ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ “قازاقتاعى” قولتاڭباسى
1913 جىلى بايتۇرسىنوۆ كوپتەن بەرى اڭساعان ارمانىن جۇزەگە اسىرىپ، تۇڭعىش حالىق گازەتى “قازاقتىڭ” ۇيىمداستىرۋشىسى ءارى رەداكتورى بولدى. قازىرگى قالامگەرلەردىڭ اقساقالى عالىم احمەدوۆ ءوز ەستەلىگىندە ورىنبوردا ۇلتتىق گازەتتى سوزبە-سوز نولدەن باستاپ شىعارۋعا احاڭنىڭ تويىمسىز ەرىك-جىگەرى مەن ىنتاسى قاجەت ەكەنىن ورىندى اتاپ وتكەن. ا. بايتۇرسىنوۆتىڭ، ءا. بوكەيحانوۆتىڭ، م. دۋلاتوۆتىڭ تىنىمسىز ەڭبەكتەرىنىڭ ارقاسىندا “قازاق” گازەتى قازاق حالقىنىڭ ازاتتىق قوزعالىسى تاريحىندا ەرەكشە ورىن الدى.
“قازاق” گازەتىنىڭ العاشقى رەداكتورى بەلگىلى عالىم، جازۋشى، قوعام قايراتكەرى احمەت بايتۇرسىنوۆ. گازەتتىڭ باستى باعىتى اعارتۋشىلىق ماسەلەسىن قامتىدى. ونەر، ءبىلىم جاعىنان قالىڭ قازاققا باس-كوز بولدى. “قازاق” اپتالىق گازەتىنىڭ العاشقى سانى 1913 جىلى 2 اقپاندا ورىنبوردا شىقتى. 1915 جىلدان باستاپ ول اپتاسىنا ەكى رەت شىعا باستادى. بۇل گازەت كەڭىنەن تانىلىپ، بەس ميلليونعا جۋىق حالقى بار جالپىۇلتتىق باسىلىمعا اينالىپ، قازاقتىڭ ۇلت بولىپ توپتاسۋىنا ۇلەس قوستى. ساپاسى، تاقىرىبىنىڭ سان الۋاندىعى، تارالىمى، بۇكىل قازاق قوعامىنا ىقپالى جاعىنان بۇرىنعى باسىلىمداردىڭ ەشقايسىسى “قازاق” گازەتىمەن تەڭ كەلە الماس ەدى. العاشقىدا گازەت 3000 دانا تارالىممەن شىعارىلسا، كەيىن ونىڭ تارالىمى 8000 دانادان اسىپ، الدىڭعى باسىلىمداردىڭ بارلىعىنان دا كوپ بولدى.
بايتۇرسىنوۆ گازەتتىڭ ءبىر نومىرىندە ءوز ءسوزىن بىلايشا باستاعان: “مەنىڭ مۇراتىم – قازاق حالقىنىڭ ماتەريالدىق جاعدايىن، مۇمكىندىگىنشە مادەنيەتىن، ونىڭ دامۋىن جاقسارتۋ”. “قازاق” گازەتى مەن ونىڭ رەداكتورى ادەبي قازاق ءتىلىنىڭ قالىپتاسۋىنا كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى. اعارتۋشى رەتىندەگى ادامگەرشىلىك ميسسياسىن ورىنداعان بايتۇرسىنوۆ ماقالالارىندا ءبىلىم مەن ەركىن ويدىڭ ءدانىن سەپتى.
1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس كەزىندە بايتۇرسىنوۆ بوكەيحانوۆ، دۋلاتوۆپەن بىرگە قازاق حالقىن سابىرعا شاقىرىپ، 1916 جىلعى 25 ماۋسىمداعى قازاقتاردى تىل جۇمىستارىنا جۇمىلدىرۋ تۋرالى پاتشا جارلىعىنا مويىنسۇنۋعا شاقىردى. پاتشا وكىمەتىنە قارسى تۇرۋ جەرگىلىكتى حالىقتىڭ شارۋاشىلىعىنىڭ كۇيرەۋىنە ءقاۋىپ توندىرەدى. سوعان قاراماستان ۇلتتىق زيالى قاۋىم حالىق قاھارىنىڭ تولقىنىن تەجەي الماي، قالىڭ بۇقارانىڭ قاھارى كۇشتى كوتەرىلىسكە اينالعاندا ول كوتەرىلىسشىلەردەن بەت بۇرعان جوق، حالقىمەن بىرگە بولدى. ءوزىنىڭ زامانداسى، جازۋشى س. سەيفۋلليننىڭ ايتۋىنشا، «ول قازاق حالقىن باي-كەدەيگە بولمەي، ءاربىرىنىڭ ار-نامىسىن، ار-وجدانىن بىردەي قورعاعان».
ول ءوز حالقىن ۇلى دەرجاۆانىڭ ەزگىسىنەن ازات ەتۋدى اڭسادى، سوندىقتان 1917 جىلعى اقپان توڭكەرىسىن زور ىنتامەن قابىلدادى. سامودەرجاۆيە قۇلاعاننان كەيىن تورعاي وبلىستىق كەڭەسىنىڭ مۇشەسى، ۋاقىتشا ۇكىمەت وبلىستىق كوميسسار ءا. بوكەيحانوۆتىڭ كومەكشىسى (ورىنباسارى) قىزمەتتەرىن اتقاردى. 1917 جىلى ساۋىردە ورىنبوردا بايتۇرسىنوۆتىڭ توراعالىعىمەن قازاقتاردىڭ تورعاي وبلىستىق سەزى (قۇرىلتاي) بولىپ، ونىڭ ەڭ ماڭىزدى شەشىمى بۇكىلقازاق سەزىن شاقىرۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى.
ءبىرىنشى جالپىقازاق سەزىندە بايتۇرسىنوۆ تاۋەلسىز قازاق مەملەكەتى يدەياسىن قورعادى. ءبىراق سەزدەرگە قاتىسۋشىلاردىڭ كوپشىلىگى فەدەراتيۆتىك رەسەي قۇرامىندا تەرريتوريالىق-ۇلتتىق اۆتونوميا قۇرۋ تۋرالى قاۋلى قابىلداپ، بوكەيحانوۆتىڭ سوڭىنان ەردى. بۇل رەتتە سەزد «قازاق» گازەتىنىڭ بەتىندە بايتۇرسىنوۆ پەن ونىڭ سەرىكتەرى جاساعان يدەولوگيالىق العىشارتتاردى جاساعان دەربەس «الاش» پارتياسىن قۇرۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى.
«الاش وردا» اۆتونومياسىن قۇرۋ تۋرالى شەشىم قابىلداعان ەكىنشى جالپىقازاق سەزىندە احمەت بايتۇرسىنوۆ وقۋ-اعارتۋ ءىسىن ۇيىمداستىرۋ، باعدارلامالار مەن وقۋلىقتاردى دايىنداۋ جونىندەگى كوميسسيانىڭ باسشىسى بولىپ سايلاندى.
قازاق جازۋىنىڭ رەفورماتورى رەتىندە ا. بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ءرولى زور بولدى. كەمەلدىكتىڭ بيىگى بولىپ كورىنەتىن، مىزعىماستاي كورىنەتىن اراب جازۋىن قازاق ءتىلىنىڭ ەرەكشەلىگىنە قاراي بەيىمدەۋگە ونىڭ الدىنداعى مادەنيەت قايراتكەرلەرىنىڭ ەشبىرىنىڭ باتىلى جەتپەدى. 35 اراب ءالفاۆيتىنىڭ نەگىزىندە ا. بايتۇرسىنوۆ 24 ارىپتەن تۇراتىن قازاق ءالىپبيىن جاسادى. تۇركىتانۋشى عالىمداردىڭ پىكىرىنشە، احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ جاساعانى عىلىمي جاڭالىققا ۇقسايدى. بۇگىنگى زامانداستاردىڭ اكەلەرى مەن اتالارى ا. بايتۇرسىن ۇلىنىڭ الىپبيىمەن ساۋات اشقاندارىن ماقتان ەتەدى. بۇل شىنىندا دا عالىمنىڭ، ۇستازدىڭ يگى ءىسىنىڭ جالپىحالىقتىق مويىندالۋى ەدى.
احمەت بايتۇرسىنوۆ كوپتەگەن وقۋلىقتار جاسادى. ونىڭ وقۋلىقتارى تۇسىنىكتى ءارى كوپشىلىككە جاقىن بولدى. ولار مازمۇنى جاعىنان قاراپايىم، سونىمەن بىرگە انا ءتىلىنىڭ بايلىعى مەن كوركەمدىگىن، بايلىعى مەن مانەرلىلىگىن تولىق اشتى.
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى:
1. اللابەرگەن قىرىقباي، نۇسقاباي ۇلى جارىلقاسىن، ورازاي فايزوللا. قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ تاريحى (1870-2008 جىلدار). /ق. اللابەرگەن، ج. نۇسقاباي ۇلى، ف. ورازايەۆ. – الماتى: ءبىلىم، 2010. – 308 بەت.
بالعابەك قارلىعاش ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ
You Might Also Like
-
قازىرگى تاڭدا، وتكەننىڭ ەنشىسىندە “اباي” جۋرنالى قازاق باسپا ىسىندە ەرەكشە ويىپ الار ورنى بار جۋرنال دەپ اتاساق قاتەلەسكەنىمىز ەمەس. ويتكەنى، وسى جۋرنالدىڭ شىعۋ تاريحى، قابىرعاسىنىڭ قال...
-
شەرحان مۇرتازا – جۇرتشىلىقتىڭ، حالىقتىڭ قالامگەرى. ونىڭ پۋبليسيستىك شىعارماشىلىعى ۇلت تاعدىرى مەن بولاشاعىنىڭ، ونىڭ عۇمىرناماسىنىڭ ايناسى. ول سول جولدا، سول باعىت-باعداردا، سول...
