ادەبيەتتە كەزدەسەتىن قاسقىر بەينەسى
ادەبيەتتە كەزدەسەتىن قاسقىر بەينەسى
قاسقىردىڭ ىشىندەگى كوك اسپان تۇستەس كەلەتىندەرى مەن اق قاسقىرلار اسا كيەلى حايۋان بولىپ ەسەپتەلەدى. ەجەلگى جۇڭگو جازبالارىندا ەلسىزدە قالعان بالانى ءبىر قاسقىر تاۋىپ الادى دا ءوز سۇتىمەن اسىرايدى.
قاسقىر - قايسار، اسا ساق حايۋان. قايسارلىعى ونىڭ كەز كەلگەن ايقاستا جەتىستىككە جەتكەنشە نە جەڭىلىپ، دەمى ۇزىلگەنشە شايقاسۋىنان كورىنەدى. قۋلىعىندا اسىرا الادى. ءقاۋىپ - قاتەردەن ساقتانۋ ءۇشىن ۇليدى. ول ءوزىنىڭ ماڭداي تەرىمەن ۇستاعان ولجاسىن عانا جەيدى. قاسقىر تۇندە دە اينالاسىنداعى قوزعالىستاردى ايقىن كورە الادى، ويتكەنى كوزىندە جارىقتى شاعىلىستىراتىن قابات بولادى.
ءبىر - بىرىنە دەگەن ادالدىعى قاسقىردىڭ باستى ەرەكشەلىگى رەتىندە اتاۋعا بولادى. ولار جاقسىلىقتى ءتۇسىنىپ، قايتارىمى بولعان. ادام سياقتى قايعىرعانىنا كۋا بولعان.
قاسقىرلار تۋرالى ىرىمداردا از ەمەس. قاسقىردى ولتىرگەن قارۋدى پايدالانباعان. ولگەن قاسقىردىڭ باۋىرلارى مىندەتتى تۇردە كەك الۋعا ۇمتىلعان.
ادەبي شىعارمالاردا قاسقىر بەينەسى كوپ كەزدەسەدى. مىسالعا م. اۋەزوۆ /كوكسەرەك / اڭگىمەسىندە قاسقىر، تابيعات، ادام ماسەلەسى ءسوز بولادى. جاراتىلىستاعى ادام مەن تابيعات تەڭدىگىنىڭ قاتىناس دارەجەسى كورسەتىلەدى. ادامدار تابيعاتتىڭ ءوز زاڭدىلىعىنا قارسى شىعىپ، قاسقىرلار مەكەنىن ويرانداپ، ونىڭ كۇشىگىن ەنەسىنەن ايىرىپ، اۋىل تۇتقىنى ەتەدى. مۇندا قاسقىرلاردىڭ ادام ۇستەمدىگىنە ەش كونبەيتىندىگىنىڭ ەڭ نانىمدى دالەلى كوكسەرەك بالانى جرىپ كەتۋىنەن ايقىن كورىنىس تابادى.
ش. مۇرتازانىڭ /اي مەن ايشا /رومانىنداعى /جالاڭاش قاسقىر /ۇزىندىدە حاننىڭ باعىندا جايىلىپ جۇرگەن سەمىز ەلىكتى جارىپ جەگەن ارلان، الگى مول ەتتى ءسىڭىرىپ، تارعىل جارتاستىڭ استىنداعى ۇڭگىردە ۇيىقتاپ جاتسا كەرەك. نە كەرەك، بۇكىل الەم جينالىپ، الگى ارلاندى تىرىدەي اۋىلعا الىپ كەلىپ، حاننىڭ الدىنا تاستايدى. اياقتارى قىل شىلبىرمەن ماتاۋلى. اۋزىن دا قايىسپەن قۇرساۋلاپ تاستاپتى. تەك ىزادان وت تۇتانعان كوزدەرى عانا الاسۇرادى. حان قاسقىردىڭ تەرىسىن تىرىدەي سىپىرىڭدار،- دەپ بۇيىرادى.
ءتىرى قاسقىرعا پىشاق سالىپ، تەرىسىن سىپىرعاندا الگى ارلان ءبىر قىڭق ەتپەدى. تەك شوق كوزدەرىنەن بىرەر تامشى جاس شىقسا كەرەك. جانىنا جامان باتسا دا ارتقى اياقتارىمەن شوقشيىپ وتىرا قالىپ، الدىڭعى ەكى اياعىمەن جەر تىرەپ، حان وتىرعان تاققا قاراپ قويىپ سودان سوڭ، قان تولى كوزىن جۇمىپ الىپ، تۇمسىعىن كوككە كوتەرىپ، ءاي، ءبىر ۇلىدى. جالاڭاش قاسقىر جالاڭ ەتى ءدىر - ءدىر ەتىپ، بەزگەك قاعىپ، كوككە قاراپ زارلانا ۇلىعاندا، جۇمۋلى كوزدەن قان تامشىلادى. پاتشاعا دا شۇكىرشىلىك، ءتاۋبا كەرەك قوي. سودان سوڭ الگى ايبىندى اسقاق حاننىڭ بيلىگى بەشىنگە، اقشامعا قاراي قۇلدىراي بەرەدى.
كوكبورى بالاسى يت سياقتى ادامعا جارامساقتانا المايدى. ول ۇرمەيدى دە، قىڭسىلاپ جىلامايدى دا. تەك، كوكتەگى تاڭىرگە عانا مۇڭىن شاعادى. سوعان عانا باعىنادى. ايتپەسە، ادامدار قاسقىردى اسىراپ، قولعا ۇيرەتپەك بوپ تالاي اۋرەگە تۇسكەن.
ش. ايتماتوۆىڭ /پلاحا/ رومانى ءوز وقىرماندارىن ەرەكشە كەيىپكەرلەرى جانە كورىنىسىمەن قىزىقتىردى. جازۋشى تابيعات پەن ادام اراسىنداعى قارىم - قاتىناسقا كوپ كوڭىل بولەدى.
ءبىرىنشى جەلى - ەكى قاسقىر - اكبار مەن تايشايناردىڭ تاعدىرى. ش. ايتماتوۆ ءوز شىعارماسىن ادامدار تۋرالى ەمەس، قاسقىرلار جونىندە باستاۋى. ادام تاعدىرى جانۋارلاردىڭ تاعدىرىمەن ءجيى قيىلىسادى. قاسقىرلار ادامداردان كەك الا باستايدى. ولارعا دا ادامدارعا ءتان سەزىم مەن ۋايىم بەرىلگەن.
مۇحتار ماعاۋين /قاسقىر - ءبورى/ اڭگىمەسى. اۆتور شاعىن عانا اڭگىمەنى ءتورت بولىمگە ءبولىپ بەرگەن.
«قازاقتىڭ قاسقىرى باعزى زاماندا الەمدەگى ەڭ ايبارلى اڭ بولعان»دەپ باستالادى. تۇركىلەر وزدەرىنىڭ اتا - تەگى قاسقىر دەپ ساناعان. تۋعا التىنمەن ارىپتەلگەن ءبورىنىڭ باسىن بەينەلەگەن.
كوك ءبورى بەينەسى الەم ادەبيەتىنىڭ ءىنجۋ - مارجانى «قوقىت اتا كىتابىندا» دا ۇشىراسادى. كوك ءبورى بەينەسى اۋىز ادەبيەتىندە حاندار مەن باتىرلاردىڭ ۇلىلىعىن، ەرلىگىن سۋرەتتەۋ، بىردە – ءبىر تەڭەستىرىلە كورسەتەتىن وبراز. قازاق ەپوستارىندا كوك ءبورى ەرلىك پەن باتىرلىقتىڭ بالاماسى رەتىندە الىنعان. باسقا دا تۇركى حالىقتارىنىڭ ەپوستارىندا قاسقىر بەينەسى كوپ كەزدەسەدى. حاقاس حالقىنىڭ حالىق ەپوسى «البىنجيدا» اققاسقىر البىنجي باتىردىڭ باستى كومەكشىسى قىزمەتىن اتقارادى.
قيال - عاجايىپ ەرتەگىلەرىندەگى قاسقىرلار باستى كەيىپكەرمەن ادامشا سويلەسىپ، دوستاسىپ جۇرەدى. ادامعا جول كورسەتىپ، ارمان - ماقساتىنا جەتۋىنە كومەكتەسەدى.
كوك ءبورى بەينەسى تۇركى حالىقتارىنىڭ ماقال - ماتەلدەرىندە، قاناتتى سوزدەرىندە ۇلكەن ورىن العان.
ءبورىنىڭ ورنىنا قاسقىر كەلدى، ءبىراق ەكەۋى ءبىر - اق اڭ. كەيىنگى قاسقىر بۇرىنعى بورىدەن بولا المايدى. ىرىس، ۇران، باتىر بولعان ءبورى ەندى قاسقىر بولىپ سورعا اينالدى. شىن مانىندە سىپىرىلعان - تەرى ەمەس، رۋح! كەشەگى قىزىل ءبورى، كوك ءبورى ۇرپاعى ءوزىنىڭ اۋەلگى قالىبىن تابۋى ءۇشىن، تەك جۇرەك قانا باسقاشا سوعۋى كەرەك.
شىمكەنت قالاسى، تۇلكىباس اۋدانى
№ 15ورتا مەكتەبىنىڭ قازاق ءتىلى مەن ادەبيەت ءپانى ءمۇعالىمى
ايماحانوۆا زاعيپا اسقار قىزى
قاسقىردىڭ ىشىندەگى كوك اسپان تۇستەس كەلەتىندەرى مەن اق قاسقىرلار اسا كيەلى حايۋان بولىپ ەسەپتەلەدى. ەجەلگى جۇڭگو جازبالارىندا ەلسىزدە قالعان بالانى ءبىر قاسقىر تاۋىپ الادى دا ءوز سۇتىمەن اسىرايدى.
قاسقىر - قايسار، اسا ساق حايۋان. قايسارلىعى ونىڭ كەز كەلگەن ايقاستا جەتىستىككە جەتكەنشە نە جەڭىلىپ، دەمى ۇزىلگەنشە شايقاسۋىنان كورىنەدى. قۋلىعىندا اسىرا الادى. ءقاۋىپ - قاتەردەن ساقتانۋ ءۇشىن ۇليدى. ول ءوزىنىڭ ماڭداي تەرىمەن ۇستاعان ولجاسىن عانا جەيدى. قاسقىر تۇندە دە اينالاسىنداعى قوزعالىستاردى ايقىن كورە الادى، ويتكەنى كوزىندە جارىقتى شاعىلىستىراتىن قابات بولادى.
ءبىر - بىرىنە دەگەن ادالدىعى قاسقىردىڭ باستى ەرەكشەلىگى رەتىندە اتاۋعا بولادى. ولار جاقسىلىقتى ءتۇسىنىپ، قايتارىمى بولعان. ادام سياقتى قايعىرعانىنا كۋا بولعان.
قاسقىرلار تۋرالى ىرىمداردا از ەمەس. قاسقىردى ولتىرگەن قارۋدى پايدالانباعان. ولگەن قاسقىردىڭ باۋىرلارى مىندەتتى تۇردە كەك الۋعا ۇمتىلعان.
ادەبي شىعارمالاردا قاسقىر بەينەسى كوپ كەزدەسەدى. مىسالعا م. اۋەزوۆ /كوكسەرەك / اڭگىمەسىندە قاسقىر، تابيعات، ادام ماسەلەسى ءسوز بولادى. جاراتىلىستاعى ادام مەن تابيعات تەڭدىگىنىڭ قاتىناس دارەجەسى كورسەتىلەدى. ادامدار تابيعاتتىڭ ءوز زاڭدىلىعىنا قارسى شىعىپ، قاسقىرلار مەكەنىن ويرانداپ، ونىڭ كۇشىگىن ەنەسىنەن ايىرىپ، اۋىل تۇتقىنى ەتەدى. مۇندا قاسقىرلاردىڭ ادام ۇستەمدىگىنە ەش كونبەيتىندىگىنىڭ ەڭ نانىمدى دالەلى كوكسەرەك بالانى جرىپ كەتۋىنەن ايقىن كورىنىس تابادى.
ش. مۇرتازانىڭ /اي مەن ايشا /رومانىنداعى /جالاڭاش قاسقىر /ۇزىندىدە حاننىڭ باعىندا جايىلىپ جۇرگەن سەمىز ەلىكتى جارىپ جەگەن ارلان، الگى مول ەتتى ءسىڭىرىپ، تارعىل جارتاستىڭ استىنداعى ۇڭگىردە ۇيىقتاپ جاتسا كەرەك. نە كەرەك، بۇكىل الەم جينالىپ، الگى ارلاندى تىرىدەي اۋىلعا الىپ كەلىپ، حاننىڭ الدىنا تاستايدى. اياقتارى قىل شىلبىرمەن ماتاۋلى. اۋزىن دا قايىسپەن قۇرساۋلاپ تاستاپتى. تەك ىزادان وت تۇتانعان كوزدەرى عانا الاسۇرادى. حان قاسقىردىڭ تەرىسىن تىرىدەي سىپىرىڭدار،- دەپ بۇيىرادى.
ءتىرى قاسقىرعا پىشاق سالىپ، تەرىسىن سىپىرعاندا الگى ارلان ءبىر قىڭق ەتپەدى. تەك شوق كوزدەرىنەن بىرەر تامشى جاس شىقسا كەرەك. جانىنا جامان باتسا دا ارتقى اياقتارىمەن شوقشيىپ وتىرا قالىپ، الدىڭعى ەكى اياعىمەن جەر تىرەپ، حان وتىرعان تاققا قاراپ قويىپ سودان سوڭ، قان تولى كوزىن جۇمىپ الىپ، تۇمسىعىن كوككە كوتەرىپ، ءاي، ءبىر ۇلىدى. جالاڭاش قاسقىر جالاڭ ەتى ءدىر - ءدىر ەتىپ، بەزگەك قاعىپ، كوككە قاراپ زارلانا ۇلىعاندا، جۇمۋلى كوزدەن قان تامشىلادى. پاتشاعا دا شۇكىرشىلىك، ءتاۋبا كەرەك قوي. سودان سوڭ الگى ايبىندى اسقاق حاننىڭ بيلىگى بەشىنگە، اقشامعا قاراي قۇلدىراي بەرەدى.
كوكبورى بالاسى يت سياقتى ادامعا جارامساقتانا المايدى. ول ۇرمەيدى دە، قىڭسىلاپ جىلامايدى دا. تەك، كوكتەگى تاڭىرگە عانا مۇڭىن شاعادى. سوعان عانا باعىنادى. ايتپەسە، ادامدار قاسقىردى اسىراپ، قولعا ۇيرەتپەك بوپ تالاي اۋرەگە تۇسكەن.
ش. ايتماتوۆىڭ /پلاحا/ رومانى ءوز وقىرماندارىن ەرەكشە كەيىپكەرلەرى جانە كورىنىسىمەن قىزىقتىردى. جازۋشى تابيعات پەن ادام اراسىنداعى قارىم - قاتىناسقا كوپ كوڭىل بولەدى.
ءبىرىنشى جەلى - ەكى قاسقىر - اكبار مەن تايشايناردىڭ تاعدىرى. ش. ايتماتوۆ ءوز شىعارماسىن ادامدار تۋرالى ەمەس، قاسقىرلار جونىندە باستاۋى. ادام تاعدىرى جانۋارلاردىڭ تاعدىرىمەن ءجيى قيىلىسادى. قاسقىرلار ادامداردان كەك الا باستايدى. ولارعا دا ادامدارعا ءتان سەزىم مەن ۋايىم بەرىلگەن.
مۇحتار ماعاۋين /قاسقىر - ءبورى/ اڭگىمەسى. اۆتور شاعىن عانا اڭگىمەنى ءتورت بولىمگە ءبولىپ بەرگەن.
«قازاقتىڭ قاسقىرى باعزى زاماندا الەمدەگى ەڭ ايبارلى اڭ بولعان»دەپ باستالادى. تۇركىلەر وزدەرىنىڭ اتا - تەگى قاسقىر دەپ ساناعان. تۋعا التىنمەن ارىپتەلگەن ءبورىنىڭ باسىن بەينەلەگەن.
كوك ءبورى بەينەسى الەم ادەبيەتىنىڭ ءىنجۋ - مارجانى «قوقىت اتا كىتابىندا» دا ۇشىراسادى. كوك ءبورى بەينەسى اۋىز ادەبيەتىندە حاندار مەن باتىرلاردىڭ ۇلىلىعىن، ەرلىگىن سۋرەتتەۋ، بىردە – ءبىر تەڭەستىرىلە كورسەتەتىن وبراز. قازاق ەپوستارىندا كوك ءبورى ەرلىك پەن باتىرلىقتىڭ بالاماسى رەتىندە الىنعان. باسقا دا تۇركى حالىقتارىنىڭ ەپوستارىندا قاسقىر بەينەسى كوپ كەزدەسەدى. حاقاس حالقىنىڭ حالىق ەپوسى «البىنجيدا» اققاسقىر البىنجي باتىردىڭ باستى كومەكشىسى قىزمەتىن اتقارادى.
قيال - عاجايىپ ەرتەگىلەرىندەگى قاسقىرلار باستى كەيىپكەرمەن ادامشا سويلەسىپ، دوستاسىپ جۇرەدى. ادامعا جول كورسەتىپ، ارمان - ماقساتىنا جەتۋىنە كومەكتەسەدى.
كوك ءبورى بەينەسى تۇركى حالىقتارىنىڭ ماقال - ماتەلدەرىندە، قاناتتى سوزدەرىندە ۇلكەن ورىن العان.
ءبورىنىڭ ورنىنا قاسقىر كەلدى، ءبىراق ەكەۋى ءبىر - اق اڭ. كەيىنگى قاسقىر بۇرىنعى بورىدەن بولا المايدى. ىرىس، ۇران، باتىر بولعان ءبورى ەندى قاسقىر بولىپ سورعا اينالدى. شىن مانىندە سىپىرىلعان - تەرى ەمەس، رۋح! كەشەگى قىزىل ءبورى، كوك ءبورى ۇرپاعى ءوزىنىڭ اۋەلگى قالىبىن تابۋى ءۇشىن، تەك جۇرەك قانا باسقاشا سوعۋى كەرەك.
شىمكەنت قالاسى، تۇلكىباس اۋدانى
№ 15ورتا مەكتەبىنىڭ قازاق ءتىلى مەن ادەبيەت ءپانى ءمۇعالىمى
ايماحانوۆا زاعيپا اسقار قىزى
You Might Also Like
-
ساباق تاقىرىپتارى:1. وتىرىقشىلار جانە كوشپەلىلەر مادەنيەتى2. كوشپەلىلەردىڭ ماتەريالدىق مادەنيەتى3. ساۋلەت جانە ونەر (VI – IX عع.)4. حالىق اۋىز ادەبيەتى، جازۋ جانە ءدىن5. Vءى – ءىح عاسىرلارداعى قازاقست...
