InfoHub Logo

قازىرگى تاڭدا، وتكەننىڭ ەنشىسىندە “اباي” جۋرنالى قازاق باسپا ىسىندە ەرەكشە ويىپ الار ورنى بار جۋرنال دەپ اتاساق قاتەلەسكەنىمىز ەمەس. ويتكەنى، وسى جۋرنالدىڭ شىعۋ تاريحى، قابىرعاسىنىڭ قالانۋى جايلى اقپاراتتار مەن زەرتتەۋلەر بۇگىنگى كۇندە وتە از. سوعان قاراماستان، بۇل جۋرنال تۋرالى كوپتەگەن دەرەكتەردى قازاق ءباسپاسوزىن زەرتتەۋشى زيالى تۇلعالاردىڭ ماقالالارىنان ىزدەستىرىپ تابۋعا بولادى.

1914 جىلى ادەبي باعىتتاعى “اباي” جۋرنالىن جارىققا شىعارۋ تۋرالى قازاق زيالىلارىنىڭ اراسىندا كوپتەگەن پىكىرلەر ايتىلادى. سول جىلى سەمەيدە وتكەن ءىرى جينالىستا، اقىن ابايدىڭ دۇنيەدەن وزعانىنا 10 جىل تولۋىنا بايلانىستى جۋرنالدى جارىققا شىعارۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانعان بولاتىن. وكىنىشكە وراي، قازاقتارعا دەگەن رەسەي ۇكىمەتىنىڭ وتارلاۋ ساياساتىنىڭ ۇدەۋىنە بايلانىستى جانە ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ باستالۋى سىندى سەبەپتەردەن جۋرنالدىڭ العاشقى باسىلىمدارى جارىق كورمەي، كەيىنگە قالدىرىلادى. قازاق زيالىلارىنىڭ “اباي” جۋرنالىن شىعارۋداعى نەگىزگى يدەياسى - حالىقتىڭ جادىنان ۇلى اقىننىڭ مۇراسىن ۇمىتتىرماي، كەرىسىنشە ونى قايتا وياتىپ، تۇلعانىڭ شىعارماشىلىعىن ودان ءارى ناسيحاتتاۋ بولدى. جانە بۇل جۋرنالدا تەك ول عانا ەمەس، سونىمەن قاتار، قوعامدىق ماسەلەلەر مەن ەكونوميكا، ساياسات جايلى تاقىرىپتارداعى ماتەريالداردىڭ جاريالانۋى دا قۇبا-قۇپ كورىندى. ۋاقىت وتە كەلە، “اباي” جۋرنالىن سەمەي قالاسىندا 1918 جىلدىڭ 4 اقپانىنان باستاپ، مۇحتار اۋەزوۆ پەن جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ باسىپ شىعارۋدى قولعا الادى. ءتىپتى، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ بۇل جۋرنالدى مۇحتار اۋەزوۆ ەكەۋى بىرىگىپ نە ماقساتپەن شىعارىپ وتىرعانىنا توقتالا ءوتىپ، ارتىنان ابايدىڭ 1 شۋماق ولەڭى ارقىلى ەپيگراف بەرىپ، ءسوزىنىڭ نۇكتەسىن قويادى.

ءبىر ايتا كەتەتىن جايت، بۇل جۋرنالدىڭ راسىمەن دە، نەگىزگى ماقساتى ەكى باعىتتان قۇرالعان دەسەدى. ءبىرىنشىسى - ابايدى جانە ونىڭ مول مۇراسىن كۇللى قازاق جۇرتىنا دارىپتەۋ بولسا، ەكىنشىسى - قازاق حالقىنىڭ تاريحىنان سىر شەرتۋ، ءارى قيلى تاعدىرىن بايانداۋ بولاتىن. جۋرنالدىڭ نەگىزىن قالاعان رەداكتورلار - مۇحتار اۋەزوۆ تە، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ تا، جۋرنالدىڭ عۇمىرىنىڭ قىسقا بولارىن سەزە باستاعانىنىڭ ءبىر دالەلى رەتىندە ولاردىڭ مىنا ءسوزىن قاراستىرا كەلىپ، اڭعارۋعا بولادى. «تالابىم - تاياعىم، جىگەرىم - ازىعىم، ماڭدايىما ۇستاعان اقىن اباي - قازىعىم» دەگەن ۇمىتپەن شىعارىپ وتىرمىز» دەگەن ەكەن. جۋرنالدا الاش زيالىلار قاۋىمىمەن قاتار، مۇحتار اۋەزوۆ تە ون ەكى سانىنا ماقالا جازعان سىڭايلى. مىسال رەتىندە الىپ قارار بولساق، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ جۋرنال بەتىندەگى ەرەكشە ماقالاسىنىڭ ءبىرى - “عىلىم ءتىلى”. ەل اۋزىندا “مۇحاڭ” دەگەن اتپەن قالعان اۋەزوۆتىڭ بۇل ماقالاسى - جاڭا تىلگە كوشۋ ماسەلەسىن كوتەرىپ قانا قويماي، قانداي تىلگە كوشۋ ارقىلى وركەنيەتكە تەزىرەك قادام باسا الاتىنىمىز جونىندەگى نەگىزگى تالقىلاۋلاردان تۇرادى. سونىمەن قاتار، م. اۋەزوۆتىڭ كوتەرگەن ەڭ ماڭىزدى شيەلەنىستەرىنىڭ ءبىرى — ءتىل ماسەلەسى بولعان.

اباي ويلارىمەن ۇندەس بولعان جازۋشى: «ال، قازاق، مەشەل بولىپ قالام دەمەسەڭ، ءتىلىڭدى، بەسىگىڭدى تۇزە!» دەپ تەبىرەنگەنى دە قاعاز بەتتەرىندە ايقىن كورىنىس تابادى. 1918 جىل - مۇحتار اۋەزوۆتىڭ اباي مۇراسىن زەرتتەۋدى ەندى قولعا الا باستاعان كەزەڭدەرى بولىپ ساقتالىپ قالا بەردى. سول كەزەڭدەردە «اباي» جۋرنالى بەتىندە «ابايدىڭ ونەرى مەن قىزمەتى»، «ابايدان سوڭعى اقىندار»  اتتى ماقالالارىن جاريالايدى. اباي جونىندە جازعان ماقالالارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ كولەمدى ماقالالارىنىڭ ءبىرى «اباي اقىندىعىنىڭ اينالاسى» اتتى ماقالاسى. قورىتا ايتقاندا، “اباي”جۋرنالى مەن مۇحتار اۋەزوۆ بىر-بىرىنە تۇيىسكەن تەلەفوننىڭ بايلانىس سىمى سەكىلدى. سەبەبى، ونىڭ “اباي” جۋرنالىنا قوسقان ۇلەسى مەن ۇلى ابايدى زەرتتەۋگە قيعان بار عۇمىرى مەن سارپ ەتكەن ماڭداي تەرى قازىرگى تاڭدا، وسكەلەڭ ۇرپاق ءۇشىن مول پايداسىن بەرىپ جاتقانىنا ەش ءشۇبامىز جوق. «ءولدى دەۋگە سىيا ما، ويلاڭدارشى، ولمەيتۇعىن ارتىنا ءسوز قالدىرعان»، - دەپ وسيەت قالدىرعان اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ جالپاق تىلىمەن ايتاتىن بولساق، قازىرگى تاڭدا مۇحتار اۋەزوۆ - ۇلى ابايدىڭ ءىزىن جالعاستىراتىنداي، قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا عانا ەمەس، جالپى الەم ساحناسىندا ماڭگى جاساۋعا تۇرارلىق ۇلى – تۇلعا دەۋگە سايادى. ءتىپتى، ول كىسىگە ايتقان بۇل ماداق سوزدەرىمىز ازدىق ەتپەسە، كوپتىك ەتپەسى انىق.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى:

1. ا. يسين “اباي” جۋرنالى / 1992-2000
2. اۋەزوۆ م. و. ءا “ءار جىلدار ويلارى” - الماتى/1986
3. ع. ەسىموۆ “اباي” جۋرنالى. الماتى/1997

سابىر شۇعىلا
ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى
جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنىڭ 1 كۋرس ستۋدەنتى

---