InfoHub Logo

ءال فارابي 870 ج. ارىس وزەنىنىڭ سىردارياعا كەلىپ قۇياتىن جاعاسىنا ورنالاسقان فاراب قالاسىندا دۇنيەگە كەلگەن. تولىق ءاتى-جونى ءال فارابي ءابۋ ناسىر مۇحاممەد يبن مۇحاممەد يبن ۇزلاع، ال ارعى اتاسىنىڭ اتى – تارحان . ونىڭ تۋعان جەرى – ەجەلگى قازاق قالاسى وتىراردى ارابتار بارفا، (فاراب) دەپ اتاعان، ەسىمى وسىدان كەلىپ، فارابتان شىققان ءابۋ ناسىر بولىپ اۋدارىلادى. قازىرگى ورنى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى، ءشاۋىلدىر اۋدانىنىڭ اۋماعى.

ءال ءفارابيدى نەمىس شىعىستانۋشىلارى ۇلى، بىرەگەي تۇلعا دەپ اتاپ كورسەتەدى. عالىم-ەنسيكلوپەديست، رەنەسسانس ءداۋىرىنىڭ قاينار باستاۋىندا تۇرعان عۇلاما كوزى ءتىرى كەزىندە-اق اريستوتەلدەن كەيىنگى «ەكىنشى ۇستاز» اتانعان. جاراتىلىستانۋ عىلىمىن، ءبىلىمىن باعداتتا، حالەبتە (الەپودا) العان. ونى استرونوميا، لوگيكا، مۋزىكا تەورياسى، ماتەماتيكا، ەتيكا، مەديسينا، پسيحولوگيا، قۇقىق قىزىقتىردى. ءبىلىمنىڭ ءار ءتۇرلى سالالارىن قامتيتىن 160 تراكتات جازدى.

يسلاممەن، اراب حاليفاتىمەن بايلانىستى بارلىق قالالاردا بولعان. ول سارايلىق ابىگەرشىلىكتەن الىس ءومىر ءسۇرۋدى ءجون كورىپ، عۇمىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىن سايف اد-داۋل حاميدانىڭ قامقورلىعىمەن الەپو مەن شامدا (داماسكىدە) وتكىزەدى. ول 80 جاسىندا شام شاھارىندا قايتىس بولادى. سۇيەگى كىشى قاقپالاردىڭ ار جاعىنا قويىلادى. ول جالپى تەوريالىق ويلار الەمىن جاساپ، وزىندىك فيلوسوفيالىق تۇجىرىمىنا ۇسىندى. ونىڭ بۇل كوزقاراستارى قوعامدىق پىكىرلەرىمەن بەلگىلى ءبىر قاقتىعىسارعا دا ۇشىرادى. فارابي ءوز شىعارمالارىندا اراب، پارسى، گرەك، ءۇندى، تۇرىك مادەنيەتىنىڭ جەتىستىكتەرىن تالداپ، جاقىنداستىرا ءبىلدى. مۇنى «ۇلكەن مۋزىكا كىتابى» اتتى ەڭبەگىنەن دە بايقاۋعا بولادى. ول ءوز زامانىنىڭ عىلىمىن جۇيەلەۋگە ۇمتىلدى.

بۇل ويىن «عىلىم جىگى جونىندەگى ءسوز» اتتى تراكتاتىندا كورسەتە ءبىلدى. فارابي حالىققا ءبىلىم بەرۋدى ارماندادى. ادامزات بويىندا اعارتۋ مەن دامۋدى بىرىكتىرگىسى كەلدى. ۇلى بالا ۇستانعان مۇراتتىڭ ءبىر پاراسى مىناداي: عىلىمنىڭ قاينار كوزىنە ۇمتىلعان ادام ونەگەلى دە جاقسى تاربيەلەنگەن ادام بولۋى كەرەك. ەڭ الدىمەن قۇران، زاڭ عىلىمدارىن وقۋى كەرەك. ادال، شىنشىل بولۋى كەرەك. بۇزاقىلىق، وتىرىك، الداۋ، ارباۋدان اۋلاق بولۋى كەرەك. زاڭدى تاعايىندارعا جاقىنداي وتىرىپ، زاڭدىق نەگىزدەردىڭ تىرەگىن، سۇننەت پەن شاريعات ەرەجەلەرىن بۇزباي، قاجەتتى مۇددەلەر ارقىلى ەركىن ويلى بولۋى كەرەك.
ساياسي ەتيكا مەن فيلوسوفيانىڭ ارقاسىندا شىنايى باقىتقا جەتۋگە بولاتىنىن تاپقان فارابي ىزگىلىكتى قالا مەن نادان قالانى سالىستىرادى.

باقىت پەن لايىقتى ومىرگە بارار جول، ادام تابيعاتى، زيالى جانە ەتيكالىق كەمەلدىك، ناعىز ءامىرشى جايىنداعى تالداۋلار ءالى تەرەڭ زەرتتەلە قويماعان «مەملەكەت قايراتكەرىنىڭ افوريزمدەرى»، «ازاماتتىق ساياسات»، «باقىتتىڭ جەتىستىكتەرى» اتتى ەڭبەكتەرىندە ءوربيدى. فارابيشە، باقىت – ابسوليۋتتىك يگىلىك. ادام كەيبىر زاتتاردى (اقشا، داڭق، قاجەتتىلىك جانە ت.ب.) ءومىردىڭ نەگىزى دەپ ويلايدى. ءبىراق باقىتتىڭ نە ەكەنىن ءتانىپ-بىلۋ، ونى ماقسات ەتىپ كوزدەپ، سول ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن، ۇزدىكسىز سوعان قاراي ءجۇرۋ ءۇشىن جاننىڭ تەوريالىق جاعىن ابدەن جەتىك ءبىلۋ كەرەك. بۇعان تەك اقىلگويلەر عانا بارا الادى.

ءفارابيدىڭ ەتيكالىق تۇجىرىمداماسىندا نەگىزگى ورىندى جاقسىلىق ساناتى الادى. ويشىل «الەۋمەتتىك-ەتيكالىق تراكتاتىندا»: «جاقسىلىق نەگىزدىڭ اتريبۋتى بولا تۇرا، ماتەرياعا كىرەدى، جاقسىلىقتان جاماندىق بولمىسىنىڭ جوقتىعىمەن اجىراتىلادى» - دەپ ەسەپتەيدى. «مۋزىكا تۋرالى ۇلكەن تراكتاتىندا» مۋزىكا عىلىمىنىڭ ماسەلەلەرىن زەرتتەيدى (مۋزىكالىق دىبىستاردىڭ قۇرىلىسىنان مۋزىكا مەن پوەزيانىڭ بايلانىسىنا دەيىن). مۋزىكانىڭ جاقسى جاقتارى مەن ونىڭ تاربيەلىك ءمانىن جان-جاقتى اشىپ كورسەتەدى. مۋزىكانىڭ ءار ءتۇرلى جانرىن جەتىلدىرۋدە پايدا بولاتىن ادام دارىندىلىعىنىڭ دارەجەلەرىن تالدايدى. الەۋمەتتىك ءومىردىڭ شىندىعىنا ءتان كەرەمەتتىلىك تۇرمىستىق قۇبىلىستاردىڭ شىندىعىن كورسەتە بىلۋدە ەكەنىن دايەكتەدى.

فارابي ادامزات قۇرمەتى ءۇشىن ينتەللەكت وتە قاجەت نارسە دەپ ەسەپتەيدى. اقىل حالىقتار اراسىنداعى تارتىستىڭ (سوعىستاردىڭ) ماعىناسىزدىعىن كورسەتەدى. سودان ولار «ەڭ بيىك يگىلىككە»، ياعني جەر بەتىندەگى باقىت پەن بەيبىتشىلىككە جەتۋ ءۇشىن «كەلىسىمگە كوشۋىنە تۋرا كەلەدى». شىنايى باقىتقا جەتۋ ءۇشىن ۇنەمى ىزدەنۋ مەن وقۋ كەرەك دەيدى. ءوزىنىڭ «الەۋمەتتىك-ەتيكالىق تراكتاتىندا» عالىم: «ۇلگى-ونەگەنىڭ ارقاسىندا بۇزاقىلىق تا، كەرەمەت ىستەر دە شىعادى»، - دەپ جازدى.
فارابي «عىلىمدى جىكتەۋ جانە انىقتاۋ تۋرالى كىتاپ» دەگەن ەڭبەگىندە ورتا عاسىرلىق عالىمداردىڭ اقىرعى جىگىن اشىپ بەرەدى. بۇل كىتاپ عىلىم سالالارىنىڭ وزىندىك جىككە بولىنۋىمەن ەرەكشەلەنەدى.
سايىپ كەلگەندە، ءال فارابي «قايىرلى قالا تۇرعىندارىنىڭ كىتابى»، «دۇنيەدەگى قوزعالىستاردىڭ تۇراقتىلىعى»، «مۋزىكانىڭ ۇلكەن كىتابى»، «ولەڭ ءسوز جانە شەشەندىك تۋرالى»، «ولەڭ ونەرىنىڭ قاعيدالارى تۋرالى تراكتات»، «لوگيكا»، ت.ب. ەڭبەكتەرى – عىلىم تاريحىندا وزىندىك ورنى بار دۇنيەلەر.