“جەتىسۋ ءىسشى حالىق ءمۇحبىرى» گازەتى تاريحىنان
ءبىر عاسىرعا جۋىق تاريحى بار قازاق باسىلىمدارىنىڭ العاشقىسى - الماتى وبلىستىق جەتىسۋ گازەتى. بۇل گازەتتىڭ تاريحى 1918 جىلدىڭ 3 ناۋرىزىندا ۆەرنىي قالاسىندا سوۆەت وكىمەتى ورناعاندا باستالعان. ياعني، سوۆەت وكىمەتىنىڭ يدەيالارى مەن ساياساتىن جەرگىلىكتى حالىققا تۇسىندىرەتىن جاڭا باسپا ءسوز ورگانى قۇرىلىپ، “زاريا سۆوبودى” اتتى وبلىستىق گازەت شىعارۋدى ۇيعاردى. 1918 جىلى 8 ناۋرىزدا «زاريا سۆوبودى» گازەتىنىڭ ءبىرىنشى ءنومىرى جارىق كوردى. رەداكتورى كوممۋنيست ر. پ. مارە-چەك گازەتتىڭ 55 نومىرىنە دەيىن قول قويىپ وتىردى، وسىدان بىلاي قاراي رەداكسيالىق كوللەگيا اتىنان شىعىپ تۇردى.
گازەتتىڭ بەتىندە جەتىسۋدا سوۆەت وكىمەتىن ورناتۋ ءۇشىن كۇرەسكە بەلسەنە قاتىسقان بولشيەۆيك توقاش بوكيننىڭ، سابىرجان عابباسوۆتىڭ حاتتارى مەن ماقالالارى قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە ءجيى باسىلىپ تۇردى. مىسالى، ت. بوكين «زاريا سۆوبودى» گازەتىنىڭ 16 مايداعى نومىرىندە باسىلعان «قازاق جولداستارعا» دەگەن حاتىندا سوۆەت وكىمەتى ەڭبەكشى حالىقكا نە بەرەتىنىن تۇسىندىرەدى. سوۆەت وكىمەتى تۋرالى اقگۆاردياشىلار مەن الاشورداشىلاردىڭ وتىرىك-وسەگىنە نانباۋ كەرەك ەكەنىن ايتادى، قازاق ەڭبەكشىلەرىن سوۆەت جۇمىسىنا بەلسەنە قاتىسۋعا، كونترريەۆوليۋسياشىل كۇشتەرگە قارسى ورىس جانە باسكا ۇلت ەڭبەكشىلەرىمەن بىرگە كۇرەس جۇرگىزۋگە شاكىرادى. توقاش بوكين بۇل كەزدە ورىس-قازاق اراسىنداعى قارىم-قاتىناس كوميسسياسىنىڭ پرەدسەداتەلى بولاتىن. رەداكسيا بوكيندى «ەڭبەكشى حالىقتىڭ سەنىمدى جانە قايراتتى جاقتاۋشىسى» دەپ باعالادى.
جۋرناليست سابىرجان عابباسوۆتىڭ وسى گازەتتە «كىم كىنالى؟» دەگەن ماقالاسى باسىلدى. «ۆەرنىي كالاسىنىڭ مۇسىلماندارى! — دەپ جازدى ول. — مۇسىلمانداردىڭ باسىنان وتكەرىپ وتىرعان بۇكىل اۋىرتپالىقتارعا كىم كىنالى؟ بۇعان، سىزدەر، بولشيەۆيكتەر كىنالى دەپ وتىرعان جوقسىزدار ما؟ جوق، تۋىستارىم. جوق، مىڭ رەت قايتالايمىن، جوق! بولشيەۆيكتەردىڭ بارا جاتقان جولى — تۋرا جول، دۇرىس جول».
وسى گازەتتىڭ بەتىندە ورىس جانە قازاق تىلىندە ارالاس جوعارىدا ايتىلعانداي باسقا دا كوپ ماتەريالدار باسىلدى. بۇل قازاق ىشىندە دەربەس گازەت شىعارۋ ءۇشىن ۇلت كادرلارىن ازىرلەۋدىڭ بىردەن ءبىر دۇرىس جولى ەدى.
گازەتتە كەيدە قاتە، ەسەر-مەنشيەۆيكتىك كوزقاراستا جازىلعان، عىلىمي ءسوسياليزمدى حريستيان ءدىنىنىڭ ساندىراقتارىمەن شاتاستىراتىن ماقالالار دا باسىلىپ كەتىپ وتىردى.
مۇنداي قاتە-كەمشىلىكتەر گازەتتى شىعارۋشى كوممۋنيستەردىڭ تەوريالىك ءبىلىمنىڭ جوقتىعىنان، جۋرناليستىك جانە پارتيا قىزمەتىندەگى تاجىريبەسىنىڭ ازدىعىنان بولدى. جالپى العاندا، كوممۋنيستىك پارتيا ساياساتىنىڭ كوپتەگەن ماسەلەلەرى جونىندە «زاريا سۆوبودى» گازەتى دۇرىس، بولشيەۆيكتىك باعىت ۇستادى، سوۆەت وكىمەتى ءۇشىن كۇرەستە ەلەۋلى رول اتقاردى.
گازەت 1918 جىلى 18 يۋندە شىققان 80-نومىرىنەن كەيىن توقتالدى.
«جەتىسۋ ءىسشى حالىق ءمۇحبىرى». جەتىسۋ وبلىستىق ريەۆكومىنىڭ جانە ۇلت ىستەرى جونىندەگى وبلىستىق كوميتەتتىڭ ورگانى «جەتىسۋ ءىسشى حالىق ءمۇحبىرى» (دۇرىسى: «جەتىسۋ ەڭبەكشى حالقىنىڭ حابارشىسى») 1918 جىلى 21 يۋندە الماتىدا شىعا باستادى. بۇل وسى وڭىردەگى تۇڭعىش قازاق گازەتى)، رەداكتورى بولىپ سابىرجان شاكىرجانوۆ تاعايىندالدى. رەداكسيالىق كوللەگياعا التى ادام بەكىتىلدى، ونىڭ قۇرامىنا بولشيەۆيك سابىرجان عابباسوۆ ەنگىزىلدى. بۇرىن «ايقاپ» جۋرنالىنا ءتىلشى بولىپ، جۋرناليستىك تاجىريبە العان ول گازەت شىعارۋ ىسىنە ۇلكەن كومەك كورسەتتى. ءبىراق كوپ ۇزاماي مايدانعا اتتانعان سابىرجان گابباسوۆ سوۆەت وكىمەتى ءۇشىن كۇرەستە قازا تاپتى. 1918 جىلى الاشورداشىلار مەن اكگۆاردياشىلار ونى كەسكىلەپ ولتىرگەن بولاتىن.
1918 جىلى 17 يۋندە جەتىسۋ وبلىسى سوعىس جاعدايىندا دەپ جاريالاندى. سەبەبى: سەمەي جاعىنان اق باندىلار شابۋىل جاساپ كەلە جاتتى. ءسويتىپ، سولتۇستىك جەتىسۋ مايدانى كۇرىلدى. وسىنداي سوعىس ءقاۋپى ءتونىپ تۇرگان جاعدايدا «ءمۇحبىر» گازەتى العاشقى نومىرلەرىنەن-اق «جەڭىپ العان بوستاندىق پەك ازاماتتىق پراۆولارىمىزدى كورعايىق، سوۆەت ۇكىمەتىن كورعاۋ ءۇشىن جاۋعا قارسى تۇرايىق!» دەپ وبلىستىڭ ەڭبەكشى حالىقتارى اتىنان ۇندەۋ جاريالادى.
1918 جىلى 3 نيۋلدەگى نومىرىندە گازەت قىزىل اسكەردىك سالتاناتتى سەرتىن باسىپ شىعاردى. «مەن،— دەلىنگەن وندا،—جۇمىسشى جانە شارۋا ۇكىمەتىنىڭ العاشقى شاقىرۋىمەن سوۆەت رەسپۋبليكاسىن بارلىق جاۋلار توندىرگەن ءقاۋىپ پەن قاتەردەن كورعاۋعا شىعامىن جانە روسسيانىڭ سوۆەتتىك رەسپۋبليكاسى ءۇشىن، سوسياليزم مەن حالىقتاردىڭ باۋىرلاستىعى ءۇشىن كۇرەستە كۇشىمدى دە، جانىمدى دا ايامايمىن».
سوۆەت ۇكىمەتى 1918 جىلى 29 مايدا مىندەتتى اسكەري قىزمەت اتقارۋ نەگىزىندە ارميا قۇرۋعا كوشۋ تۋرالى دەكرەت قابىلدادى، سول جىلى يۋن ايىندا ۆ. ي. لەنيننىڭ قولى قويىلعان «بارلىق مۇسىلمان ەڭبەكشىلەرىنە» ارنالعان ۇندەۋ جاريالاندى. پارتيا ۇيىمدارى قىزىل ارميانىڭ قاتارىنا بۇرىن مىندەتتى تۇردە اسكەري قىزمەت اتقارۋ جۇكتەلمەگەن قازاق، قىرعىز، دۇنگەن، ۇيعىر، وزبەك ەڭبەكشىلەرىن تارتۋ جونىندە ۇلكەن جۇمىستار جۇرگىزدى. جۇمىسشىلار مەن شارۋالار پارتيانىڭ، شاقىرۋىنا قىزۋ ءۇن قوستى. قىزىل ارميانىڭ قاتارىنا مىڭداعان ەرىكتىلەر كەلىپ قوسىلدى. قىزىل ارميانىڭ قاتارىنا ەرىكتىلەر اعىلىپ كەلە باستاعانىن، از كۇننىڭ ىشىندە سوۆەت ۇكىمەتىن كورعاۋعا اتتاناتىن ەرىكتىلەردىڭ سانى بەس مىڭ ادامعا جەتكەندىگىن «ءمۇحبىر» 1918 جىلى 17 سەنتيابردە قۋانىشپەن حابارلادى.
گازەتتە جەتىسۋ سوۆەتتەرىنىڭ ءبىرىنشى سەزىنىڭ قاۋلىسى بويىنشا العاشقى سوۆەت كونستيتۋسياسى ازامات سوعىسى جاعدايىندا جاريالاۋىنىڭ ۇلكەن ساياسي ماڭىزى بولدى. وندا سوۆەت ازاماتتارىنىڭ پراۆولارى مەن مىندەتتەرى كورسەتىلدى، حالىقتار دوستىعى مەن پرولەتارلىق ينتەرناسيوناليزم يدەيالارى ناسيحاتتالدى. سوۆەت كونستيتۋسياسىمەن رۋحتانعان ەڭبەكشى حالىق جاۋعا قارسى جىگەرلەنە كۇرەس جۇرگىزىپ، جەڭىس ساعاتىن جاقىنداتۋ ءۇشىن اسىقتى.
بۇل گازەت «الاش» اۆتونومياسىنىڭ رەاكسيالىق ءمانىن اشكەرەلەپ، سوۆەتتىك اۆتونوميانى جاقتادى، ونىڭ ارتىكشىلىعىن حالىقكا ءتۇسىندىردى. جەتىسۋداعى قازاق حالقىنا، سونىمەن بىرگە ۇيعىر، دۇنگەن، تاتار، وزبەك ەڭبەكشىلەرىنە سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ ماڭىزى مەن ماقساتىن، ونىڭ ساياساتىن ناسيحاتتادى، ولاردى سوۆەت ۇكىمەتى ءۇشىن كۇرەسكە جۇمىلدىردى.
جەتىسۋداعى تۇڭعىش قازاق گازەتى «ءمۇحبىردىڭ» قىرىق ءبىر ءنومىرى شىعىپ توقتاتىلدى. كەيىننەن بۇل گازەتتىڭ اتاۋى “كومەك”، “گولوس سەميرەچيا”، “ۇشقىن، “بۇقارا”، ”كەدەي ەركى”، “ءتىلشى”، “ەڭبەكشى قازاق”، “ستالين جولى”، “كوممۋنيزم تاڭى” دەپ اتالدى. ال 1963 جىلدان “جەتىسۋ دەگەن اتپەن شىعىپ كەلەدى.
بيىل، الماتى وبلىستىق قوعامدىق-ساياسي "جەتىسۋ" گازەتىنىڭ جارىققا شىققانىنا 102 جىل تولدى. عاسىر اسقان ابىز باسىلىم بەتىندە جوعارىدا ايتىلعانداي اۋمالى-توكپەلى قازاق تاريحىنىڭ ءجۇزجىلدىق ءبىر بەلەسى جاتىر.
پايدانالىعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى:
1. ح.بەكحوجين “قازاق باسپا ءسوز تاريحىنىڭ وچەركى” (1860-1958 جىلدار). - الماتى: “مەكتەپ”، 1981.-62-66 بەتتەر.
2. اللابەرگەن قىرىقباي، نۇسقاباي ۇلى جارىلقاسىن، ورازاي فايزوللا “قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ تاريحى” (1870-2008 جىلدار). - الماتى: ءبىلىم، 2009. –99-102 بەتتەر.
ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى
جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنىڭ
1 كۋرس ستۋدەنتى
تۋركاش امينا
You Might Also Like
-
“ايقاپ” – قازاق حالقىنىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك، مادەني-شارۋاشىلىق ءومىرىنىڭ تۇيتكىلدى ماسەلەلەرىن ءسوز ەتكەن جۋرنال، ءھام حالىق ءۇنى. 1911-1915 جىلدارى ۇزدىكسىز جارىققا شىعارىلع...
-
قازىرگى تاڭدا، وتكەننىڭ ەنشىسىندە “اباي” جۋرنالى قازاق باسپا ىسىندە ەرەكشە ويىپ الار ورنى بار جۋرنال دەپ اتاساق قاتەلەسكەنىمىز ەمەس. ويتكەنى، وسى جۋرنالدىڭ شىعۋ تاريحى، قابىرعاسىنىڭ قال...
