقتىق، اعارتۋشىلىق ماقساتقا قاراي بەت العاندىعىنىڭ بەلگىسى ءتارىزدى. كەيىنگى تۋىندىلارىندا اقىن بۇل يدەيانى تەرەڭدەتە تۇسەدى.
1886 جىلى اباي «عىلىم تاپپاي ماقتانبا»، «ينتەرناتتا وقىپ ءجۇر» دەگەن ولەڭدەر جازدى. مۇنىڭ العاشقىسى ۇستاز اقىننىڭ كەيىنگى ۇرپاققا ايتار وسيەتى تۇرىندە جازىلعان. بۇكىل ولەڭ بويىنا اباي «عىلىم» دەگەن ءسوزدى قايتالاپ ايتا وتىرىپ، ادام بويىنداعى قازىنانىڭ ۇلكەنى جانە ءاربىر جىگەرلى جاستىڭ تالپىناتىن ارمانى-عالىم بولۋى كەرەكتىگىن تۇسىندىرەدى.
عىلىم تاپپاي ماقتانبا!
ورىن تاپپاي باپتانبا!
قۇمارلانىپ شاتتانبا!
ويناپ بوسقا كۇلۋگە، -
دەيدى ول. ءسويتىپ، عىلىمعا بەرىلۋدىڭ، عالىم بولۋدىڭ جولدارىن اڭگىمەلەيدى.
عىلىم جولى-ادىلدىك جولى. ونى ۇستاعان ادام ەسكى جولمەن جۇرە المايدى.
ناداندارعا بوي بەرمە،
شىن سوزبەنەن ولسەڭىز، -
دەگەندە، ول عىلىم ۇيرەنەتىن جاستىڭ قاراڭعى، نادان قاۋىمنان وزگەشە بولۋىن قالايدى.
«ينتەرناتتا وقىپ ءجۇر» ولەڭىندە اباي الگى ويلارىنا تىڭ پىكىرلەر قوسادى. مۇندا، سىنشىلدىق باسىم. اقىن پاتشالىق ەل بيلەۋ جۇيەسىنە، وقىتۋ تارتىبىنە سىن ايتادى. حالىققا پايدالى ەمەس، زالالدى بولىپ شىعاتىن اكىمدەر مەن شالاعاي تورەلەردىڭ وقۋداعى ماقساتىن كورسەتەدى.
ورىس ءتىلى، جازۋى
بىلسەم دەگەن تالاسى
پروشەنيە جازۋعا
تىرىسار، كەلسە شاماسى.
ىنساپسىزعا نە كەرەك،
ءىستىڭ اق پەن قاراسى.
نان تاپپايمىز دەمەيدى،
بۇلىنسە ەلدىڭ اراسى،
…از بىلگەنىن كوپسىنسە،
كوپ قازاققا ەپسىنسە،
كىمگە تيەر پاناسى؟
اقىن مۇنداي ماقساتپەن عىلىم قۋۋدى قۋاتتامايدى. ولاردىڭ «ءيا ءتىلماش، ءيا ادۆوكات» بولۋ نيەتىنە سالتىكوۆ پەن تولستويدى ادەيى قارسى قويادى. تولستوي مەن سالتىكوۆ-ششەدرين سىناپ، ماسقارالاعان ورىس شەنەۋنىكتەرىنىڭ بەينەسىن ولاردىڭ ەسىنە سالادى.
ءتىل مەن تەڭەۋ، ءتۇر جاعىنان العاندا دا، «ينتەرناتتا وقىپ ءجۇر» ولەڭى-جاڭالىعى بار شىعارما. وسى ولەڭدە اباي «ينتەرنات»، «ۆوەننىي قىزمەت»، «پروشەنيە»، «ادۆوكات»، «زدراۆومىسلياششيي»، «كورەننوي»، «سچەت»، ت. ب. ورىس سوزدەرىن قولدانادى. ولاردى ۇيقاستىرا وتىرىپ، ەركىن پايدالانادى جانە ولاردى اقىن ورىس مادەنيەتىن ۇگىتتەيتىن ولەڭگە ادەيى كىرگىزگەن.
«قالىڭ ەلىم، قازاعىم».
بۇل كەزدە جازعان ولەڭدەرىندە اباي وزىق مادەنيەتتى ناسيحاتتاۋمەن قاتار، الەۋمەتتىك، ازاماتتىق ساناسى وسكەن حالىقتىڭ ۇلكەن قايراتكەرى دارەجەسىندە كورىنەدى. ونىڭ ولەڭدەرىنەن ەڭبەكشى حالىق مۇددەسىن قورعاعان ازاماتتىڭ ءۇنى ەستىلەدى. ءوزى بيلەۋشى تاپ ورتاسىنان شىقسا دا، تاريحي دامۋدىڭ بەتالىسى مەن قوعامدىق شىندىقتى تۇسىنگەن ول ەڭبەكشى شارۋاعا شىنداپ بەت بۇرعانىن بايقاتادى. ولاردى «ەلىم»، «جۇرتىم»، «حالقىم» دەپ، دوس تۇتا سويلەيدى. وسى بەتبۇرىستا اباي سول حالىقتى جۇدەتىپ، شارشاتىپ وتىرعان ۇنامسىز ارەكەت-مىنەزدەردى، ولاردىڭ ىشكى سىرىن ۇلكەن شەبەرلىكپەن اشاتىن پسيحولوگ اقىن رەتىندە تانىلادى. زامانى مەن ءوزى ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان ورتانىڭ كەمشىلىك-قايشىلىقتارىن وتكىر جانە ءادىل مىنەپ-سىنايدى.
بۇل سارىن، اسىرەسە، ابايدىڭ «قالىڭ ەلىم، قازاعىم، قايران جۇرتىم» دەپ اتالاتىن ولەڭىندە انىق بايقالادى. مۇندا ءوز حالقىنىڭ باسىنداعى قايعى-مۇڭدى كورىپ دەرتتەنىپ، «قالىڭ ەلى-قازاعىنىڭ» قازىرگى حالىنە قينالا سويلەگەن اقىن بار. ەل ۇيىتقىسىن بۇزعان، ونىڭ بەرەكەسىن كەتىرگەن اكىمسىماقتارعا دەگەن ونىڭ ىزاسى دا مول.
باس-باسىنا بي بولعان وڭكەي قيقىم،
مىنەكي، بۇزعان جوق پا ەلدىڭ سيقىن؟-
دەپ، ول ەل ىشىندەگى ادامگەرشىلىك جاعىنان دا، مىنەز-قۇلىق جاعىنان دا تاتىمسىز توپتى ءبولىپ كورسەتەدى.
ابايدىڭ العاشقى سىنشىلدىق ولەڭدەرى ءحىح عاسىرداعى ورىس رەاليزمىنىڭ سىنشىل سارىنىن ۇلگى تۇتقانىن، سول جولداعى ىزدەنىسىن، بەتالىسىن بايقاتادى.
تاتۋلىق پەن تۇراقتىلىق.
حالقىنىڭ كەلەشەگىن ويلاپ ەگىلگەن، سول ءۇشىن ۇنامسىزدىقتى اياماي سىناۋ ارقىلى تۇزەتۋدى ويلاعان ابايدىڭ جاس ۇرپاققا ايتار اقىلى دا، ۋاعىزى دا از بولماعان. سونىڭ ءبىرى-دوستىق ماسەلەسى. «جىگىتتەر، ويىن ارزان، كۇلكى قىمبات» ولەڭىندە ول تىرشىلىكتە ءوزى كورگەن، حالىق تاجىريبەسى تانىتقان شىندىقتى ايتا وتىرىپ، جاستاردى شىن ادامگەرشىلىك جولىنا، قياناتسىز، ادال دوستىققا ۇگىتتەيدى. ولاردى جالعان تاتۋلىق، بوياما مىنەزدەن ساقتاندىرادى.
اباي ۇلكەن دوستىقتى وتباسىلىق ومىردەن، جاستار سەزىمىنىڭ تۇراقتىلىعىنان، ايەلگە ادامگەرشىلىك، ادىلەت تۇرعىسىنان قاراۋدان ىزدەدى. ول جاستاردىڭ ادال ماحابباتى مەن شىن دوستىعىن ۋاعىزدادى. ەسكى ادەت-عۇرىپ زاڭدارى بويىنشا ءوزى باستان كەشكەن ءومىر ساباعىنا سۇيەنە وتىرىپ، ول شىنايى دوستىق سەزىمدى جوعارى قويادى. جاس ۇرپاقتى ەسكى تاربيەنىڭ كەرتارتپا جاعىنان جيرەندىرىپ، جاڭا ونەگە ۇسىنادى. بۇل تۇرعىدان ونىڭ «وكىنىشتى كوپ ءومىر كەتكەن ءوتىپ»، «كەيدە ەسەر كوڭىل قۇرعىرىڭ» دەگەن ولەڭدەرىن ەسكە الۋ ورىندى. بۇل ولەڭدەردىڭ ليريكالىق كەيىپكەرى-شىن دوستىق پەن ماحابباتىن تاپپاي كۇيزەلگەن جان. ول «سول دوستى» ىزدەپ كۇڭىرەنەدى، جوقتايدى.
ماحابباتسىز دۇنيە بوس،
حايۋانعا ونى قوسىڭدار.
…پايدا، ءماقتان-بارى تۇل،
دوسسىز اۋىز تۇشىماس، -
دەگەن ولەڭ جولدارى-مازمۇنى جاعىنان اقىننىڭ وي ءتۇيىنى، وسيەتى ىسپەتتى. بۇل ولەڭدەر جاس ۇرپاقتى اقىن اڭساعان دوستىققا، ماحابباتقا ۇگىتتەيدى.
قابدىلماناپوۆ دوسجان
You Might Also Like
-
سان عاسىرلىق الۋان قاتپارلى تاريح كوشىندە حالقىنىڭ باسىن قوسقان، جارقىن بولاشاققا باستاعان، بەدەلىن اسىرعان، نامىسىن وياتقان، ابىرويىن قورعاعان تۇلعالار، البەتتە، از بولماعان. ۇلت تاريحىنىڭ قالىڭ وق...
-
جۇلدىزدار – تۇنگى اسپاندا جارقىراعان نۇكتەلەر سياقتى كورىنەدى، ءبىراق شىن مانىندە، ولار الىس قاشىقتىقتا جاتقان شار تارىزدەس دەنەلەر. ولاردىڭ كوپ بولعانى سونشالىق، جالپى سانىن انىقتاۋ مۇمكىن ەم...
