اداسقاندار
زىليحانىڭ اتتان تۇسپەي قوي باققانىنا ەكiنشi ءتاۋلiك. جالعىز ءوزi ەمەس بالالارى دا ءورiءم-ورiم بوپ، شاتقال-شاتقالدى جاياۋ كەزiپ ءجۇر. كۇن دە جايدارىلىعىنان تانىپ، وڭمەننەن وتەر سۋىق جەلiمەن قۇتىن قاشىرىپ-اق تۇر. اراكiدiك بارماقتاي-بارماقتاي بۇرشاعىن اياۋسىز توپەلەتiپ الادى. وندايدا، ونسىز دا جۇردەك تۇساق بايىز تاپپاي ىعا جونەلەدi. توز-توزى شىعىپ، كەيدە شاق-شالەكەي ءبولiنiپ تە كەتەدi. ءاربiرi ءار ساققا بەت العان شوعىر-شوعىر قويدىڭ سوڭىنا تۇسەدi. وتار قالتارىسقا تiرەلiپ توقتاعاندا، بۇرسەڭدەپ سول جەردە كۇننiڭ اشىلۋىن كۇتەدi.
انا جۇرەگi ءبارiنەن بالالارىنىڭ ۇسقىنىن كورگەندە ەزiلiپ، كەڭسiرiگiنە اششى وكسiك كەلiپ قالادى. «قۇلىندارىم-اي، توڭدىڭدار-اۋ» دەگەننەن باسقا شاراسى جوق، شىبىن جانى شىرقىراپ وبەكتەيدi. بiراق ول كۇيزەلiپ، سابيلەرiنە جانى اۋىرعانىمەن، تاعدىر تالانى جۇمسارار ەمەس.
«قويانكوزدiڭ» موينىندا وتىرعان جالعىز جاپپانىڭ كيiزi ادۋىندى جەلگە دالپ-دالپ ەتەدi. ەسiگiنiڭ الدىنداعى جەر وشاقتان ءتۇتiن بۋداقتايدى. كەيدە كوگiلدiر ءتۇتiنگە اڭعاردان اتقىپ شىققان قويۋ تۇمان ارالاسىپ، قارىس جەردi كورسەتپەي جiبەرەدi. سىرت كوزگە تىم ۇرەيلi، ەرتەگiدەگi ايداھارداي يرەلەڭدەپ، تiرشiلiكتiڭ ءبارiن وبىپ جiبەرەردەي جالماڭدايدى.
كەشكi استى ءازiرلەپ ءجۇرiپ زىليحا شاتقال جاققا قاراعىشتاي بەردi. بەرەكەسi قاشىپ، كوزiنiڭ قيىعىن ءورiستەن اجىراتپادى. سيىر ساۋۋعا دا يلiگە الماي بۇزاۋدى ارقانىندا قالدىرىپ، ەنەسiن قازىققا بايلاعان. ولار دا الدەقانداي جامانشىلىقتى شاقىرعانداي مازاسىز ءموڭiرەپ، جۇيكەنi جۇقارتىپ بارادى.
قازانىن وشاقتان ءتۇسiردi دە، ءۇش جاسار قىزىن كوتەرگەن قالپى وتاردىڭ الدىنان جۇگiردi. الگiندە كوڭiلiنە كiدi السا دا، استىنداعى اتىن رايىنا مiنگiزگەن. كۇدiكتەنەتiن دە ءجونi بار، قۇلاما بەتتە اتپەن ءجۇرۋ ەكiنiڭ بiرiنiڭ قولىنان كەلە بەرمەيدi. جۇرەكسiنبەي ەرگە قونعاننىڭ ءوزiندە جازاتايىم ات ءسۇرiنiپ نەمەسە تايىپ كەتسە — بiتتiم دەي بەر. ال ءسۇمبiلەسi يتiن جەتەلەپ، جاياۋ جونەگەن.
جاپپا تۇرعان پىشاقتىڭ قىرىنداي مويناقتان اسىپ، قۇزعا تۇسە بەردi. قارسى بەتتەن قوراعا قاراي تارتقان ازىن-اۋلاق قوي كورiندi. ارعى جاعىنداعى تۇتاسقان تاسجارعان مەن ىرعايدان ەشتەمە كوزگە شالىنبايدى.
انا جۇرەگi ەلەگiزي ورەكپىدى، اۋزىنان اتقىپ شىعارداي اتقالاقتايدى. «ءسۇمبi-لە!» دەدi داۋىسى قارلىققانشا ايقايلاپ. تىم-تىرىس، گۇرiلدەگەن سايدىڭ تابانىنداعى دولى وزەننەن باسقا توسىن دىبىس بiلiنبەيدi.
***
ول تiرلiكتiڭ تاتاسىن ۋىزداي شاعىندا-اق تاتقان. سودان بەرi سورى قايناپ، باعى بiر جانعان ەمەس. سىرت كوزگە دانەمە بiلدiرمەگەن بولعانىمەن، iشi وكiنiشتەن قىج-قىج قاينايدى. اتتەڭ…
بiر كەزدە بۇل دا باقىتتى ەدi: ىنتا-شىنتاسىمەن سۇيگەن قازي جانىندا. ءوزi بiرەۋدiڭ كەنجە، ەركە قىزى. وڭ بوساعادا بۇلعاقتاپ، الدەكiمدەردiڭ اناۋ-مىناۋ شiكiءراسiن كوزiنە دە iلمەيتiن. تەك، جاتسا-تۇرسا ويلايتىنى — قازيى.
اڭعال دا البىرت سەزiمنiڭ جەتەگiمەن بiر كۇنi وت باسقانىن اڭعارماي قالدى. جۇرەگi اينىپ، جيi-جيi لوقسي بەرگەن. بويىنداعى وسى «جاڭالىقتى» قىسىلسا دا جiگiتكە جەتكiزگەن. ول مۇنى ەستiپ، رياسىز قۋانىپ ەدi. سەنەرiن دە، سەنبەسiن دە بiلمەي «شىن با؟» دەپ اڭىرا سۇراعان. سوسىن، «بۇگiن دەسەڭ، بۇگiن وتاۋ تiگەلiك» دەدi. كەيپiندە شاتتانۋدىڭ iزi بار.
بۇدان كەيiن-اق قىز جانى جادىراپ، يىعىنان باتپان جۇكتiڭ زiلماۋىرى ءتۇسiپ ەدi. ايتكەنمەن قۋانىشى ۇزاققا بارماي، ساپ تيىلدى.
قازيدىڭ زىليحانى الاتىنىن بiلگەندە اناسى ءۇزiلدi-كەسiلدi قارسى بولىپتى. «ءومiر-باقي قاتىنسىز وتسەڭ دە، ول قىزعا ۇيلەنبەيسىڭ!» دەپ توتەسiنەن كەسiپ ايتقان. سودان كەيiن-اق جiگiت شەشە ءسوزiنەن اتتاي المادى.
مۇنى ەستiگەن زىليحا iشتەي ءوزiءن-وزi ءمۇجiپ، جەۋمەن بولدى. ەشتەمەگە زاۋقى سوقپاي توسەكتە بۇكتەتiلiپ جاتا بەردi.
كۇن جۇماعا، اپتا ايعا يەك ارتىپ، ءجۇيرiك ۋاقىت قاراسىن باتىرۋدا. كۇننەن-كۇنگە سالى سۋعا كەتكەن زىليحانىڭ پۇشايمان تiرلiگi جۇتاڭدانىپ، قوراشتاندى. ءجۇزiندە سەكپiل كوبەيiپ، بەتiنiڭ نوقتاسى اركiمنiڭ-اق كوزiنە ۇرىپ تۇردى. بiر كۇنi شەشەسi اۋرۋحانادان بiر-اق شىعاردى. سوندا جاتىپ قۇرساعىنداعى سەگiز ايلىق ءسابيدi، قاتەرلi بولسا دا جاساندى جولمەن الدىرتىپ تاستاعان.
تۇششى ەتiنە اششى پىشاق تيگەننەن كەيiن، ۇزاق مەزگiل وڭالا المادى. ءارiء-سارi كۇي كەشiپ، ءوز ءۇيiنiڭ تۇتقىنىنا اينالدى. بۇرىندارى ەركەلەتەتiن اكەسi دە، شەشەسi دە عادەتتەرiنەن جاڭىلىپ، بiر ءتۇرلi ىزعارلىلىق تانىتادى. تۋعان شاڭىراعىنىڭ جىلىلىعى ازايدى ما، الدە بۇل وڭ بوساعانىڭ قادiرiن ءتۇسiنبەدi مە، تiرلiگiن سۇرەڭسiزدiك جايلادى. كوزگە كۇيiك بولماي سالت اتتى، ساباۋ قامشىلى بiر كون ەتىكتى كەزدەسسە سونىمەن ءدام قوسۋعا نيەت ەتiپ قويعان. «ەندi ادام تاڭداپ، بۇلدانارلىقتاي قايبiر كەلiسiپ وتىرمىن» دەگەن iشتەي ءوزiن جۇباتىپ. ايتقانداي-اق وردابەكتiڭ ەتەگiنەن ۇستاپ، باسقا وشاقتىڭ ءتۇتiنiن تۇتەتتi.
«اتىنىڭ سىرى يەسiنە ءمالiم» دەگەندەيiن «اتتەڭ-ايى» بەتiنە شiركەۋ بوپ، ەرiنiڭ ءجۇزiنە تۋرا قاراي الماي ءجۇردi. ول دا «بالالىقپەن شالىس باسقان ەكەن» دەپ، كەشiرiم جاساماي اۋزىنا اراق تيسە بولدى، اتتىڭ باۋىرىنا الىپ سابايتىندى ادەتكە اينالدىردى. بەت-اۋزى كوگەرiپ، ەل كوزiنەن تىعىلىپ، كۇن كەشە بەردi. ەرiنiڭ سالعان قيعىلىعىنا كونۋگە تۋرا كەلدi. ءۇيiنە جىلاپ بارۋعا — ءجۇزi قارا.
وردابەك بiر iشسە ورتالىقتا اپتالاپ iشەتiندi ادەتكە اينالدىردى. بۇرىننان دا وعان ءۇيiر ەكەن. قاقاعان ۇسكiرiك سۋىقتاردا، مي اينالدىرار اپتاپتاردا قويدىڭ سوڭىندا زىليحا ءجۇردi. ءبىر كەزگى شيەدەي ەرiندەرi كەبەرسي تiلiمدەنىپ، ابدەن جۇدەدi. بارا-بارا، كۇيەۋiن كەلمەي-اق قويسا ەكەن دەپ تiلەيتiندi شىعاردى. ويتكەنi ول اتتان تۇسە جازىقتى بولسىن، بولماسىن باس ساپ سابايدى. تiپتi، كiمگە بارىپ مۇڭىن شاعارىن دا بiلمەيدi. تەك، ءورiستە ءجۇرiپ ەكi كوزiنە ەرiك بەرەتiن. سورىنا قاراي ساۋلاعان سوراسى تىرس-تىرس ەتiپ ەردiڭ قاسىنا تامادى. بiر داتكە قۋات ەتەرi — قۇداي مۇنىڭ كوزiنiڭ جاسىن كورiپ، تاعى دا بالا بەرمەك. العاشىندا، «ەندi قۇرساق كوتەرمەيتiن شىعارمىن» دەپ ويلاۋشى ەدi. كوكەيدەگى ءدۇدامالدىڭ ورنىن اقيقات باسقانىنا رازى. كۇن ءوتiپ iشi بiلiنگەن سايىن ءدامi كەرمەك تiرلiك تۇششىمدى بولا باستاعانداي.
ايتسە دە، ەرiنiڭ قاباعى بiر اشىلماي-اق قويدى. كوپ ۇزاماي ۇل دا ءسۇيدى، سوندا دا وردابەكتiڭ يi جiبiمەدi. جۇرە-جۇرە ايەل تاۋقىمەتi مول ءومiرiنە مويىنسۇنىپ تا كەتتi. بالاسىن ارقالاپ، بورباي ەتi بورشا بولىپ مال سوڭىندا سابىلۋى دا، جازىقسىزدان-جازىقسىز سوققىعا جىعىلۋى دا زاڭدى iسپەتتi. ءومiردە ءدال سولاي كۇي كەشۋi كەرەك سياقتى. بiراق، بۇل دا تەپەرiشتiڭ شەتi عانا ەكەن.
بiر كۇنi قايىن سiڭلiسi بايان ءجۇزi بال-بۇل جانىپ:
— جەڭەشە، سەن قارسى بولماساڭ، — قىزارا جىميدى، — كۇيەۋ بالاڭمەن تانىستىرايىن… — دەدi.
— ە-ە، قۋانىشقا نەسiنە قارسى بولايىن! اكەل، قىزىمىزعا قۇشتار نەمەنi بiز دە كورەلiك.
ۋاعدالاسقان ساعاتقا داستارحانىن جاساپ، كiشكەنتاي شىڭعىسىن ەمiزiپ وتىرعان. باياننىڭ سوڭىنان يمەنە كiرگەن جiگiتكە كوزi تۇسكەندە نە بولعانىن بiلمەدi. الدەبiر تامىرى ءۇزiلiپ كەتكەندەي، جۇرەك تۇسى شىم ەتتى. ءوز كوزiنە ءوزi سەنبەي، جاساۋراعان جانارىن جىپىلىقتاتا بەردi. ءيا، بۇل شىنىندا دا — قازي، ءوزiنiڭ قازيى-تۇعىن.
كوز جاسىن كورسەتپەس ءۇشiن، الدىنداعى بوبەگiن شىمشىپ جىلاتىپ، شىرقىراعان بالاعا قاراپ:
— قۇلىنىم-اي، بiر جەرiڭ اۋىرىپ تۇر ما؟ — دەدi جاقاۋراتىپ. سوسىن ءسابيiن سىلتاۋراتىپ كەلەسi بولمەگە ەنiپ كەتكەن.
ايتەۋiر، بوگدە جانارلارعا سىر بەرمەۋگە تىرىسقان. دەگەنمەن، سۇعاناق قاراشىقتاردىڭ سۇعىنان شەت قالۋ مۇمكiن ەمەس ەدi. ولاردىڭ جۇزدەرiنە لىپ ەتiپ جۇگiرگەن بiر جۇمباق قۇبىلىستان، الدەبiر قۇپيانىڭ بارلىعىن وتىرعاندار اڭداپ ۇلگەرگەن.
وسىدان سوڭ-اق زىليحانىڭ تiرلiگi تiپتi ماندىمادى. كۇيەۋi سوققىعى بiر جىقسا، ەلدiڭ قاڭقۋ ءسوزi ەكi جىقتى. بۇل سۇمدىقتان قالاي قۇتىلارىن بiلمەي، جىلاۋمەن بولدى. «ءۇش كۇننەن سوڭ ادام كورگە دە ۇيرەنەدi» دەگەندەيiن، باسىنا تۇسكەن قىجالاتتىڭ ءبارiن كوتەردi، كوندi. وردابەك ماس بولىپ كەلسە بالالارىنىڭ بiرiن ارقالاپ، بiرiن جەتەلەپ ۇيدەن لاعا بەزدi. ايتكەنمەن ەشكiمنiڭ بوساعاسىنا باس سۇقپاي، ءورiستە جۇرەدi. قوي قورالاعاندا دا iشكە كiرمەي، كiشكەنتايلارىمەن كۇركەدە تۇنەيتiن.
زاپىرانى مول جىلداردى جىلاۋمەن وتكەردi. تiرمiزiك جانى نەبiر سۇركiلگە شىداپ باقتى. بiر قۋاناتىنى بالالارىنىڭ الدى ينستيتۋتقا وقۋعا ءتۇستi. تاعى دا ۋاقىت ءۋاسۋالi ءۋاجiمەن الداۋسىراتىپ، بiر كۇندi بiر كۇنگە جاماي بەردi. مiنە تۇڭعىشى شىڭعىستان «كەلiن اپارامىن» دەگەن جەدەلحات كەلiپ، كوكiرەگi قارس ايرىلا قۋاندى. شالا شابىلىپ، قارسى الۋدىڭ قامىمەن ءجۇر. «شىنىندا دا كەلiن ءتۇسiرەتiن حالگە جاراپ قالعانىم با؟» دەيدi سەنiمسiز كۇيدە.
اڭساپ كۇتكەن قۋانىشىن دۇركiرەتە وتكiزiپ، توي تارقاي باستاعاندا وردابەك زىليحامەن ءجونسiز بايلانىستى. «ەندi قارتايعانىمىزدا ۇيات ەمەس پە؟» دەگەن ايەلiنiڭ ءسوزiن تىڭداماي، جۇدىرىعىن الا جۇگiردi…
ۇلى مەن كەلiنiنiڭ كوزiنشە زايىبىن بالاعاتتاپ، كەيدە اڭگiر تاياق ويناتىپ ءجۇردi. بۇل، جات جەردەن جاڭا تۇسكەن گۇليانىڭ جۇرەگiنە كiدi تۋعىزدى. كۇندەلiكتi ىرىڭ-جىرىڭ جالىقتىرا باستادى. مۇنداي ورەسكەلدiكتi كورمەگەن نەمە شىڭعىسقا «كەتەلiك» دەدi. بۇعان ول مۇلدە قارسى ەدi. اقىرى وسىنىڭ سالدارى ەكەۋiنiڭ اراسىندا كيكiلجiڭ تۋدىردى. ولارعا بالەن دەپ ءۋاج ايتارلىقتاي ەشكiم بولمادى. گۇليا دا بiرەۋمەن اشىلىپ سويلەسۋدەن قالدى. تiرلiكتەرiنiڭ سوڭى سۇيىلىپ، جىلدان اسار-اسپاستا بالاسىن كوتەرگەن كەلiنi قىزىلورداسىنا تارتىپ وتىردى.
زىليحا قانشا شىج-بىجى شىعىپ بايەك بولعانىمەن، بۇدان ارىعا كوندiرە المادى.
جۇرەگi ەزiلiپ، تۇڭعىش نەمەرەسiن قيعىسى جوق. بiراق قاتال تاعدىر قاتتىلىعىنا سالىپ، جۇرەگiن جىرمىشتاپ بارادى. شاراسىزدىعىنا كۇيiنiپ ءوزiن دە، ەرiن دە قارعاپ-سiلەپ ۇزاق جىلادى. اتتەڭ، ءاۋ باستا ماندىماعان تiرلiك اقىرىنا دەيiن وڭباي وتەتiنiنە سوندا كوزi جەتكەن. جاس كەزiندە تالاي ارماندامادى ما، «ۇلىمدى — ۇياعا، قىزىمدى — قياعا» قوندىرىپ، سولاردىڭ جاقسىلىعىن عانا كورسەم دەپ. ەندi وعان تالەيi جiبەرمەي وتىر ەمەس پە؟ ءوزiنiڭ اڭعالدىعىنان اداسقانى ازداي، بالالارىنىڭ شالىس باسۋى ارقاسىنا ايازداي باتادى. «باستاپقى سالعان سۇرلەۋiم دۇرىس بولمادى-اۋ» دەپ بوگدەنiڭ كۇناسiن كوتەرمەي، ءوزiن عانا جازعىردى. انە، شىڭعىسى دا بايىز تاپپاي اقىرى ايەلiنiڭ سوڭىنان اتتاندى. وقۋىنان دا بiر جىلداي قول ءۇزiپ قالىپ ەدi.
قۇلاعىنان قيقۋ كەتپەي مازاسى قاشىپ جۇرگەنiندە، قىزىنا ۇكi تاعىپ، قۇدالار ساۋ ەتiپ كەلە قالدى. «وتكەندi ويلاپ وكiنە بەرمەيiن، ەندi مىنا قارعامنىڭ ءتۇتiنi ءتۇزۋ ۇشسا ەكەن» دەپ قىزىنىڭ تiلەۋiن تiلەگەن. سودىر ۋاقىت سوراقىلىعىنا باسىپ، تاعى سورلاتتى. تۋعان-تۋىستارى جينالىپ، قۇدالارىنىڭ وت جاققان جەرiنە بارعان. بايان دا كۇيەۋiن ەرتiپ كەلگەن-تiن. ولارعا سىي-سىياپات كورسەتiلiپ، قۇيرىق-باۋىر اساسىپ، قوناقتار بiرشاما قىزىپ العان. وردابەك تiپتi ەرەكشە قىزارا بورتكەن. تىسقا شىققاندا «قازي ساعان نەگە قاراي بەرەدi؟!» دەپ، قۇلاق شەكەدەن الا جۋان جۇدىرىعىمەن قويىپ جiبەردi. قالپاقتاي ۇشقان زىليحانى باس-كوز دەمەي توپەلەتە تەپكiنiڭ استىنا الدى. اراعا تۇسكەندەرگە دەس بەرمەي ورشەلەنەدi…
قۇدالىقتان جەر بوپ قايتقان زىليحا، ۇيگە كەلە اعىل-تەگiل جىلادى.
جاستىقتان باسىن كوتەرە الماي جاتقانىندا قايىنسiڭلiسi كەپ، قاسىنا وتىرىپ ول دا ەگiلدi.
— كۇللi ءومiرiڭ مەنiڭ كوز الدىمدا ءوتتi. قيىنشىلىقتى جويداسىز كوردiڭ. قاباعىڭنان مۇڭ، كوزiڭنەن جاس كەتپەدi. ءجۇزiڭدە كiرەۋكە تۇردى. تاعدىرىڭا وكپەلiسiڭ. مۇمكiن، بiزدiڭ وسى ۋاقىتقا دەيiن بالاسىز ءجۇرۋiمiز، كوز جاسىڭدى بەي-بەرەكەت شىرا ەتكەندiگiمiزدەن شىعار. كەشiر مەنi، جەڭگەتاي!..
سولقىلداپ جىلاپ جiبەردi. كوزدەرi بوتالاپ وزدەرiنە ۇرەيلەنە قاراپ وتىرعان كiشكەنە باۋىرى مەن سiڭلiسiن باسىنان سيپاپ، كەۋدەسiنە باستى. كوكiرەگi وكسiككە تولىپ، سولىعىن باسا المادى…
باياننىڭ جانارىنان «سەندەر، جالعاندا تەپەرiش كورiپ جىلاماڭدارشى! بiزدiڭ، وسى — ءومiردi قينالۋمەن وتكiزiپ جۇرگەنiمiز جەتەر. جاڭىلماڭدارشى، بوتالارىم…» دەگەن جازۋدى انىق وقۋعا بولار ەدi.
ەركiنە كونبەي كەمسەڭدەگەن يەگiنەن التى تارام جاسى تامىپ بارا جاتتى.
***
— را-اي!
تاعى دا قۇلاققا ۇرعان تاناداي مەڭiرەۋلiك. اياعىن اپىل-عۇپىل باسىپ، ەڭiسكە قۇلدىراي بەردi. الىستان ۇلار شۋلادى. توڭىرەكتە كولەڭكە ۇزارىپ، كۇڭگiرتتiك كوبەيدi. ابۇيىر بولعاندا، الدىنان سوپاڭ ەتiپ، بiر توپ ەشكi شىعا كەلدi. ارعى جاعىندا قاپتاعان قوي جاتىر ەكەن. قۋانىپ كەتتi. توبەسi شوشايىپ، ءسۇمبiلەسi يتiن جەتەلەپ ءجۇر. كiشكەنە بۇرىمى شولتاڭ-شولتاڭ ەتەدi. ودان تومەنiرەكتە ەردiڭ ءۇستiندە بولار-بولماس قانا قالتيىپ راي كورiنەدi.
— ريت، ءشاي! — دەپ قويدى ۇركiتكەندەي بولدى. سوسىن «قوراعا ايداڭدار!» دەپ داۋىستادى. وتاردىڭ سوڭىنا جەتكەنiندە ءسۇمبiلە «تاتە، اعام كەلدi مە؟» دەپ سۇرادى. «جوق» دەدi شەشەسi ءجۇزi سىنىق قالپى. ەرەسەكتiگi مە، راي دانەمە دەپ تiل قاتپادى. ەل «قىدىرىپ» كەتسە اكەسiنiڭ كەمiندە ءۇش-تورت كۇنسiز ورالمايتىنىن كوكەيiنە مىقتاپ تۇيسە كەرەك.
وتاردى ايداعان قالپى ورگە تىرمىسىپ شىعىپ بارادى.
قاراڭعىلىق قويۋلانا ءتۇستi.
جالعىز جۇبانىش — مويناقتاعى جۇپىنى جاپپا جاقىن قالعان-تۇعىن…