InfoHub Logo

قاراكەرەي قابانباي، قانجىعالى بوگەمباي، كوكجارلى كوكجال باراق جاۋدى كوپ قاشىرادى. جاقسى اتتى باراققا قالادى دەلىنگەن باراق باتىر — وسى. شانىشقىلى بەردىقوجا تاۋىنىڭ ارقار دەگەن اتى — قۇلجا،  جىگىتتەر — اتقا تيەر تەگىن ولجا. حان ابىلاي اتتانادى دەپ ەستىپ كەلىپتى شانىشقىلىدان — بەردىقوجا، سىرىم مالايسارى باتىر.

ابىلايدىڭ مىنگەنى ايقاي سارى، ايقايلاسىپ كەلگەندە جەردىڭ تارى. ابىلايدى سان قالماق قاماپ جاتىر، تۋىڭدى الا شابا گور، مالايسارى.

بالتاكەرەي تۇرسىنباي باتىر، تاراقتى بايعوزى باتىر، ون سان ورتا جۇزگە ۇران بولعان ولجاباي باتىر، مالاي جادىگەردەن شىققان جاۋقاش بي، قاشبورتە اتتى ءبورىباس باتىر، ورمانشى اقسارى سۋ تانا قوزعان بەكشە مەرگەن، قاراۋىلشىسى: التەكە، سارىم جيدەباي باتىر، بۇعان اتتى ۇيسىننەن الدىرىپ مىنگىزەدى ەكەن. شالدىرماس قاراۋىلدا ساقا ەدى دەپ، ۇيسىننەن الدىرىپتى اقشابداردى.

ۋاق سارى، بايان — اعايىندى ەكەۋى دە بىرىنەن-بىرى قالىسپايتىن باتىرلار.

اقىل تۇرماس قاشقاندا،
دەگبىر قالماس ساسقاندا،
بايانداي ەردى كورمەسسىڭ،
بۇرىلىپ جاۋدى شانىشقاندا.
ۇيدە «باتىرمىن» دەگەن كوپ ەدى،
بايانداي كوزگە تۇسەتىنى جوق ەدى، —

دەپ ابىلاي ايتقان ەكەن دەسەدى.

بايجىگىت تاسبولات باتىر، قانجىعالى جاس جاناتاي، باعانالى-بالتالىنىڭ بالتاسىنان شىققان ورازىمبەت باتىر، باسەنتين سىرىمبەت باتىر، سىرعالى ەلشىبەك باتىر، جاپەك اتالعان قاي ەلدەن شىققانى ايتىلمعان.

قازاقتا قاراكەرەي قابانبايدان اسقان باتىر جوق، ءۇيسىن تولە بيدەن اسقان بي جوق. ابىلاي زامانىندا باتىر اتانباعان قازاق جوق.

بۇرىنعى زامانداردا قالماق قازاقتارعا تاڭ اتىرىپ كۇن شىعارعان ەمەس. ابىلاي حان ات ارقاسىنا مىنگەننەن سوڭ قالماقتىڭ بەتىن قايتارعان. الاتاۋدىڭ بەرگى جاعىندا، التاي تاۋىنىڭ بەرگى جاعىندا قالماق ءتۇتىن تۇتەتىپ كۇن كورىپ وتىرا الماعان. قالماقتى سارىارقادان اۋدىرعان، باسىنا قارا قان جاۋدىرعان ابىلاي بولاتىن. قالماقتى سۋ سەپكەندەي قىلادى. شۇرشىتپەن جاۋلاسپادى، اقاۋىلگە ءادىلدى بەرىپ ەلدەسىپ، ءشۇرشىت حانى ابىلايعا «ەجەن» اتىن بايلادى. ورىسپەن جاۋلاسپادى، ەلدەستى. وزىنە-وزى ابدەن كەلدى، كەمەلىنە تولدى. ەندى بۇقار، قوقان، تاشكەنت جاقتاعى قازاقتى سارتقا بيلەتىپ قويمايىن دەپ، ءۇش ءجۇزدىڭ بالاسى قازاققا جار شاقىرتىپ، قوسىن جيناپ اتتانىپ، تۇركىستانعا بارىپ ءتۇسىپ، وعان ءوزىنىڭ بەل بالاسى سىزدىق سۇلتاندى وتىرعىزدى. رۇستەم سۇلتان، شەكەن سۇلتان، سىزدىق سۇلتان، اۋباكىر سۇلتان، ءابدىلدا سۇلتان — بۇل بەسەۋى سارت قىزى قاتىننان تۋعان بالالارى ەدى. شىمكەنت بارىپ وعان مىرزاحمەت دەگەن سارتتى يە قىلدى. ونان سوزاق ۇستىنە بارىپ، قوڭىراتتىڭ بايى قوناق قىلىپ، سول ءتۇنى ول بايدىڭ ءبىر كەلىنى بىرەر ۇل تاۋىپ، بالانىڭ اتىن «ابىلاي» قويىپ، ول ابىلاي دا ءوسىپ-ونىپ ءبىر تايپا ەل بولعان. (جەر اۋىپ جۇرگەن ءبىر قايىپ دەگەن ۇرپاعىنا سويلەستىك) ونان اتتانىپ بارىپ سامارقاندى قاماپ ءتۇستى.

سول ءتۇنى قاسىنداعى قارياسى بۇقار جىراۋعا:

— بۇگىن ساۋە كورىپ بەر! — دەيدى.

— جۇرت بيلەگەن حانسىڭ عوي، ءوزىڭ دە قاراپ جاتپا، الدى-ارتىڭدى بولجاي جات! — دەيدى.

ەرتەڭىندە قاريا حانىنا كورىسكە كەلگەندە:

— نە كوردىڭ؟ — دەپتى. دانەمە كورمەگەنسىپ:

— ماعان نە كوردىڭ دەگەنشە، ءوزىڭ كورگەنىڭدى ايت! — دەپتى. سوندا حان ايتىپتى:

— ءبىر جولبارىس كەلىپ شاتىرىمنىڭ الدىندا موينىن سالىپ جاتىپ الدى. «بۇل نە قىلعانى؟» دەپ قاراپ ەدىم، الگى جولبارىسىم ايۋ بولدى. «جاپ-جاڭا جولبارىس ەدى عوي، ايۋ بولعانى نەسى؟» دەپ قاراپ ەدىم، يت-قۇس بولدى. ونان سوڭ تۇلكى بولدى. ونان سوڭ قارساق پا، قويان با، الدە نەمەنە مىج-تىج بىردەمە بولدى. ويانىپ كەتتىم. كورگەنىم — وسى، — دەدى.

— ولاي بولسا، شاتىرىڭنىڭ الدىنا كەلىپ شوككەن جولبارىس — ءوزىڭنىڭ باق-تالايىڭ. سەن ءوزىڭ ءبىر جولبارىس ەدىڭ، ونىڭ شوگىپ باسىن كوتەرە الماي جاتىپ العانى — جەتىپ جىعىلعان جەرىڭ وسى بولعانى. ەندى باق-تالايىڭ كوتەرىلمەيدى. باياعىدان بەرى ءجۇرىپ-جۇرىپ، «ەسىل ابىلاي سارتتان ءولىپتى» دەگىزبەي، وسى جەردە امان-ەسەنىڭدە قايتا عوي! ەندى قاراساڭ، ايۋ بولعانى — وزىڭنەن سوڭعى زامان، ايۋشا الىسىپ وتەتىن زامان بولادى. ونان قاراساڭ، يت-قۇس بولعانى — يت- قۇسشا جۇلىسىپ وتەتىن زامان بولادى. ونان قاراساڭ، قويان بولعانى — قويانشا كەبەكتەن كەبەككە قورعالاپ جۇرەتىن جان ساقتايتىن زامان بولادى.

مەنىڭ كورگەن-بىلگەنىمدى ايتسام، كۇننىڭ كوزىندەگى، جەر- ءدىڭ جۇزىندەگى اۋليەلەر: «ابىلاي ءولدى، سونىڭ جانازاسىنا بارا جاتىرمىز» دەپ جىنداي جيىلىپ، قۇمداي قۇيىلىپ تۇركىستانعا بارا جاتىر. قايتقاننان باسقا جابدىق جوق، — دەدى.

ابىلاي حان سامارقانعا ەلشى جىبەرەدى: «ۇرىسىم، سوعىسىم جوق، اۋليەلەلەردى زيارات قىلا كەلدىم. باستى-باستى اقساقالدارى قوناققا كەلسىن!» — دەدى. قوياننىڭ كوزىنەن قورقىپ، جەبەدەي جەرگە كىرىپ كەتەتىن سارت سورلى جامان قورقىپ تۇر ەكەن. قوسىنى قازاق بولعان ون ءۇش پاتشا جىبىر- جىبىر قىلىپ جامان تالاعانى وزدەرىنىڭ تاريحتارىندا جازۋلى تۇر ەكەن. قاتىن-قىزدارىن، تاۋىق پەن بودەنەلەرىن تاۋعا بوستىرىپ جىبەرگەن ەكەن. ءبىرىن-بىرى سىيلاسىپ، قوناق بولىسىپ، ابىلاي حان سوندا ءبىر كوك قاسقا ايتىپ سويىپ، باسىنا قويدىراتىن تاس قازدىردى. ابىلايدىڭ باعىنا شىققان تاستى سامارقان جۇرتى: «باياعى ءامىر تەمىردەن باسقا ەشكىمگە شىقپاعان تاس» دەسىپتى.

ابىلاي حان باتىرلارىنا رۇقسات بەرىپتى:

— ەندى ۇرىس-سوعىس جوق. «ەر يگىسى قوس تابار» دەگەن، اماندارىڭدا ەل تابىڭدار! — دەپ، ءوزى تاشكەنگە كەلىپ مىرزاحمەت دەگەن سارتتىڭ قىزىن الىپ، ءۇش اي جاتىپ قالىپتى. ءۇش ايدان سوڭ ارقاعا قاراي بەت الىپ شىعىپ ارىس بويىنا كەلگەن جەردە، باياعى «شىمكەنت، سايرامعا يە بول!» دەپ قولىنان قويىپ كەتكەن ابدىراحمانى تۇربات سۇلتان، رابات قارابۇلاق، ماڭكەنتتەگى جالپاق تابان، جالاڭاياق سارتتاردى جيناپ الىپ قوسىن قىلىپ، «ارىستان وتكىزبەيمىن!» دەپ الدىن توسىپ تۇر ەكەن. ابىلاي حاننىڭ قاسىندا تاماق ءۇشىن ەرىپ جۇرگەن دۋلاتتار قاشىپ كەتىپ، جالپى ەتەك دۋلاتتىعىن ءبىلدىرىپتى. ارىستىڭ بويىندا توبەنىڭ باسىندا قوستى قولاڭشى تولەڭگىتتەرىنەن باسقا ەشكىم جوق. ابىلاي قالشيىپ تۇردى دا قالدى. سوندا قاسىنداعى قارياسى بۇقارەكەڭ ايتقان ەكەن:

— ءبىرى ەتەك، ءبىرى جەڭ بولعان،
ەجەلدەن ساعان ەل بولعان
ورتا جۇزدەن كىسىڭ جوق.
نايزاسىنىڭ ۇشى التىن
كىشى جۇزدەن كىسىڭ جوق.
ەندى بۇعان قاراپ تۇرعاننان باسقا
قىلار قايرات-كۇشىڭ جوق، —

دەپتى. حان سوندا باتىرلارىن تارقاتىپ جىبەرگەنىنە پۇشايمان بولىپ، بارماعىن شايناپ، قۇسا بولىپ جارىلىپ كەتىپتى. ءبىر قورعانعا ءتۇسىرىپ، سول قورعان كۇنى بۇگىنگەشە «حان قورعانى» اتانىپ قالدى دەيدى.

ابىلاي حان اجال جاستىعىنا باسىن قويعاندا، بۇقارەكەڭ ايتىپتى:

— قايعىسىز ۇيقى ۇيىقتاتقان، حانىم-اي،
قالىڭسىز قاتىن قۇشتىرعان، حانىم-اي،
قارۋسىز جىلقى باقتىرعان حانىم-اي!
ءۇش جۇزدەن ءۇش كىسى قۇربان قىلسام،
قالار ما ەكەن قايران جانىڭ-اي! —

دەگەندە، حان:

— توقتا! بۇلاي دەسەڭ، مەن دىنىمنەن شىعامىن، سەن جالعانشى بولاسىڭ. جيىرما جاسىمدا تاققا ءمىندىم، قىرىق سەگىز جىل قازاققا حان بولىپ تۇردىم. قانشا جىل ءومىر ءسۇرىپ، جاس جاساعاننان نە پايدا، قازاقتىڭ ارقاسىن تامعا، اۋىزىن نانعا سۇيەگەنىم جوق. مۇنى مەن ەكى ەتىكشى مەن ۇستانىڭ قۇنىن، قاتىن قۇنىمەن ءبىر باس قىلىپ جارتى قۇن دەگىزىپ كەسىم كەستىرگەنىم جوق، مۇنىمەن — ءۇش. وسى ءۇش ارمان سۇيەگىممەن بىرگە كورىمە ءتۇستى، — دەگەن ەكەن.

قۇداي راحمەت قىلسىن، ارىس بويىندا ءدال جۇما كۇنى 68 جاسىندا دۇنيەدەن قايتىپ، سۇيەگىن تەڭگە سالىپ، ازىرەتى سۇلتانعا الىپ كەلىپ، اق كۇمبەزدىڭ ىشىنە ءبىر بولمە قويىپ، تاس ۇستىنە ورناتىپ، ابىلاي حاننىڭ ءولىمى سارىارقاعا قىرىق كۇن بۇرىن ەستىلىپتى. ورداعا قاتىن-قالاش، بالا-شاعاسىنا ەستىرمەپتى. «ولگەنىنە قۋانىپ، ءسۇيىنشى سۇراعان كىسىدەي بولمايىق. ولىكتىڭ قىرقى دەگەن كۇن ءبىر مال سويىلاتىن كۇن عوي، قىرقىندا ەستىرتىپ قىرقىن بەرگىزەيىك» دەپ. سارقازاق سەيتەن، يتقارا، سۇلتان دەگەن كىسىلەر: «مىنە، بۇگىن تابان قىرىق كۇن بولدى ەستىگەنىمىزگە» دەپ، ورداسىنا ەستىرتىپ، قىرقىن بەرگىزگەن ەكەن. ارتىنان قاسىندا بىرگە جۇرگەن، قولدارىنان كومگەن جولداستارى كەلگەن سوڭ انىعىن ءبىلىسىپتى. بۇلار مۇندا ولگەنىنە قىرىق كۇن بولدى دەپ قىرقىن بەرگىزگەن كۇنى، ولگەن كۇنى سول كۇن بولىپ شىعىپتى. ءبىزدىڭ ەستۋىمىزشە ابىلاي تاريحى — وسى.

---