InfoHub Logo

ج.ەلەبەكوۆ اتىنداعى رەسپۋبليكالىق 
ەسترادا-سيرك كوللەدجىنىڭ وقىتۋشىسى
تۇمەنباي  ىسماتوللا نۇرلان ۇلى

بيىل ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ تۋعانىنا 150 جىل، وسىعان بايلانىستى قازاقتىڭ ءبىرتۋار ازاماتىنىڭ جانە ونىڭ عىلىمي مۇراسىن قايتا زەرتتەپ، عىلىمعا ۇلەس قوسۋ ەڭ ماڭىزدى بولماق. مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، كورنەكتى عالىم، قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى، ادەبيەت زەرتتەۋشى، تۇركىتانۋشى، اقىن، پۋبليسيست، پەداگوگ، اۋدارماشى ا. بايتۇرسىنوۆتىڭ ەڭبەكتەرى ەشقاشان تاريحي ماڭىزىن جويمايدى.

ا.بايتۇرسىن ۇلى بارلىعىمىز ءتىل ءبىلىمىنىڭ مامانى رەتىندە بىلەمىز، الايدا، ونىڭ بەلگىسىز تۇستارىنىڭ ءبىرى تاريح عىلىمىنا قوسقان ۇلەسى ەكەندىگىن ءبارىمىز بىلە بەرمەيمىز. ونىڭ مۇرالارىن، قالدىرعان ميراسىن بولاشاق ۇرپاققا تانىتۋ، مەنىڭشە، ءبىزدىڭ پارىزىمىز.          

ءوز ەڭبەك جولىندا احمەت بايتۇرسىن ۇلى ءبىرقاتار شىعارمالارىن تاريحقا ارناعان. ول العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ تاريح عىلىمىنىڭ مەتودولوگياسىنا كوڭىل بولەدى. احمەت بايتۇرسىن ۇلى تاريح عىلىمىنا ارناپ ارنايى جازباسا دا ءوزىنىڭ ماقالالارىنىڭ بىرىندە «ءسوزدىڭ ەڭ ۇلىسى، ەڭ سيپاتتىسى تا­ريح» – دەپ باعا بەرەدى. ونىڭ «ادەبيەت تانىتقىش» كىتابىندا تاريح ءپانى تۋرالى، ونىڭ ەرەكشەلىگى جايلى، تاريح عىلىمىنىڭ ماماندىقتارى تۋرالى، تاريحشىنىڭ ماقساتى مەن مىندەتى تۋرالى اقپارات بەرەدى. ول تاريح تارماقتارىنا دا اجىراتىپ كورسەتەدى: «شارۋالار تاريحى، ونەر تاريحى، ءدىن تاريحى، دانالىق تاريحى، ادەبيەت تاريحى، تاعىسىن تاعى سونداي تاريحتار».

«وقۋ قۇرالى» ەڭبەگىندە تۇتاس تاراۋ «تاريق» اتاۋىمەن توپتاستىرىلعان. مۇنداعى 16 تاقىرىپتىق ماتەريال كوشپەلى تۇرىكتەر زامانىنان 1917 جىلعى قازان توڭكەرىسىنە دەيىنگى وقيعالاردى قامتيدى. ول تاريحي دەرەك تۇرلەرىن دە تالداۋعا تىرىسادى. مىسالى، «شەجىرە – وتكەننەن دەرەك بەرەتىن ءسوزدىڭ ءبىر ءتۇرى»  – دەپ اڭىقتاما بەرە كەلىپ، وعان ءوز ويىن ايتادى. شەجىرە مەن شەجىرەشىلەردىڭ ايتقاندارى مەن جازعاندارىنا تالداۋ جاساي كەلە ولاردىڭ كەمشىلىكتەرىن ايتىپ كەتەدى.

ا.بايتۇرسىن ۇلىنىڭ اتاقتى ەڭبەكتەرىنىڭ ءبىرى «مادەنيەت تاريحى» دەپ اتالادى. بۇل دا قازاق تاريح عىلىمىنداعى ماڭىزدى شىعارمالاردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى.

قورىتىندىلاي كەلە، ا.بايتۇرسىن ۇلىنىڭ قازاق ادەبيەت جانە تاريح عىلىمدارىنا قوسقان ۇلەسى سۇبەلى ەكەندىگىنە كوزىمىز جەتەدى. ونىڭ ءاربىر شىعارماسىن تالداپ، زەرتتەسەك نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى، سەبەبى، عالىمنىڭ تىڭ تۇستارى ءالى دە جەتەرلىك.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى

1. م.اۋەزوۆ. احاڭنىڭ ەلۋ جىلدىق تويى (يۋبيلەيى)، «اقجول» گازەتى، 4 اقپان 1923 جىل، № 270
2. وماربەكوۆ ت. قاتەلەسكەن لەنين بە، جوق الدە قازاق زيالىلارى ما؟ // ەگەمەن قازاقستان، 1991. 26 ب.
3. نۇرپەيىسوۆ. ك الاش ءھام الاشوردا. — الماتى «اتاتەك» 1995- 256 ب.
4. دينا امانجولوۆا. الاش ۆ ەتنوپوليتيچەسكوي يستوريي كازاحستانا.. — الماتى: تايماس، 2009. — س. 95.
5. قويگەلدييەۆ م.، وماربەكوۆ ت. تاريح تاعىلىمى نە دەيدى؟ – الماتى: انا ءتىلى، 1993. – 208 ب.
6. ح. ءابجانوۆ احمەت بايتۇرسىن ۇلى جانە تاريح // اقيقات. 2020 ج. 30 قازان https://aqiqat.kazgazeta.kz/news/11283

---