InfoHub Logo

سان عاسىرلىق الۋان قاتپارلى تاريح كوشىندە حالقىنىڭ باسىن قوسقان، جارقىن بولاشاققا باستاعان، بەدەلىن اسىرعان، نامىسىن وياتقان، ابىرويىن قورعاعان تۇلعالار، البەتتە، از بولماعان. ۇلت تاريحىنىڭ قالىڭ وقۋلىعى بىزگە تاعىلىم الارلىق سان تۇلعانىڭ ءومىرى مەن ونەگەسىن ۇسىنعاندا، ولاردىڭ ىشىنەن مەملەكەت تىزگىنىن قولىنا ۇستاعان حاندار مەن بيلەردى، ەل ىرگەسىن جاۋدان قورعاعان باھادۇرلەردى، الەۋمەت ءومىرىن كەڭ تولعاعان جىراۋلار مەن اقىنداردى، ءان مەن كۇيىن اۋەلەتكەن ونەرپازداردى، حالقىنا جول نۇسقاعان ويشىلداردى كورەمىز. بويىنا الۋان قابىلەتتى سىيعىزعان وسىنداي ايتۋلى تۇلعالاردىڭ ورتاسىندا بارشا قازاق “احاڭ” دەپ قۇرمەت تۇتقان، “ۇلت ۇستازى” دەگەن اسا مارتەبەلى ات يەلەنگەن-احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ەرەكشە ورنى بار. 

​قازاق حالقى مادەنيەتىنىڭ تاريحىنان كورنەكتى ورىن الاتىن قايراتكەرلەردىڭ ءبىرى - اعارتۋشى ۇستاز، قازاق ءتىلى ءبىلىمىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى، عالىم احمەت بايتۇرسىنوۆ حح عاسىردىڭ العاشقى وتىز جىل ىشىندە قازاق حالقىنىڭ قوعامدىق-ساياسي، مادەني-اعارتۋ جانە ادەبي بولاشاعىن ويلاپ، ساناسىن وياتۋدا، ساۋاتىن اشۋعا، جاعدايىن جاقسارتۋعا كۇش-جىگەرىن، ءبىلىمىن ارناعانداردىڭ ءبىرى. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ سوزىمەن ايتقانداي، قازاق حالقىنىڭ «رۋحاني كوسەمى» بولعان ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ ۇلانعايىر ەڭبەگى سان سالادا كورىنەدى.

​ حح عاسىردىڭ باسىندا ۇركەردەي توپتانىپ شىققان قازاق زيالى قاۋىمىنىڭ اسا كورنەكتى وكىلى، ءوزىنىڭ جالپى رۋحاني بولمىسى جاعىنان «وقىعان ازاماتتاردىڭ تۇڭعىش كوسەمى» رەتىندە تانىلعان احمەت بايتۇرسىن ۇلى بولاتىن. ول ءوزى ءومىر سۇرگەن قوعامنىڭ كوكەيكەستى  الەۋمەتتىك ماسەلەلەرىن بيىك دەڭگەيدە قوزعاعان، ادامدى رۋحاني قالىپتاستىرۋداعى ءوقۋ-بىلىمنىن قۇدىرەتىن تەرەڭ تۇسىنگەن اعارتۋشى - رەفورماتور ەدى.

​حح عاسىر باسىنداعى تاريحىمىز نەبىر كۇردەلى وقيعالارعا تولى بولعانىن بىلەمىز. بۇل قازاق جەرىنىڭ پاتشالىق رەسەي قۇرامىنا تولىق ەنىپ، وتارشىلدىق ەزگىنىڭ ەڭ كۇشەيگەن شاعى بولاتىن. ءوز جەرىندە ءوزىنىڭ نەگىزگى ازاماتتىق قۇقىقتارى شەكتەلگەن قازاق بالاسىنىڭ ءدال وسى كۇيىن احاڭ سەكىلدى اردا تۋعان ازاماتتار عانا تۇزەي الار ەدى. وتكەن عاسىردىڭ الاتەۋىم شاعىندا “الاش قوزعالىسى” دەگەن اتپەن تاريحىمىزعا ەنگەن ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ قايراتكەرلەرى ساياسي ساحناعا شىقتى. ونىڭ ساياسي كوسەمى-اليحان نۇرمۇحامەد ۇلى بوكەيحان بولسا، تۇتاس ءداۋىردىڭ رۋحاني كوسەمى-احمەت بايتۇرسىن ۇلى ەدى. بۇل قوزعالىس قازاق مەملەكەتتىلىگىن قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن كۇرەسكە شىققان ۇلى وقيعا بولدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى، ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆ “الاش ارىستارى بىزگە مەملەكەتشىلدىك يدەياسىن تۋ ەتىپ كوتەرۋدى تابىستاپ كەتتى” دەپ اسا جوعارى باعا بەردى. قازاقتىڭ ۇلت رەتىندە ساقتالۋىنىڭ قورعانى دا، كەپىلى دە ۇلتتىق مەملەكەتتىلىك ەكەنىن ۇعىنعان كوشباسشى توپتىڭ ەڭ الدىڭعى ساپىندا احمەت بايتۇرسىن ۇلى تۇردى. بۇل تۋرالى قوعام قايراتكەرى، جازۋشى ءابىش كەكىلبايەۆ: “احمەت بايتۇرسىنۇلى-ۇلتتىق تاريحىمىزدا ەشكىممەن سالىستىرۋعا بولمايتىن ەرەكشە تۇلعا. بالكىم، بىرەۋلەرگە بۇل ورىنسىز تۇمسانۋ بولىپ كورىنەر، وعان دەيىن دە بۇل دالادا فارابي، ياساۋي، قورقىت، اسان قايعى، ىبىراي، شوقان، ابايلار دا ءوتتى عوي دەسەر. ول راس... ءبىراق، احمەت بايتۇرسىن ۇلى ولارعا ۇقسايدى دا، ۇقسامايدى دا. ۇقسايتىنى: ول دا اتالمىش الىپتار سياقتى، ۇلتتىق دامۋىمىزدىڭ ءۇردىسى مەن قارقىنى قالعان دۇنيەدەگى دامۋ ءۇردىسى مەن قارقىنىنا سايكەس كەلمەي كەندە قالىپ، كورەر كوزگە تىعىرىققا تىرەلگەن حالقىنا اداستىرماس جول ىزدەدى.ۇقسامايتىنى: احمەت بايتۇرسىن ۇلى ونداي جول قورقىت پەن اسان قايعىداي ۇيرەنشىكتى ءۇردىستى امان ساقتاپ قالاتىنداي جاڭا قونىس ىزدەۋمەن تابىلادى دەپ تۇسىنبەدى. فارابي مەن ياساۋيدەي ءوز تۇسىنداعى كەڭ جايىلعان انتيكالىق نەمەسە يسلامدىق دۇنيەتانىمعا ۋاقىتىلى كوشۋ ارقىلى بارلىق ماسەلەنى شەشۋگە بولادى دەپ ۇقپادى. اباي مەن شوقان، ىبىرايلارداي تەڭدىككە جەتۋدىڭ جولىندا تەك اعارتۋشىلىقپەن شەكتەلگىسى كەلمەدى. ونىڭ ۇستىنە، بۇلاردىڭ ەشقايسىسىن دا احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ رۋحاني قالىپتاسۋىنا تىكەلەي اسەر ەتتى دەۋ تىم اسىرا ايتقاندىق بولار ەدى” دەپ، احاڭنىڭ ۇلت تاريحىنداعى تاريحي ورنىن ءدال باعالاعان بولاتىن. 

​احمەت بايتۇرسىن ۇلى 1917ء-شى جىلعى اقپان ريەۆوليۋسياسىنىڭ ناتيجەسىندە تالاي عاسىردان شەكسىز بيلەپ-توستەپ كەلە جاتقان مونارحيانىڭ قۇلاۋىن حالىقتارعا ازاتتىق اكەلگەن وقيعا رەتىندە شىن كوڭىلمەن قابىلدادى. ول ريەۆوليۋسيا ەكپىنىمەن جانە كوزى اشىق، وزىق ويلى زيالى قاۋىممەن بىرگە 1917ء-شى جىلدىڭ 21-26 شىلدەسى ارالىعىندا وتكەن ءبىرىنشى بۇكىلقازاق سەزىن ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى بولدى. ال وسى جىلدىڭ جەلتوقسان ايىنىڭ 5-13 كۇندەرى وتكەن ەكىنشى بۇكىلقازاق سەزىندە الاشوردا وكىمەتى قۇرىلعاندا ا. بايتۇرسىن ۇلى جاڭا ۇكىمەتتىڭ حالىق اعارتۋ سالاسىنداعى وقۋلىقتار دايىندايتىن كوميسسيانىڭ قۇرامىنا كىرەدى. الايدا ۇلت مۇددەسىنە ساي، ۇلتتىق نىشاندارعا نەگىزدەلگەن تاۋەلسىز مەملەكەت يدەياسى ۇزاق ءومىر سۇرە المادى. بولىشيەۆيكتەر الاش ارىس-تارىنىڭ اسىل ارماندارىن جوققا شىعاردى.

​بارلىق سانالى عۇمىرىن ۇلت كۇرەسىنىڭ قاسيەتتى جولىنا ارناعان احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ەسىمى ەل شەجىرەسىندە كوپتەگەن قىرىنان ايتىلادى. بىرىنشىدەن، ول-قايراتكەر تۇلعا. الاش قوزعالىسىنىڭ باستاۋىندا تۇرىپ، ونىڭ ورىستەۋىنە، جالپىۇلتتىق قوزعالىسقا اينالۋىنا ەرەن ەڭبەك سىڭىرگەن شىن مانىندەگى ۇلت قايراتكەرى. ءتىپتى، الاشوردا تاراتىلىپ، كەڭەستىك بيلىك ورناعان شاقتا دا احاڭ قايراتكەرلىك تۇعىرىندا قالدى. سونىڭ جارقىن مىسالى-قازاقتىڭ كەڭەستىك كەزەڭدە اۆتونومياعا قول جەتكىزۋىنە باستى سەبەپكەر بولعانى جانە قازاق جەرىنىڭ تۇتاستىعى ءۇشىن بولشيەۆيكتىك بيلىككە دەگەنىن ورىنداتقانى. ەكىنشىدەن، ول-سان بۋىن قازاقتىڭ ساۋاتىن اشقان ۇستاز. ونىڭ ءالىپبيىن وسى كۇنگە دەيىن ميلليونداعان قازاقتار پايدالانادى.

زارينا راحمەتوۆا

---