InfoHub Logo

         باياعى وتكەن زاماندا قۇرمان قويشى دەگەن ءبىر بايدىڭ قويشىسى بولىپتى. قۇرمان سول بايدىڭ ون سەگىز-جيىرما جىل قويىن باعىپتى. الاتىن اقىسى ءبىر جىلعا ەكى توقتىلى قوي ەكەن. ەگەر قوي جوعالتسا، اقىسىن بەرمەي سونىڭ ەسەبىنە الادى ەكەن. قۇرمان قويشىنىڭ تاپقانى كيىمىنە جاراماي سول بايدىڭ قويىن باعىپ جۇرە بەرىپتى. قۇرمان قويشى ءبىر كۇنى قويىن باعىپ جۇرگەندە، تورت-بەس شاقىرىم جەردەن جانعان وت كورەدى. وت جانعان قالپىندا تۇرا قويماعان، قويشىعا قاراي تارتادى. قۇرمان قويشى ويلايدى، «اپىرىم-اي، مىناۋ وت قالاي جۇرەدى. وت بولسا جان-جاعىنا تاراپ جانار ەدى جانە قارا ءتۇتىن شىعار ەدى. ال مىنا وت جايىلىپ جانباي، تۋرا تارتىپ كەلە جاتىر» دەپ تۇرعاندا، وت تا تايانىپ، قۇرمان كويشىعا جاقىنداپ كەلەدى. انىقتاپ قاراسا، وتتىڭ الدىندا ۇزىندىعى ءبىر قۇلاشتاي اق جىلان قاشىپ كەلەدى ەكەن. وت قايتسەم دە سەنى كۇيدىرەم دەپ كەلەدى ەكەن، ال جىلان قاشىپ كەلەدى ەكەن. جىلان قاشقان قالپىندا قۇرمان قويشىنىڭ شالبارىنىڭ بالاعىنان كىرەدى. ول جىلاندى بالاعىنان كىرگىزبەۋگە ۇلگىرە المايدى. وت تا كىرۋگە ىڭعايلانعاندا ساباپ سوندىرەدى. جىلان جورعالاي ومىراۋىنان شىعىپ، وتتىڭ وشكەنىن كورىپ، جەرگە تۇسەدى.

         جەرگە تۇسكەننەن كەيىن ادام تىلىمەن سويلەي باستايدى: «سەن مەنى ولىمنەن قۇتقاردىڭ، مەن سەنىڭ جاقسىلىعىڭدى ءومىرى ۇمىتپايمىن، سەن مىنا قويدى تاستا دا مەنىڭ سوڭىمنان ەر، مەن ساعان ءوزىمنىڭ قىزىمدى بەرەمىن»،— دەيدى. قويشى بايعۇس قۋانادى، ءبىراق «قويدى تاستاپ كەتە المايمىن» دەيدى. سەن قويعا قام جەمە، قويدىڭ وزدەرى كەشكە امان-ەسەن ۇيلەرىنە بارادى،— دەيدى. قويشى امالسىزدان جىلانعا ىلەسىپ كەتە بارادى، ءبىر جەرگە بارعاندا، ءبىر تەسىككە ءتۇسىرىپ الادى، سونان ەكەۋى جەر استىمەن كەتە بارادى، ءبىر جەرگە كەلگەندە توبەدەي ۇيىلگەن كوپ جىلانعا كەز كەلەدى. قۇرمان قويشى «وسىنشا جىلانعا جەم قىلۋعا الىپ كەلە جاتىر ەكەن» دەپ، زارەسى ءزار تۇبىنە كەتىپ، ءوڭى قاشىپ تۇرا قالادى. جىلان ونىڭ قورقىپ تۇرىپ قالعانىن ءبىلىپ، «ءجۇر، ساعان ولار تيمەيدى» دەدى. ول امالسىز ەرە بەردى، جىلان ۇيىلگەن جىلانعا كەلگەندە قاتتى باقىرىپ ەدى، جىلاندار ەكى جاققا ايىرىلىپ، ورتاسىنان قاق ءبولىنىپ جول بەردى. ەكەۋى ءبىراز جۇرگەننەن كەيىن الدارىنان ۇلكەن اق ءۇي كورىندى، ءبىراز ءجۇرىپ اق ۇيگە كەلدى. جىلان ايتتى: «وسى ءۇي - ءبىزدىڭ ءۇي»،— دەدى. ەكەۋى ۇيگە كىردى. قۇرمان قويشى: «بۇل مەنى قىزىمدى بەرەمىن دەپ ەرتىپ كەلىپ ەدى عوي، بۇنىڭ قىزى تۇرماق ەشتەڭەسى كورىنبەيدى» دەپ ويلاپ وتىرا بەردى. ءبىر ۋاقىتتا اس دايىنداپ الىپ كەلدى. وتىرىپ اس ءىشىپ بولعاننان سوڭ، جىلان ۇيىندە ءبىر اق، ءبىر قارا قالايى ساندىق بار ەكەن، ەكەۋىن ءتور الدىنا جيناپ قويىپتى، اق قالايى ساندىقتى قويشىعا الىپ بەردى. «جەر بەتىنە شىققان سوڭ، التى قانات اق ءۇيدىڭ ورنىنداي جەردى دوڭگەلەكتەپ سىزىپ، سونىڭ ورتاسىنا وسى قالايى ساندىقتى باسىڭا جاستاي ۇيىقتا»، – دەپ، جىلانداردان وتكىزىپ جىبەرىپ قوش ايتىسىپ قالا بەرەدى.

         قۇرمان قويشى جەر بەتىنە شىقكاننان كەيىن ءبىر جەردى تاڭداپ الىپ، التى قانات اق ءۇيدىڭ ورنىنداي جەردى دوڭگەلەكتەپ سىزىپ، ساندىقتى باسىنا جاستاي جاتىپ ۇيىقتايدى. ەرتەڭگىسىن ويانسا، اپپاق اق ءۇيدىڭ ىشىندە جاتىر ەكەن، وڭ جاعىنا قاراسا، اپپاق سۇلۋ قىز ۇيىقتاپ جاتىر ەكەن، قويشى قورقىپ قالادى، قورىققانىنان ايعايلاپ جىبەرە جازدايدى. «بۇل پالەنىڭ قاسىنا قالاي، قايدان جاتتىم» دەپ، بىلدىرتپەي توسەكتەن ءتۇسىپ، ءوزىنىڭ جامان شالبارى مەن تونىن ىزدەسە، ونداي جامان نارسە ول ۇيدەن تابىلمادى، ىلعي اسىل كيىمنەن باسقا ەشتەڭەسى جوق، اسىل كيىمدى كيىپ، ۇيدەن شىقسا، مال دەگەن جەردىڭ ءجۇزىن، كۇننىڭ كوزىن الادى. بۇل جەردە ەشقانداي مال جوق بولاتىن، بارىپ قويشىدان سۇراسا، «قۇرماننىڭ قويى» دەيدى، «قاي قۇرمان؟» دەسە، ءوزىنىڭ اكەسىن جانە ەلىن ايتادى، «اپىرىم-اي، بۇل جىندانعان قويشى عوي، مەنىڭ اتىمدى باسقا بىرەۋدىڭ اتىنا شاتاستىرىپ تۇر» دەپ، سيىرشىعا بارىپ سۇراسا، ول دا سونى ايتادى، جىلقىشىعا بارسا، ول دا سونى ايتادى. بۇل قايتىپ ۇيگە كەلە جاتىپ ويلايدى، «بۇل قالاي، ماعان مۇنشا مال قايدان ءبىتتى؟» دەيدى. ويلاپ كەلە جاتىپ، «بۇل الگى جىلان بەرگەن اق قالايى ساندىق ەكەن عوي، انا ۇيدەگى قىز سونىڭ بەرەم دەگەن قىزى ەكەن، مىنا مال سونىڭ ەنشىسى ەكەن» دەيدى. سونىمەن ويلانىپ ۇيىنە كەلەدى، ۇيىنە كەلسە، ايەلى شاي قويىپ ءجۇر ەكەن. «بايەكە، قايدا بارىپ قايتتىڭىز؟» – دەيدى. «ە، مىنا مالشىلار جەر جايىن بىلمەيدى عوي، سولارعا جەر جاعدايىن ءتۇسىندىردىم»، – دەپ شىنىن ايتپايدى. سونىمەن بىرنەشە ۋاقىت ءومىر سۇرەدى. ءبىر كۇنى «بۇل ۇيدە كىم بار» دەگەن داۋىس ەستيدى. ايەل دالاعا شىقسا، پاتشا كيىمىن كيگەن جانە ءۋازىر كيىمىن كيگەن بىرنەشە ادام ەسىك الدىندا تۇر ەكەن. ايەلدى كورىپ پاتشانىڭ دەگبىرى قالماي، كوزى الاقتاپ، بىرەسە ايەلگە، بىرەسە جولداستارىنا قاراپ نە ايتارىن بىلمەي قالادى. سونىمەن «بۇل كىمنىڭ ءۇيى؟» دەپ سۇرايدى.

ايەل: «قۇرمان بايدىڭ ءۇيى»، – دەيدى.

«كۇيەۋىڭ قايدا كەتتى؟» – دەيدى. «اڭ اۋلاي كەتتى»، – دەيدى ايەل. پاتشا ايتادى: «مەن وسى ەلدىڭ پاتشاسى بولامىن، كۇيەۋىڭ ەرتەڭ ءبىزدىڭ ورداعا كەلسىن»، – دەپ كەتىپ قالادى. كەشكە قۇرمان كەلەدى، ايەلى بولعان جاعدايدى ايتادى، «پاتشا ەرتەڭ ورداعا كەلسىن دەپ كەتتى» دەدى.

ەرتەمەن ەرتە تۇرىپ اتىنا ءمىنىپ، پاتشا ورداسىنا بارادى. پاتشا قۇرماننىڭ كەلۋىن توسىپ وتىر ەكەن. قۇرماندى وتە جىلى جۇزبەن قارسى الادى، داستارقان جايعىزىپ، اس پەن شاراپ قۇيعىزىپ تاماقتاندىرادى. تاماقتانىپ بولعان سوڭ، پاتشا: «ءاي، قۇرمان، ەكەۋىمىز بۇعىنشاق وينايمىز، ءۇش كۇن مەن تىعىلام، ءۇش كۇن سەن تىعىلاسىڭ، ءۇش رەت مەن تاپسام، سەن ماعان ايەلىڭدى، مالىڭدى بەرەسىڭ، سونان سوڭ باسىڭدى الامىن، – دەيدى. — ەگەر مەن سەنى ءۇش رەت تاپپاسام، مەن ساعان قىرىق ايەلىم بار، سونى جانە پاتشالىعىمدى، مال-مۇلكىمدى بەرەم دە اتىما ءمىنىپ كەتە بەرەم»، – دەدى.

         — وسىعان قالاي قارايسىڭ، ەگەر سەن ويناماساڭ دا ايەلىڭدى تارتىپ الام، – دەدى.

سونىمەن امالدىڭ جوعىنان كونىپ، ۇيىنە بارىپ بولعان جاعدايدى ايتادى. ايەلى ونان سوڭ «وينا» دەپ قارسى بولمايدى. پاتشا ارتىنان حابارشى جىبەرىپتى. «ەرتەڭ مەن بۇعىنامىن، مەنى ىزدەسىن»، – دەپ حابار بەرىپتى. ەرتەڭگىسىن ەرتە تۇرىپ، ءبىر اتتى ءمىنىپ حاندى ىزدەۋگە كەتەدى. ايەلى ارتىنان شىعىپ قاراسا، اتقا ءمىنىپ حاندى ىزدەمەككە كەتىپ بارادى ەكەن. ايەلى ايعاي سالىپ ەرىن شاقىرىپ الىپ: «قايدا باراسىز؟» – دەپ سۇرايدى. «كەشە پاتشا بۇعىنشاق وينايمىز دەپ ەدى عوي، سونى ىزدەۋگە بارا جاتىرمىن»، – دەيدى. ايەلى: «ءسىز ولاي بارماڭىز، ءسىز ءقازىر جىلقىدان تاڭداتىپ ەڭ جۇيرىك ات ءمىنىڭىز، قولىڭىزعا تەمىر قۇرىق الىڭىز، سونىمەن حان اۋىلىنا بارىڭىز، اۋىلىنا جاقىنداعاندا توبەنىڭ ۇستىندە ۇلكەن قارا توبەت يت جاتىر، ءسىز جاقىن بارعاندا سىزگە ءۇرىپ جۇگىرەدى، ءسىز ونى جاقىنداتپاي قاشىڭىز، سونان ءسىز بەت الدى قاشا بەرىڭىز، ءبىر ۋاقىتتا ءسىزدى قۋىپ جەتەدى، سول ۋاقىتتا قايتا بۇرىلىپ ءيتتى ءسىز قۋىڭىز، سول ءيتتى ءولتىرىپ، پاتشانى سونان سوڭ ىزدەسەڭىز، – دەدى. حابارشى جىبەرىپ جىلقىشىلاردان «ەڭ جۇيرىك ات ۇستاپ بەر» دەپ سۇرايدى، جىلقىشىلار جۇيرىك ات اكەپ بەرەدى. قولىنا تەمىر قۇرىق الىپ، پاتشانىڭ سارايىنا قاراي كەتە بەرەدى. پاتشانىڭ اۋىلىنا جاقىنداعاندا، ايتقانداي، توبەنىڭ ۇستىندە ۇلكەن قارا يت جاتىر ەكەن. قۇرمان جاقىنداپ كەلگەندە، ارسىلداي ءۇرىپ تۇرا ۇمتىلادى. قۇرمان جالت بەرىپ بەت الدى قاشا جونەلەدى، يت تە قۋادى، قاشا-قاشا تالاي جەرگە بارعاندا، يت قۋىپ جەتە بەرگەندە، اتىن كىلت بۇرىپ، ءيتتى قايتا قۋادى، يت قاشادى، ول قۋادى، ارى-بەرى قۋعاننان سوڭ يت شارشايدى، ءيتتى قۋىپ جەتىپ قۇرىقپەن سوعىپ، ىننەن-ىنگە تىعىپ ولتىرە سابايدى. يت ولەرمەن بولىپ، ءبىر قۋىسقا تىعىلادى، اتىنان ءتۇسىپ، ءيتتى قۇرىقپەن تۇرتكىلەپ ولتىرۋگە جاقىندايدى، ولۋگە تاياعاندا، «ەي، ولەتىن بولدىم، ەندى قوي» دەپ، ادام قالپىنا كىرەدى. قاراسا، الگى بۇعىنام دەگەن پاتشا ەكەن، «ەرتەڭ تاعى تىعىلامىن، كەلىپ تاۋىپ ال» دەپ ۇيىنە كەتەدى.

         ەرتەڭىنە ەرتەمەن تۇرىپ كەشەگى اتىنا ءمىنىپ، قۇرىعىن قولىنا الىپ، پاتشانى ىزدەيمىن دەپ كەتىپ بارا جاتقاندا، ايەلى شاقىرىپ الىپ: «قايدا باراسىڭ؟» – دەپ سۇرايدى. «پاتشاعا بارام، كەشەگى ءيتتى قۋام، ايتپەسە، ءبىر جەردە جۇرگەن شىعار»، – دەيدى. «جوق، سەن ولاي ەتپە، قۇرىعىڭدى تاستا دا ۇيىنە بار، «پاتشا قايدا؟» دەپ، ايەلدەرىنەن سۇرا، ايەلدەرى «بىلمەيمىز» دەر، سەن ۇيىنەن شىعىپ تاۋعا قاراي ءبىراز جۇرسەڭ، الدىڭنان ۇلكەن كەر جول شىعادى، سونىمەن باتىسقا قاراي جۇرە بەرسەڭ، سول ۇلكەن كەر جولدان تاۋعا قاراي جالعىز اياق جول شىعادى، سول جولمەن ءبىراز جۇرسەڭ، سايعا تۇسەسىڭ، سايدىڭ ارعى قاباعىندا ءبىر ءتۇپ توبىلعى تۇر، سول توبىلعىنىڭ ىشىندە قامشى ساپقا جارايتىن ءۇش توبىلعى بار، ەكەۋى سارى، ءبىراق ءتۇزۋ، ال قالعان بىرەۋى قيسىق، ءبىراق وتە قىزىل، «مىنا كيسىق توبىلعى قامشىعا شىدامدى، بەرىك ساپ بولۋشى ەدى جانە ءوزى قىزىل ەكەن» دەپ، سول قيسىق توبىلعىنى كەسىپ ال، سونان سوڭ پاتشانى ىزدەسەڭ، پاتشانى تاۋىپ الاسىڭ»، – دەيدى.

قولىنداعى قۇرىعىن تاستاپ پاتشانىڭ اۋىلىنا كەلدى. كەلىپ پاتشانىڭ قاتىندارىنان: «پاتشا قايدا كەتتى؟» – دەپ سۇرايدى، قاتىندارى: «بىلمەيمىز»، – دەپ جاۋاپ بەرەدى. اۋىلىنان شىققان ۇلكەن كەر جولعا ءتۇسىپ جۇرە بەرەدى. ءبىراز جۇرگەننەن كەيىن الدىنان تاۋعا قاراي جالعىز اياق جول شىعادى. سول جولعا ءتۇسىپ الىپ تاۋعا قاراي جۇرەدى. ءبىر سايعا تۇسكەندە، ارعى بەتىندە ءبىر ءتۇپ توبىلعى كورەدى. بارلىق توبىلعىدان بيىك ءۇش توبىلعى كورىنەدى. «وسى توبىلعىدا قامشى ساپقا جارايتىن توبىلعى بار ما ەكەن، كورەيىنشى» دەپ، اتىنان تۇسەدى، الگى ساپقا جارايتىن ءۇش ساپتى كورىپ، «وسىلاردىڭ ءبارىن (ۇشەۋىن دە) الۋعا بولمايدى، مۇنىڭ قايسىسىن الايىن» دەپ، ءبىراز ويلانعان بولادى دا «وسى قيسىعى قامشىعا مىقتى بولۋشى ەدى عوي» دەپ، باكىسىن الىپ، قيسىق توبىلعىنى ۇستاپ كەسە بەرگەندە: «ەي، قۇداي اتقىر، بۇل مەن ەدىم» – دەپ پاتشا شىعا كەلىپتى، سوندا قۇرمان: «وي، تاقسىر، مۇندا نەعىپ ءجۇر ەدىڭ»، – دەپتى.

پاتشا قاباعى سالىڭقى اۋىلىنا قايتادى. اۋىلىنا جاقىنداعاندا، قۇرمان اۋىلىنا كەتەتىن بولادى، سوندا پاتشا: «ءاي، قۇرمان، سەن مەنى ەكى رەت تاپتىڭ، ەرتەڭ تاعى بۇعىنام، كەلىپ مەنى ىزدە»، – دەپ ۇيىنە جۇرە بەرىپتى. قۇرمان ۇيىنە كەلىپ، ەرتەڭگىسىن اتىنا ءمىنىپ كەتىپ بارادى ەكەن، ايەلى كورىپ: «قۇرمان، اتىڭنىڭ باسىن بۇرا كەت، قايدا باراسىڭ؟»، – دەپتى. قۇرمان پاتشانى ىزدەيتىنىن ايتادى، ايەلى: «سەن پاتشانىڭ ۇيىنە بارعان سوڭ، ايەلدەرىنەن سۇرا، «پاتشا قايدا؟» دەپ، ايەلدەرى «بىلمەيمىز» دەيدى. سەن قورا-قوپسىسىن، جەر استى-جەر ۇستىندەگى قازىناسىن تەگىس كور، سوندا ءبىرتالاي قىزىق كورەسىڭ، سونان سوڭ ءۇيىن قارا، پاتشا جاتاتىن توسەكتىڭ باس جاعىندا ءۇش اق سەمسەر (قىلىش)، اياق جاعىندا ءۇش سەمسەر جاتىر، ەكەۋىن دە اشىپ قويىپ، «ويپىرىم-اي، مىناۋ نە دەگەن سەمسەر، مۇنىڭ قايسىسى وتكىر بولدى ەكەن؟» دەپ، ءبارىن ءبىر-بىر ۇستاپ كور دە باس جاعىندا جاتقان ءۇش سەمسەردىڭ ورتاسىنداعىسىن الىپ دالاعا شىعىپ، ءۇيىنىڭ الدىندا ۇلكەن تاس بار، سول تاسقا قىلىشتىڭ وتكىرلىگىن ءبىلۋ ءۇشىن شاۋىپ جىبەر، سونان سوڭ حاندى تەز تاباسىڭ»، – دەدى. قۇرمان پاتشانىڭ ۇيىنە بارىپ كىلەت، قوراسىن قاراپ، ونان جەر ۇستىندەگى قازىناسىن كورىپ، ونان جەر استىنداعى قازىناسىن كورىپ، ءتۇس قايتقانشا سەرۋەندەپ، ءتۇس قايتا پاتشانىڭ ۇيىنە كەلىپ، قاتىندارىنان سۇرايدى. قاتىندارى «بىلمەيمىز» دەيدى. «وسى حان تاپتىرمايتىن جاققا شىقتى» دەپ، توسەگىن اقتارا باستايدى. ايتقانداي، توسەگىنىڭ اياعىندا ءۇش، باسىندا ءۇش اق سەمسەر جاتىر ەكەن.

سولاردى كورىپ ءارقايسىسىن ءبىر ۇستاپ كورىپ، «ويپىرىم-اي، مىنانىڭ قايسىسى اسىل بولدى ەكەن، شاماسى ناركەسكەن دەگەن سەمسەرلەر وسى بولعانى عوي» دەپ، باس جاعىنداعى ءۇش سەمسەردىڭ ورتاسىنداعىنى الىپ، دالاعا شىعا ۇلكەن ءبىر تاسقا ەندى شابايىن دەگەندە، «اعاتاي-اي، مەن ەدىم عوي» دەپ، پاتشا شىعا كەلىپتى. «ال ەندى سەن مەنى ءۇش رەت تاپتىڭ، ەرتەڭنەن باستاپ سەن تىعىل، مەن ىزدەپ سەنى تابامىن»، – دەپ قۇرماندى ۇيىنە قايتارادى.

قۇرمان ەرتەڭ ەرتە تۇرىپ اۋىل قاسىندا ۇلكەن جار بار ەدى، سوعان قاراي بەزىپ بارا جاتقاندا، ايەلى شاقىرىپ الادى دا: «قايدا باراسىڭ؟» – دەپ سۇرايدى. «الگى پاتشا كەلمەك ەدى، ول ماعان سەن بۇگىن تىعىل، مەن ىزدەيمىن دەگەن، سول ەندى انا جارلاردىڭ ءبىر جەرىنەن ورىن دايىنداپ قويىپ ەدىم، سوعان تىعىلايىن دەپ بارامىن»، – دەدى.

ايەلى ايتتى: «حان كەشە كىسى جىبەرگەن، ەرتەڭ تىعىلماي-اق قويسىن، ىزدەمەيمىن دەپتى. ۇيدە وتىرا بەر»، – دەپ، ۇيىنە وتىرعىزىپ قويىپتى. ايەلى شاي قايناتىپ اكەلىپ، ەكەۋى شاي ءىشىپ وتىرعاندا، پاتشانىڭ اۋىل جاعىنا قاراسا، پاتشا كەلە جاتىر ەكەن دەيدى. قۇرمان ءىشىپ وتىرعان شايىن تاستاي سالىپ كەبەجەنىڭ ىشىنە كىرىپ كەتىپتى. «ءۇي، ساعان نە بولىپ قالدى؟» دەسە، «ويباي، پاتشا كەلىپ قالدى» دەيدى. «ەندەشە، كەبەجەنى سالدىرلاتپاي بەرى كەل، مىنا جەرگە تىعىل»، – دەپتى. كوزى جاۋتەڭدەي «قاي جەرگە تىعىلامىن» دەپ، ايەلىنىڭ قاسىنا كەلىپتى. ايەلى اۋزى كۇبىرلەپ «تفۋ» دەپ ەدى، ۇرشىق بولىپ كەتتى. ايەلى شايدى جيناپ، ۇرشىق ءيىرىپ وتىرا بەرىپتى.

         پاتشا كەلىپ: «قۇرمان قايدا كەتتى؟» – دەپ، ايەلىنەن سۇرايدى، ايەلى «بىلمەيمىن، تاقسىر» دەيدى. پاتشا ءۇيىن تۇگەل قارايدى، ءبىراق ۇيىنەن تاپپايدى. اۋىل توڭىرەگىن قارايدى، ەش جەردەن تاپپاي ءۇيىن قايتا قارايدى. ءبىراق تاپپايدى، حان قايتار بولىپ اتىنا ءمىنىپ تۇرىپ، «تاپپادىم» دەپ ايعاي سالادى، ايەلى ۇرشىقتى شانشي سالىپ ەدى، «مۇندامىن» دەپ، قۇرمان ۇيدەن شىعا كەلدى. «ەرتەڭ تاعى تىعىل»، – دەپ، حان اۋىلىنا كەتەدى.

حان كەلە جاتىپ ويلايدى. «بۇل قايدا تىعىلدى، وسىنىڭ ءوزى الاڭعاسارلاۋ ەكەن، بۇل قۇرماندا ەشقانداي قاسيەت جوق، وسى كاپتىڭ ءبارى ايەلدەن-اۋ» دەپ ويلايدى دا «بۇل ۇيىنەن باسقا جەرگە تىعىلمايدى، ەرتەڭ تاڭ اتا ادام جىبەرىپ باقتىرايىن، ەگەر ۇيىنەن ەشقايدا شىقپاسا، بۇنى ەرتەڭ قايتسەم دە تابام دەگەن قورىتىندىعا كەلىپ، ۇيىنە كەلە ءوزى ەپتى ءبىر قۋدى شاقىرىپ الىپ: «ساعان مەن جۇمىس تاپسىرامىن، سونى ورىنداساڭ، ات باسىنداي التىن بەرەمىن، ءبىراق مۇنى ءوزىڭ جانە مەنەن باسقا ەشكىم بىلمەيتىن بولسىن»، – دەيدى. «قۇپ، تاقسىر، نە بۇيىرساڭىز ورىنداۋعا مەن دايىن»، – دەپ، ەكى كوزى التىندى ەستىگەن سوڭ جاساۋراپ، پاتشانىڭ الدىنا جۇگىنىپ وتىرا كەتەدى. سوندا پاتشا: «سەن كورىنبەي قۇرماننىڭ اۋىلىنا بارىپ، قۇرمان قايدا بارار ەكەن سونى ب ا ق، ءبىراق كورىنىپ قالىپ جۇرمە، ەرتەڭ ەرتە مەن اۋىلدان شىققاندا، قايدا ەكەنىن ماعان ايتىپ، ءوزىڭ كورىنبەي اۋىلعا قايتاتىن بول»، – دەپ تاپسىرادى.

ەرتەڭ ەرتە تۇرىپ پاتشا قۇرماندى ىزدەۋگە كەلە جاتقاندا، الدىنان ءوزىنىڭ تىڭشىسىن كەزدەستىرەدى، تىڭشىسى ايتادى: «قۇرمان ۇيىنەن ەشقايدا شىققان جوق، ءقازىر دە ۇيىندە ءجۇر، تاقسىر»، – دەيدى. پاتشا: «جارايدى، بارا بەر»، – دەيدى دە قۇرماننىڭ ۇيىنە كەتە بەرەدى. قۇرمان ايەلى ەكەۋى شاي ءىشىپ وتىرعاندا، پاتشانىڭ كەلە جاتقانىن قۇرمان كورە سالىپ، كۇندەگىدەي قايدا بولسا سوندا تىعىلماي، ايەلىنىڭ كەرەمەتى بارىن ءبىلىپ، «پاتشا مەنى تاۋىپ الۋعا كەلە جاتقانىن قارا» دەپ كۇلەدى، ءوزىنىڭ ابىرجىپ وتىرعانىن سەزدىرمەي. ايەلى پاتشانى كورىپ، داستارقانىن تەز جيناپ «تفۋ» دەيدى. سوندا قۇرمان ينە بولىپ كەتەدى. ينەنى كامزولىنىڭ جاعاسىنا تۇيرەي سالىپ، ۇرشىعىن قولىنا الىپ، ءجىپ ءيىرىپ وتىرا بەرەدى. پاتشا كەلىپ: «قۇرمان قايدا؟» – دەپ سۇرايدى. «بىلمەيمىن، كەشە كەشكە تامان كەتكەن، سونان ءالى ورالعان جوق»، – دەيدى. پاتشا ەرتەڭگىسىن ۇيىندە جۇرگەنىن بىلەدى. ءۇيدى قاراي باستايدى، ءبىراق ۇيدەن كۇدىكتى ەشتەڭە تابىلماي ابدەن ساندالادى، كەشكە دەيىن انانى ءبىر ۇستاپ، مىنانى ءبىر ۇستاپ تاپپاي، تاپپاسىنا كوزى جەتكەن سوڭ، «قۇرمان، مەن تاپپادىم» دەپ ايعاي سالادى. سوندا ايەلى ينەنى جەرگە قاداي سالعاندا، «مەن مۇندامىن» دەپ، ۇيىنەن شىعا كەلەدى. پاتشا: «ەرتەڭ تاعى بۇعىن، تاپپاسام، پاتشالىعىمدى بەرەم»، – دەيدى دە كەتە بارادى.

قۇرمان ەرتەمەن تۇرىپ شارۋاسىن ىستەپ، ەرتەڭگى اسىن ءىشىپ وتىرعاندا، ءۇي ارتىنا بىلدىرتپەي كەلىپ ءتۇسىپ جاتقان پاتشانى ايەلى سەزىپ قالىپ، «تفۋ» دەپ جىبەرىپ ەدى، قايراق بولىپ كەتەدى. قايراقتى ايەلى كۇلدىڭ ىشىنە تاستاي سالادى. سول كەزدە پاتشا جەتىپ كەلەدى. كەلسە، ءقازىر ەكەۋى سويلەسىپ وتىرعانىن ەستىگەن بولاتىن، قاقايىپ ايەلى جالعىز وتىر ەكەن. «قۇرمان قايدا؟» دەپ سۇرايدى، ايەلى «كورگەنىم جوق» دەپ جاۋاپ بەرەدى. ءۇيدىڭ ءىشىن ارى-بەرى قاراپ، «تاپپادىم» دەپ ايعاي سالادى، «مەن مۇندامىن» دەپ، كۇلدىڭ اراسىنان شىعا كەلەدى. سونىمەن حان جەڭىلىپ پاتشالىعىن بەرمەك بولادى. «ەرتەڭ كەل تۇسكە تامان مەن ەلىمدى جيناپ وتىرامىن، ەل الدىندا پاتشالىعىڭدى وتكىزىپ ال»، – دەپ، اتىنا ءمىنىپ كەتىپ قالادى.

قۇرمان ەرتەمەن تۇرىپ اتىن الدىرىپ ءمىنىپ، پاتشانىڭ اۋىلىنا جۇرمەك بولادى. سوندا ايەلى ايتادى: «ءسىز بارىپ حاندىعىڭدى، قازىناڭدى وتكىزىپ العاننان كەيىن ءبىر تۇنەپ قايتىپ كەلىڭىز»، – دەيدى.

«جارايدى»، – دەپ قۇرمان ءجۇرىپ كەتەدى.

         قۇرمان پاتشانىڭ اۋىلىنا كەلسە، پاتشا ەلدى جيناپ قۇرمانعا قاراپ وتىر ەكەن. قۇرماندى اتتان كوتەرىپ الىپ، استىنا كىلەم توسەپ تورگە وتىرعىزىپ، پاتشا جينالىسىن اشادى. جينالىسىندا قۇرمان ەكەۋىنىڭ بۇعىنباق ويناعانىن جانە پەندەلىك جاساپ قۇرماننىڭ ايەلىنە قىزىققانىن ايتادى، «ەندى ماعان وبال جوق، تۇرمايتىن نارسەگە اۋرەلەنىپ» دەپ، ءوزىنىڭ كەم اقىلدىعىن ەل الدىندا جاسىرماي ايتىپ، قۇرمانعا بىلاي دەيدى: «ەل باستاعان ادام دۇنيەگە قىزىقپاۋ كەرەك، مىنە، مەن سياقتى قىزىعام دەسەڭ، مەنىڭ قالپىما تۇسەسىڭ، ال، ەل-جۇرت، مەن پاتشالىعىمدى مىنا قۇرمانعا بەردىم، ەندى وسى كىسى سىزدەردىڭ پاتشالىرىڭىز بولادى، قوش ساۋ بولىڭدار»، – دەپ تاعىنان ءتۇسىپ، قۇرمانعا ءتاج كيگىزىپ، تاققا وتىرعىزادى. پاتشانىڭ قازىناسىن جانە مالىن، قىرىق قاتىنىن ءبارىن الىپ، وردا كىسىلەرىنە ەسكى داستۇرمەن جاڭا كيىم بەرىپ، كەشكە ءبىر ايەلدىڭ ۇيىنە تۇنەپ، ەرتەڭىنە قايتايىن دەسە، قالعان ايەلدەرى جىبەرمەيدى، «انادان مەنى جەك كورەسىڭ بە» دەپ. قىرىق قاتىننىڭ ۇيىنە قىرىق تۇنەپ، قىرىق كۇننەن كەيىن ءوز ايەلىنە كەلەدى. كەلسە، ايەلى بۇرتيىپ اشۋلانىپ وتىر ەكەن. «ساعان مەن ءبىر تۇنەپ قايتىپ كەل دەگەنىم قايدا، سەن قىرىق تۇنەدىڭ، “ۋادە - قۇداي ءسوزى” دەگەن اتا-بابامىز، سەن ۋادەدە نەگە تۇرمايسىڭ؟»، – دەپ قۇرمانمەن ۇرسا كەتتى. قۇرمان: «سەن نەگە اقشاڭدايسىڭ، مەن پاتشامىن، بۇرىنعى قۇرمان ەكەن دەمە»، – دەپ قوجاڭدادى. «سەن نەمەنە، مەنىڭ ءتىلىمدى الۋعا ءتيىستىسىڭ، سەنىڭ قولىڭدى پاتشالىققا جەتكىزگەن مەن»، – دەيدى ايەلى. قۇرمان: «سەن ەمەس، مەنى پاتشا ەتكەن اللا تاعالا، ولاي دەپ بىلجىراما»، – دەيدى. سونىمەن ەكەۋى ۇرسىسىپ توسەككە جاتادى. توسەككە جاتقاندا ايەلى اشۋلانىپ جاتادى. سوندا قۇرمان: «ءاي، ءار تامان جاتشى، جىلان ءيىسىڭ شىعىپ كەتتى»، – دەيدى. ايەلى: «راس ايتاسىڭ با؟» – دەيدى. «راس ايتپاعاندا»، – دەپ قۇرمان تەرىس قاراپ جاتادى. ايەلى: «سوندا سەن مەنى تاستايسىڭ با، جىلان ءيىسىڭ شىقتى دەپ»، – دەيدى. «تاستايمىن، قايتەسىڭ؟»، – دەيدى. «راس ايتاسىڭ با؟» – دەيدى. «راس ايتامىن»، – دەيدى قۇرمان. «وندا قايتالاپ ءۇش رەت ايتشى»، – دەيدى ايەلى. «راس، راس، راس»، – دەپ ايعاي سالادى قۇرمان. ايەل ءتور الدىنا توسەك سالىپ جاتا بەرەدى.

قۇرمان ەرتەڭگىسىن ۇيقىسىنان ويانىپ كوزىن اشىپ قاراسا، ايدالادا ءۇي دە جوق، بۇرىنعى كيىپ جۇرگەن اسىل كيىم دە، شىقىرلاعان ساقتيان ەتىك تە جوق، ءوزىنىڭ بۇرىنعى قويشى كۇيىندە كيىپ جۇرگەن جامان تونى مەن جامان شالبارى، ودان باسقا ەشتەڭە قالماپتى. «ەندى نە ىستەيمىن؟» دەپ، اڭ-تاڭ بولىپ تۇرىپ ارتىنا قاراسا، ارت جاعىندا باياعى ءوزى باعىپ جۇرگەن ءبىر قورا قوي مەن استىنا ءمىنىپ جۇرگەن قىزىل وگىزى تۇر. وگىزىنە ءمىنىپ، قويىن ورگىزىپ، «مەن پاتشا بولدىم، قىرىق ايەلىم بار، بۇل قويدى سوندا ايداپ بارايىن» دەپ قويدى ايداپ، حاننىڭ ورداسىنىڭ جانىنا اپارىپ ءيىرىپ تاستاپ، قۇرتتاعان ءبىر قويدى وڭگەرىپ، پاتشانىڭ ورداسىنا بارىپ: «ەي، قاتىندارىم، مىنا قويدى ءتۇسىرىپ الىڭدار»، – دەپ، وگىزدىڭ ۇستىندە تۇرىپ ايعاي سالادى. قاتىندارى داۋسىن تانىپ ۇيدەن جۇگىرە شىقسا، ءبىر قويشى قوي وڭگەرىپ كەلىپ تۇر. قۇرمان اڭىرىپ قاراپ قالعان قاتىندارىنا اقىرىپ: «ال، مىنا قويدى، نەعىپ مەلشيىپ تۇرسىڭدار»، – دەپ بالاعاتتايدى. قاتىندار قويشىنىڭ بالاعاتتاعانىنا شىداي الماي، قىرىق قاتىن، قىرىق سويىل الىپ، قۇرماندى سويىلدىڭ استىنا الىپ بەرەدى. قۇرمان قاشادى، وگىز جاياۋدان وزا المايدى. ەسى تانىپ وگىزدەن وكىرە قۇلاپ جەر قابادى. قاتىندار: «سەندەي قويشىعا سول كەرەك، ءبىزدىڭ بايىمىزدىڭ داۋسىن سالىپ، ءبىزدى الداماقشى»، – دەپ، الدىنداعى كۇلگە كومىپ كەتىپ قالادى. ءبىر ۋاقىتتار بولعاندا، قۇرمان ەسىن جيسا، كۇلدىڭ ىشىندە جاتىر، كۇلمەن كومىپ اياق جاعىنا ءبىر جالپاق تاس باستىرىپ كەتىپ قالىپتى. تاستى اۋدارىپ تاستاپ، كوردەن شىققانداي ءۇستى-باسى جۇلما-جۇلما بولىپ تۇرەگەلىپ جان-جاعىنا قارايدى، سول جەردە قانشا جاتقانىن دا بىلمەيدى، ءقازىر تاڭ اتىپ كەلە مە، نە كۇن باتىپ كەلە مە، ايتەۋىر، الا كولەڭكە ۋاقىت، ءبىراز تۇرىپ باسى اينالىپ قايتا قۇلاپ قالادى. ءبىراز قوزعالماي سول ورنىندا جاتىپ، ازداپ ەسىن جيىپ بولعان سوڭ، جاعدايدىڭ ءبارىن كوز الدىنا ەلەستەتىپ، قۇرمان ويلايدى:

«قوي، ءبۇيتىپ ولۋگە بولماس، قايتادان جىلانعا بارايىن، بولعان كەمشىلىكتى ايتىپ جالىنايىن، ونى اجالدان الىپ قالىپ ەدىم، مەنىڭ ىستەگەن ءبىر كەمشىلىگىمدى نەگە ءبىر جولعا كەشىرمەس ەكەن»، – دەگەن ويعا كەلىپ، ورنىنان تۇرىپ ءۇستى-باسىن قاعىپ، قاسىندا اعىپ جاتقان بۇلاققا بارىپ جۋىنىپ، اۋىلدان اۋلاق بارىپ ءبىر جەرگە جاتىپ، تاڭ اتۋىن كۇتەدى. ءبىر ۋاقىتتا كۇتكەن تاڭ دا اتادى، تاڭ اتقان سوڭ باياعى ءوزى كورگەن جىلاننىڭ اۋىلىنا تارتادى، سوعان كەلىپ ءوزىن جىلان ەرتىپ كەلگەن شۇڭقىردان ءتۇسىپ جەر استىنداعى ۇڭگىرمەن جۇرە بەرەدى.

باياعى ءۇيىلىپ جاتقان جىلانعا كەلەدى. جىلانداردىڭ ءۇستىن باسىپ جۇرۋگە بولمايدى. اينالىپ وتەيىن دەپ، اينالىپ جولدان شىعىپ بارا جاتقاندا، جىلاندار وزىنەن-وزى قاق ايىرىلىپ ورتاسىنان جول اشادى، قايتا جولعا ءتۇسىپ ءجۇرىپ كەتەدى. ءوزى كورگەن ۇلكەن اق ۇيگە جاقىنداپ كەلگەندە، ىشىندە كۇبىرلەپ سويلەسكەن ادام داۋسىن ەستيدى، «بۇل نە بولدى ەكەن» دەپ، ءۇي سىرتىندا تىڭداپ تۇرسا، قىزبەن سويلەسىپ وتىرعان الگى جىلان ەكەن. قىزعا شەشەسى: «نەگە قايتىپ كەلدىڭ؟» – دەپ وتىر ەكەن. قىز جىلاپ، بولعان ۋاقيعانىڭ ءبارىن ايتادى. «سونان ءۇيدىڭ ءبارىن كوشىرىپ، وسى جەر استىنا كىرەتىن ەسىكتىڭ الدىندا ءبىر كۇن وتىردىم، ءالى دە ارتىمنان كەلەر دەپ، ءبىراق ول كەلمەدى، سونان سوڭ كەلدىم ەندى، ول كەلسە، ءسىز ماعان قايتا بار دەپ قيناماڭىز، مەن ەندى وعان قايتا بارمايمىن، ول مەنى المايمىن دەپ ءۇش قايىرا ايتتى جانە مەن وعان سونشا جاقسىلىق جاسادىم، قويشى باسىن پاتشالىققا كوتەردىم، ول سوندا دا جاقسىلىكتى بىلمەيدى»، – دەپ سولقىلداپ قىز جىلاپ جىبەردى. قىز جىلاعاندا، شەشەسى اشۋلانىپ: «ەگەر ەندى ونى كورسەم شاعىپ ولتىرەمىن»، – دەپ قاھارلاندى. ول ءبارىن ەستىپ تۇرىپ جاڭا كەلە جاتقان ادامشا تارسىلداتىپ ۇيىنە جاقىندادى. سوندا «وسى كەلە جاتكان كۇيەۋ عوي» دەپ، ادام بەينەسىنەن جىلان بەينەسىنە ەندى قىزدىڭ شەشەسى. «اسسالاۋماعالايكۇم»، – دەپ كىرىپ بارعانىندا، شەشەسى قاھارلانىپ ورنىنان ىسقىرا تۇرا كەلدى. ول ەكى قولىن قۋسىرىپ، بار-جوقتى ايتىپ جالىنىپ، بولعان كەمشىلىكتى كەشىرۋىن سۇرادى، جىلان رايىنان قايتىپ ادام قالپىنا ءتۇستى، كەلبەتتى كەلگەن كەمپىر ەكەن. سول كەمپىر بولسا دا وعان بەرگەن قىزىنان ون ەسە سۇلۋ ەكەن، سوندا كەمپىر ايتتى: «قىزىمدى نەگە قۋىپ جىبەردىڭ؟» – دەدى. قۇرمان بولعان جاعدايدىڭ ءبارىن ايتتى. ەكەۋىنىڭ ءسوزىن وي تارازىسىنا تارتقانداي ءبىراز ۇندەمەي وتىرىپ، الدەن كەيىن «جارايدى، الدە دە تەكسەرەم» دەپ، اس ازىرلەۋگە تىسقا شىعىپ كەتتى. دالادان ءبىر قايناپ تۇرعان ساماۋىر اكەلدى، ەكەۋى وتىرىپ شاي ءىشتى. شاي ءىشىپ وتىرعاندا، ول ءسوز باستادى. «ەنە، اناداعى ءسىزدى قۋعان وت نە، سول ماعان جۇمباق، سونىڭ سىرىن ماعان ايتىڭىزشى»، – دەدى. سوندا كەمپىر اۋىر ءبىر كۇرسىنىپ، بىلاي دەدى:

«ول مەنى جاستايىمنان وقىتقان مولدا ەدى، ءوزى اسا سيقىر ادام ەدى، مەنى وقىتىپ ءوزىنىڭ مولدالىق دارەجەسىنە جەتكىزىپ، ءبىراق ماعان سيقىر وقۋىن وقىتپادى. سيقىر كىتابى بار ەدى، سول كىتاپتى وزىنەن تاستامايتىن، ول ءاربىر ايدا ءبىر جەتى ۇيىقتايتىن ەدى، مەن سول ۇيىقتاعاندا سيقىر كىتابىن الىپ وقي بەرەتىن بولدىم، ايىنا جەتى كۇن ساباق وقيمىن، ول ويانار الدىندا كىتابىن ورنىنا قويامىن، سونان قويشى، سيقىر كىتاپتى تۇگەل وقىپ بىتۋگە جاقىندادىم، ءبىراق جىلان بولۋ جانە قايتا ادام بولۋ ونەرىن عانا تەز ۇيرەندىم، باسقاسىن تەز ۇيرەنە المادىم. مەنىڭ وقۋىم بىتۋگە جاقىنداعاندا مولدا ايتتى: «وقۋىڭ بىتۋگە جاقىندادى، ەندى سەن ۇيىڭە قايتاسىڭ»، – دەدى. مەن وقۋدى بىتىرگەننەن كەيىن ۇيىمە قايتپادىم، سونداعى ويىم الگى سيقىر كىتاپتىڭ ءبارىن جاتقا ءبىلىپ الۋ ەدى، وقۋىم ءبىتتى، «ۇيىڭە اپارامىن دەسە»، ءازىر وسى جەردە تۇرام دەپ كونبەدىم. سويتسەم، مەن بىلمەيمىن، مەن قايتپايمىن دەگەنگە الگى قۇزعىن مەندە كوڭىلى بار ەكەن دەپ ويلاپتى، ءبىر كۇنى ماعان ايەل بول دەگەندەي ءسوز ايتتى. مەن اشۋلانىپ ونى تىشقان ەتىپ جىبەردىم سيقىرمەن، ول قاپ دەپ قاپى قالدى، ول مەنىڭ نەگە قايتپاي جۇرگەنىمدى سوندا ءبىر-اق ءبىلدى دە بارماعىن تىستەپ قالا بەردى. مەن كىتاپتى الىپ ەلىمە قايتتىم. ءوزىمنىڭ سۇيگەن كىسىمە قوسىلدىم. سونان ەكى-ۇش بالا تۋدى، ءبىز قارتايدىق. كەيىن الگى كىتاپتى اق ماتاعا وراپ، تەڭگە سالىپ قويدىم. سويتسەم، الگى قۇزعىن مولدا سونى باعىپ ءجۇرىپتى دە تەڭگە تەسىپ كىرىپ، ادام بولاتىن قاعازىن جەپ، ادام قالپىنا ءتۇسىپتى. ءتۇن ورتاسى بولعاندا، ۇستىمە بىرەۋ ىستىق سۋدى شاشىپ جىبەردى، كوزىمدى اشىپ السام، الگى مولدا شالىما پىشاق سالىپ ءولتىرىپ، ەندى مەنى ىزدەپ ءجۇر ەكەن، مەن دەرەۋ جىلان بولا كەتتىم، سويتكەندە الگى وت بولىپ ماعان لاپ ەتتى، مەن اتىلىپ قاشتىم، ول مەنى قۋدى، سونان تام بولدىم، سەن ونى ءولتىرىپ، مەنى جاۋىمنان قۇتقاردىڭ، اجالدان قۇتىلعان سوڭ، مەن ساعان قىزىمدى بەردىم، اقىرى سەن دە قىزىمدى تاستادىڭ، بۇگىن كەلمەي قالعاندا، مەن سەنى شاعىپ ولتىرەمىن دەپ وتىر ەدىم، الدىڭا كەلسە، اتاڭنىڭ قۇنىن كەش دەگەن، سوندىقتان سەن ماعان قايتا كۇيەۋ بولا الاسىڭ»، – دەدى.

Ac ءىشىپ بولعان سوڭ، ءبىر قالايى قوڭىر ساندىق الىپ قولىما ۇستاتتى دا: «جەر ۇستىنە شىققان سوڭ، ءتورت قانات اق وتاۋدىڭ ورنىنداي جەردى دوڭگەلەتىپ سىزىپ الىپ، مىنانى باسىڭا جاستانىپ جاتىپ ۇيىقتا»، – دەدى.

كەمپىرمەن قوش ايتىسىپ كەتىپ قالدى، جەر بەتىنە شىققان سوڭ ءتورت قانات اق وتاۋدىڭ ورنىنداي، جەر سىزىپ الىپ ۇيىقتادى، ەرتەڭگىسىن تۇرسا، ءتورت قانات اق وتاۋدىڭ ىشىندە جاتىر، قاسىندا ءبىر قىز جاتىر، اناداعى قىزداي سۇلۋ ەمەس ەكەن، دالاعا شىقسا مالى دا شامالى، العاشقى قىزىنداي كوپ ەمەس ەكەن، ۇيگە كەلىپ كيىنەيىن دەپ قاراسا، الگى ونىڭ پاتشالىق كيىمىن الا كەلگەن ەكەن، پاتشالىق كيىمىن كيىپ بارىپ، ءوزىنىڭ تاعىنا وتىردى. سونان ايەلىن ورداعا كوشىرىپ الىپ، بىرنەشە جىل پاتشالىق ءومىر سۇرگەن ەكەن، ءتاتۋ-تاتتى تۇرىپ، دۇنيەدەن ولار دا كەتكەن ەكەن دەيدى.

---