ادىستەمەلىك - كومەكشى قۇرال. قازاق ءتىلى ساباعىندا ويىن تۇرلەرىنىڭ ءتيىمدى تاسىلدەرىن پايدالانۋ
ادىستەمەلىك - كومەكشى قۇرال
قازاق ءتىلى ساباعىندا ويىن تۇرلەرىنىڭ ءتيىمدى تاسىلدەرىن پايدالانۋ
«قازاق ءتىلى – مەملەكەتتىك ءتىل» دەپ تانىلعاننان بەرى ءتىلىمىزدىڭ دۇرىس وقىتىلۋىنا كوپ كوڭىل ءبولىنىپ كەلەدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا تۇراتىن ءاربىر ازامات مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋى قاجەت. ال ءتىلدى ۇيرەنەتىن باستى ەسىك – مەكتەپ. بۇگىنگى تاڭدا قازاق ءتىلىنىڭ قوعامدىق – الەۋمەتتىك ماڭىزى ارتىپ، قولدانىلۋ ءورىسى كەڭەيىپ وتىرعان جاعدايدا وقۋشىلاردىڭ تەوريالىق بىلىمدەرى پراكتيكادا قولدانا ءبىلۋى وتە ماڭىزدى.
وقىتۋداعى ويىننىڭ ماڭىزى
ماقساتى:
1. ءالىپبيدى دۇرىس مەڭگەرتۋ؛
2. ورفوگرافيانى دۇرىس يگەرۋ؛
3. لەكسيكالىق، گرامماتيكالىق قۇرىلىمدى مەڭگەرتۋ.
4. ويىن ارقىلى وقۋشىنىڭ ويىن دامىتۋ، دۇرىس جازۋ، دۇرىس ايتۋ، ءبىلىم - بىلىك، يكەم - داعدىلارىن قالىپتاستىرۋ.
1 - سىنىپ وقۋشىسى – بالاباقشادان كەلگەن ءبۇلدىرشىن بالا. ول – ءالى مەكتەپكە بەيىمدەلمەگەن ويىن بالاسى. سوندىقتان باستاۋىش مەكتەپتىڭ ءبىرىنشى سىنىبىندا وقۋشىنىڭ جاس ەرەكشەلىگىنە ساي ساباقتى ويىن تۇرىندە وتكىزۋ، اسىرەسە، ەكىنشى ءتىل قازاق ءتىلى ساباقتارىندا جاقسى ناتيجە بەرەدى. ويىن ارقىلى بالانىڭ سانا - سەزىمى، اقىل - ويى وسەدى.
«كيىمگە نە كەرەك؟» ويىنىنىڭ ماقساتى – قاجەتتى زاتتاردىڭ اتاۋىن دۇرىس اتاپ، ءسوزدى ورىندى بىلۋگە جاتتىقتىرۋ.
مىسالى، باستاۋىش «ءمۇعالىم» دەسە، وقۋشىلار مۇعالىمگە كەرەكتى زاتتاردى اتاۋى كەرەك. «اتالاتىن دىبىستان باستالاتىن ءسوز ويلا» ويىنى بالالاردى تەز ويلاۋعا جاتتىقتىرادى. مىسالى، «ءمۇعالىم» ا دىبىسىنان باستالاتىن ءسوز ويلا دەپ، دوپتى كەز - كەلگەن وقۋشىلارعا لاقتىرادى، ول «ا» دىبىستان ءسوزدى ايتىپ، دوپتى مۇعالىمگە قايتا لاقتىرادى. ويىن وسىلاي جالعالا بەرەدى.
قازاق تىلىنە ءتان دىبىستاردى وتكەننەن سوڭ «ءبىر ارىپكە بەس جاۋاپ» ويىنىن ۇسىنۋعا بولادى. بۇل ويىن بالانىڭ قيسىندى ويلاۋ قابىلەتىن، تەزدىككە، شاپشاڭدىققا باۋليدى. مىسالى، «ءا» دىبىسىنا:
1. قىزدىڭ اتى –
2. ۇلدىڭ اتى –
3. وقۋلىقتىڭ اتاۋى –
4. ءۇي قۇسى –
5. اكەمنىڭ شەشەسى –
ءۇ دىبىسىنا:
1. بالانىڭ اتى –
2. ءتۇن قۇسى
3. سان اتاۋى –
4. كىشكەنتاي ءۇي –
5. ءۇي قۇسى
ءو دىبىسىنا:
1. بالانىڭ اتى –
2. جەمىستىڭ اتى –
3. اعاتىن سۋ –
4. جاندىكتىڭ اتى –
5. ءۇي جانۋارىنىڭ اتى –
وقۋشىلاردىڭ دىبىس پەن ءارىپ تۋرالى تۇسىنىگىن كەڭەيتۋ ماقساتىندا «مەنىڭ ءارپىم» ويىنىن جۇرگىزۋگە بولادى. ەرەجەسى: وقۋشىعا تاڭداپ العان دىبىسىنا بايلانىستى سۇراق قويىپ، سول ارىپتەن باستالاتىن سوزدەردى ايتقىزۋ.
ءجۇرۋ ءتارتىبى: دۇرىس جاۋاپ بەرگەندە وقۋشىلار قول سوعادى. قاتەلەسسە ويىننان شىعادى. مىسالى، اسەل دەگەن بالا وزىنە «ا» ءارىپىن تاڭداپ الادى.
- اتىڭ كىم؟
- اسىل
- فاميلياڭ كىم؟
- الدياروۆ
- قايدان كەلدىڭ؟
- الماتىدان
- نەمەن كەلدىڭ؟
- اۆتوبۋسپەن
- وندا نە وسەدى؟؟
- الما، المۇرت
- سەنى كىم قارسى الدى؟
- ايدانا
- حايۋاناتتار پاركىنەن قانداي اڭ كوردىڭ؟
- ايۋ، ارىستان.
وسى ىزبەن ت. ب سۇراقتار قويۋعا بولادى. ەگەر بالا قاتەلەسسە وعان ولەڭ، جۇمباق، جاڭىلتپاش، ماقال - ماتەل ايتقىزۋعا بولادى.
باستاۋىش سىنىپتاردا سەرگىتۋ ءساتىن دە ويىنعا اينالدىرىپ وتكىزۋگە بولادى. بالالاردى ساباقتا جالىقتىرىپ الماس ءۇشىن، ساباق ورتاسىندا قوزعالىستار جاساپ، ورىندارىنان تۇرعىزىپ، ءار ءتۇرلى قيمىلدار جاساۋ بالالارعا وتە ۇنايدى. مىنا تومەندەگى سەرگىتۋلەردى الساق.
قانە، قانات جازايىق،
قارلىعاش بوپ ۇشايىق.
ۇشىپ، ۇشىپ الايىق،
ورنىمىزعا قونايىق.
ورنىمىزدان تۇرايىق،
قولىمىزدى سوزايىق.
ءبىر وتىرىپ، ءبىر تۇرىپ،
دەمىمىزدى الايىق.
* * * * * * *
ءبىر، ەكى، ءۇش دەپ،
ورنىمىزدان تۇرامىز.
اققۋ بولىپ ۇشامىز.
ءتورت، بەس، التى، جەتى، سەگىز دەپ،
قايتا كەلىپ قونامىز.
ساباقتا ءتۇرلى كەستەلەردى پايدالانۋعا بولادى، كەستەلەر ارقىلى «كىم جىلدام؟» دەگەن ويىندى جۇرگىزۋگە بولادى. وقۋشىلار اتاۋ، ىلىك، بارىس، تابىس، ت. ب سەپتىكتەر قانداي سۇراققا جاۋاپ بەرەتىندىگىن، ونىڭ جالعاۋلارىن ەستەرىنە ساقتاپ، مىسالدارمەن ءتۇسىندىرىپ بەرەدى.
«بۋىن» تاقىرىبىنا ويىن بىلاي وتكىزىلەدى: «ويلان، تاپ!».
1. ءبىر بۋىندى تۇيىق بۋىنعا مىسال كەلتىر (ات، ەت، انت، ءورت)
2. «تا» بۋىنىنا اياقتالعان ەكى بۋىندى ءسوز ويلا (باستا، اياقتا)
3. «ت» ارپىنەن باستالىپ، «ت» ارپىنە اياقتالاتىن ءبىر بۋىندى بىتەۋ بۋىنعا مىسال كەلتىر. (ءتورت، تارت)
4. «ب» ارپىنەن باستالاتىن ەكى بۋىندى قۇس اتى جانە اڭ اتى (بۇلبۇل، بۇعى)
«ءسوزجۇمباق» ويىنى. ويىن باسقارۋشى ءسوزجۇمباقتى ءبىر - بىردەن ايتىپ تۇرادى نەمەسە ونى بەلگىلى كارتىشكەلەرگە جازىپ، ۇلەستىرىپ، جاۋابىن تىڭداۋعا بولادى.
1. ق - دان باستالسا، ايلاكەر ءسوزىنىڭ ءسينونيمى، س - دان باستالسا، ادام ومىرىنە قاجەتتى نارسە. جاۋابى: (قۋ، سۋ)
2. ق - دان باستالسا، جىل مەزگىلى، م - دان باستالسا، قازبا بايلىقتارىنىڭ ءبىرى. ول قانداي سوزدەر؟ جاۋابى: قىس، مىس
3. ج - دان باستالسا، جىل مەزگىلى، ق - دان باستالسا ول دا قۇس بەلگىلى. ول قانداي سوزدەر؟ جاۋابى: (جاز، قاز)
4. ق - دان باستالسا، جىل مەزگىلى، ج - دان باستالسا، رۋ اتى. ول قانداي سوزدەر؟ جاۋابى: كۇز، ءجۇز.
وقۋشىلاردىڭ كەيبىرەۋلەرى ءمۇعالىمنىڭ تۇسىندىرگەن ساباعىن تەز ۇعادى، كەيبىرەۋلەرى كەرىسىنشە. كەيدە ۇلگەرە المايتىن وقۋشىلار دا كەزدەسەدى.
سوندىقتان بارلىق وقۋشىنى بىلىمگە جەتەلەۋ ءۇشىن ءوز مۇمكىندىگىنە سايكەس ساباقتى مەڭگەرتۋ، ءتىلىن، وي - ۇشقىرلى بىلىمگە جەتەلەۋ ءۇشىن ءوز مۇمكىندىگىنە سايكەس ساباقتى مەڭگەرتۋ، ءتىلىن، وي - ۇشقىرلىعىن دامىتۋ، وزىندىك پىكىر ايتۋعا جاعداي جاساۋ جانە ەركىن شىعارماشىلىققا جەتەلەيتىن وسى پانگە قىزىعۋشىلىعىن ارتتىراتىن ءادىستىڭ ءبىرى – گرامماتيكالىق ويىننىڭ تۇرلەرى.
دامىتا وقۋ جۇيەسىندە گرامماتيكالىق ويىندارىنىڭ اتقاراتىن ماڭىزى زور. گرامماتيكالىق ويىندار ارقىلى ساباقتاردا وقۋشىلار ءار ءتۇرلى جاعدايدى تۇسىنەدى، ونى شەشۋ جولدارىن قاراستىرادى. ويىن ساباقتاردا وقۋشىلاردىڭ لوگيكالىق ويلاۋ قابىلەتىن دامىتادى. وقۋعا قۇلشىنىسىن، قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرادى. جاقسى ويىنعا بالا بار ىنتاسىمەن بەرىلىپ، ونى بىلۋگە، مەڭگەرۋگە تالپىنىپ، الۋان ءتۇرلى داعدى، مالىمەتتەردى الىپ، شەبەرلىكتەرىن شىڭدايدى.
ساباقتا گرامماتيكالىق ويىن تۇرلەرىن، اسىرەسە، ءتىل ساباعىن مەڭگەرتۋ ماقساتىندا ءجيى پايدالانۋعا بولادى. ساباقتا وقۋشىلاردىڭ العان بىلىمدەرىن ودان ءارى دامىتۋ، تەرەڭدەتىپ، ولاردىڭ ىزدەنىمپازدىعىن ارتتىرۋ، وي - ءورىسىن كەڭەيتۋ، شىعارماشىلىق قابىلەتىن ارتتىرۋ ماقساتىن كوزدەيمىن.
قازاق ءتىلى پانىنەن فونەتيكا، لەكسيكا، مورفولوگيا سالالارىن وقىتقاندا تاقىرىپقا وراي ءار ءتۇرلى ءادىس - تاسىلدەرمەن، شەبەرلىكپەن گرامماتيكالىق ويىنداردى ەنگىزۋگە بولادى.
فونەتيكا سالاسى بويىنشا «كىم جىلدام؟» ويىنى
1. «ا» ارپىنەن باستالاتىن قالالاردىڭ اتتارىن جازىڭدار. مىسالى: استانا، اقتاۋ، اقتوبە... (ول قالالاردىڭ قاي جەردە ورنالاسقانىن كارتادان كورسەتىپ، قالا تۋرالى نە بىلەتىنىن سۇراۋ)
2. تەك قانا ا (ە، ى، ءى) داۋىستى دىبىسى بار سوزدەر ويلاپ جازىڭدار. مىسالى، شاعالا، الاقان، تاماشا.
ى – ىدىس، ىدىرىس، ىستىق...
ءى – كىرپى، ىرىمشىك، تىرشىلىك...
ە – كەسە، ەدەن، ەرتەڭ...
«اداسقان ارىپتەر» ويىنى. تومەندەگى ارىپتەردەن ءسوز قۇراڭدار.
ق، ا، س، ب، ا (ساباق)
ءى، م، ب، ل، ءى (ءبىلىم)
ر، ى، ڭ، ا، ش، ا، ق (شاڭىراق)
ر، ءى، پ، ءا (ءارىپ)
ر، ە، ش، ا، ك، ى، ع، ر (عارىشكەر)
لەكسيكا سالاسى بويىنشا «كىم تاپقىر؟» ويىنى.
ىشىندە انتونيم سوزدەرى بار ماقال - ماتەلدەر تاۋىپ جازىڭدار.
1. ءۇيدىڭ... -... قىس تۇسكەندە بىلەرسىڭ (ىستىق - سۋىعىن)،
كىمنىڭ... -... ءىس تۇسكەندە بىلەرسىڭ (دوس - قاس)
2. اشۋ -...، اقىل -... (دۇشپان، دوس).
3. اقىلدان جاقىن... جوق (دوس)
اشۋدان جامان... جوق. (جاۋ)
مورفولوگيا سالاسى بويىنشا «كىم تەز تاۋىپ وقي الادى؟» ويىنى
تومەندەگى سويلەمدە سوزدەردىڭ ورىن ءتارتىبى اۋىسىپ جازىلعان. ونى ءتيىستى تارتىبىنە كەلتىرىپ، كىم تەز تاۋىپ وقي الادى؟
1. عارىشقا، رەتىندە، ەكيپاجىنىڭ، ۇشتى، توقتار اۋباكىروۆ «كەڭەس - اۆستريا» عارىشكەر - زەرتتەۋشىسى
2. ەش ۋاقىتتا، كەسپەيدى، ورماندى، كورەيادا.
3. ادامنىڭ وزىنەن باستالادى، الدىمەن، ەكولوگيا.
سونىمەن، قورىتا كەلگەندە، قازاق ءتىلى ساباعىندا ويىن ەلەمەنتتەرىن قولدانۋ وتە ءتيىمدى. مەكتەپتەردە قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانىن جۇزگىزەتىن مۇعالىمدەردىڭ باستى ماقساتى – ءوز تىلىندە ەركىن سويلەۋىن، ءتۇسىنۋىن قامتاماسىز ەتۋ بولسا، ساباق قىزىقتى ءوتۋ ءۇشىن ويىن تۇرلەرىن پايدالانۋ ءتىلدى ۇيرەنۋگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىراتىنى ءسوزسىز.
گ. ك. حامزينا، باستاۋىش سىنىپ ءمۇعالىمى
«بۇلاق جالپى ورتا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەبى» كمم
ادىستەمەلىك - كومەكشى قۇرال. قازاق ءتىلى ساباعىندا ويىن تۇرلەرىنىڭ ءتيىمدى تاسىلدەرىن پايدالانۋ. جۇكتەۋ
قازاق ءتىلى ساباعىندا ويىن تۇرلەرىنىڭ ءتيىمدى تاسىلدەرىن پايدالانۋ
«قازاق ءتىلى – مەملەكەتتىك ءتىل» دەپ تانىلعاننان بەرى ءتىلىمىزدىڭ دۇرىس وقىتىلۋىنا كوپ كوڭىل ءبولىنىپ كەلەدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا تۇراتىن ءاربىر ازامات مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋى قاجەت. ال ءتىلدى ۇيرەنەتىن باستى ەسىك – مەكتەپ. بۇگىنگى تاڭدا قازاق ءتىلىنىڭ قوعامدىق – الەۋمەتتىك ماڭىزى ارتىپ، قولدانىلۋ ءورىسى كەڭەيىپ وتىرعان جاعدايدا وقۋشىلاردىڭ تەوريالىق بىلىمدەرى پراكتيكادا قولدانا ءبىلۋى وتە ماڭىزدى.
وقىتۋداعى ويىننىڭ ماڭىزى
ماقساتى:
1. ءالىپبيدى دۇرىس مەڭگەرتۋ؛
2. ورفوگرافيانى دۇرىس يگەرۋ؛
3. لەكسيكالىق، گرامماتيكالىق قۇرىلىمدى مەڭگەرتۋ.
4. ويىن ارقىلى وقۋشىنىڭ ويىن دامىتۋ، دۇرىس جازۋ، دۇرىس ايتۋ، ءبىلىم - بىلىك، يكەم - داعدىلارىن قالىپتاستىرۋ.
1 - سىنىپ وقۋشىسى – بالاباقشادان كەلگەن ءبۇلدىرشىن بالا. ول – ءالى مەكتەپكە بەيىمدەلمەگەن ويىن بالاسى. سوندىقتان باستاۋىش مەكتەپتىڭ ءبىرىنشى سىنىبىندا وقۋشىنىڭ جاس ەرەكشەلىگىنە ساي ساباقتى ويىن تۇرىندە وتكىزۋ، اسىرەسە، ەكىنشى ءتىل قازاق ءتىلى ساباقتارىندا جاقسى ناتيجە بەرەدى. ويىن ارقىلى بالانىڭ سانا - سەزىمى، اقىل - ويى وسەدى.
«كيىمگە نە كەرەك؟» ويىنىنىڭ ماقساتى – قاجەتتى زاتتاردىڭ اتاۋىن دۇرىس اتاپ، ءسوزدى ورىندى بىلۋگە جاتتىقتىرۋ.
مىسالى، باستاۋىش «ءمۇعالىم» دەسە، وقۋشىلار مۇعالىمگە كەرەكتى زاتتاردى اتاۋى كەرەك. «اتالاتىن دىبىستان باستالاتىن ءسوز ويلا» ويىنى بالالاردى تەز ويلاۋعا جاتتىقتىرادى. مىسالى، «ءمۇعالىم» ا دىبىسىنان باستالاتىن ءسوز ويلا دەپ، دوپتى كەز - كەلگەن وقۋشىلارعا لاقتىرادى، ول «ا» دىبىستان ءسوزدى ايتىپ، دوپتى مۇعالىمگە قايتا لاقتىرادى. ويىن وسىلاي جالعالا بەرەدى.
قازاق تىلىنە ءتان دىبىستاردى وتكەننەن سوڭ «ءبىر ارىپكە بەس جاۋاپ» ويىنىن ۇسىنۋعا بولادى. بۇل ويىن بالانىڭ قيسىندى ويلاۋ قابىلەتىن، تەزدىككە، شاپشاڭدىققا باۋليدى. مىسالى، «ءا» دىبىسىنا:
1. قىزدىڭ اتى –
2. ۇلدىڭ اتى –
3. وقۋلىقتىڭ اتاۋى –
4. ءۇي قۇسى –
5. اكەمنىڭ شەشەسى –
ءۇ دىبىسىنا:
1. بالانىڭ اتى –
2. ءتۇن قۇسى
3. سان اتاۋى –
4. كىشكەنتاي ءۇي –
5. ءۇي قۇسى
ءو دىبىسىنا:
1. بالانىڭ اتى –
2. جەمىستىڭ اتى –
3. اعاتىن سۋ –
4. جاندىكتىڭ اتى –
5. ءۇي جانۋارىنىڭ اتى –
وقۋشىلاردىڭ دىبىس پەن ءارىپ تۋرالى تۇسىنىگىن كەڭەيتۋ ماقساتىندا «مەنىڭ ءارپىم» ويىنىن جۇرگىزۋگە بولادى. ەرەجەسى: وقۋشىعا تاڭداپ العان دىبىسىنا بايلانىستى سۇراق قويىپ، سول ارىپتەن باستالاتىن سوزدەردى ايتقىزۋ.
ءجۇرۋ ءتارتىبى: دۇرىس جاۋاپ بەرگەندە وقۋشىلار قول سوعادى. قاتەلەسسە ويىننان شىعادى. مىسالى، اسەل دەگەن بالا وزىنە «ا» ءارىپىن تاڭداپ الادى.
- اتىڭ كىم؟
- اسىل
- فاميلياڭ كىم؟
- الدياروۆ
- قايدان كەلدىڭ؟
- الماتىدان
- نەمەن كەلدىڭ؟
- اۆتوبۋسپەن
- وندا نە وسەدى؟؟
- الما، المۇرت
- سەنى كىم قارسى الدى؟
- ايدانا
- حايۋاناتتار پاركىنەن قانداي اڭ كوردىڭ؟
- ايۋ، ارىستان.
وسى ىزبەن ت. ب سۇراقتار قويۋعا بولادى. ەگەر بالا قاتەلەسسە وعان ولەڭ، جۇمباق، جاڭىلتپاش، ماقال - ماتەل ايتقىزۋعا بولادى.
باستاۋىش سىنىپتاردا سەرگىتۋ ءساتىن دە ويىنعا اينالدىرىپ وتكىزۋگە بولادى. بالالاردى ساباقتا جالىقتىرىپ الماس ءۇشىن، ساباق ورتاسىندا قوزعالىستار جاساپ، ورىندارىنان تۇرعىزىپ، ءار ءتۇرلى قيمىلدار جاساۋ بالالارعا وتە ۇنايدى. مىنا تومەندەگى سەرگىتۋلەردى الساق.
قانە، قانات جازايىق،
قارلىعاش بوپ ۇشايىق.
ۇشىپ، ۇشىپ الايىق،
ورنىمىزعا قونايىق.
ورنىمىزدان تۇرايىق،
قولىمىزدى سوزايىق.
ءبىر وتىرىپ، ءبىر تۇرىپ،
دەمىمىزدى الايىق.
* * * * * * *
ءبىر، ەكى، ءۇش دەپ،
ورنىمىزدان تۇرامىز.
اققۋ بولىپ ۇشامىز.
ءتورت، بەس، التى، جەتى، سەگىز دەپ،
قايتا كەلىپ قونامىز.
ساباقتا ءتۇرلى كەستەلەردى پايدالانۋعا بولادى، كەستەلەر ارقىلى «كىم جىلدام؟» دەگەن ويىندى جۇرگىزۋگە بولادى. وقۋشىلار اتاۋ، ىلىك، بارىس، تابىس، ت. ب سەپتىكتەر قانداي سۇراققا جاۋاپ بەرەتىندىگىن، ونىڭ جالعاۋلارىن ەستەرىنە ساقتاپ، مىسالدارمەن ءتۇسىندىرىپ بەرەدى.
«بۋىن» تاقىرىبىنا ويىن بىلاي وتكىزىلەدى: «ويلان، تاپ!».
1. ءبىر بۋىندى تۇيىق بۋىنعا مىسال كەلتىر (ات، ەت، انت، ءورت)
2. «تا» بۋىنىنا اياقتالعان ەكى بۋىندى ءسوز ويلا (باستا، اياقتا)
3. «ت» ارپىنەن باستالىپ، «ت» ارپىنە اياقتالاتىن ءبىر بۋىندى بىتەۋ بۋىنعا مىسال كەلتىر. (ءتورت، تارت)
4. «ب» ارپىنەن باستالاتىن ەكى بۋىندى قۇس اتى جانە اڭ اتى (بۇلبۇل، بۇعى)
«ءسوزجۇمباق» ويىنى. ويىن باسقارۋشى ءسوزجۇمباقتى ءبىر - بىردەن ايتىپ تۇرادى نەمەسە ونى بەلگىلى كارتىشكەلەرگە جازىپ، ۇلەستىرىپ، جاۋابىن تىڭداۋعا بولادى.
1. ق - دان باستالسا، ايلاكەر ءسوزىنىڭ ءسينونيمى، س - دان باستالسا، ادام ومىرىنە قاجەتتى نارسە. جاۋابى: (قۋ، سۋ)
2. ق - دان باستالسا، جىل مەزگىلى، م - دان باستالسا، قازبا بايلىقتارىنىڭ ءبىرى. ول قانداي سوزدەر؟ جاۋابى: قىس، مىس
3. ج - دان باستالسا، جىل مەزگىلى، ق - دان باستالسا ول دا قۇس بەلگىلى. ول قانداي سوزدەر؟ جاۋابى: (جاز، قاز)
4. ق - دان باستالسا، جىل مەزگىلى، ج - دان باستالسا، رۋ اتى. ول قانداي سوزدەر؟ جاۋابى: كۇز، ءجۇز.
وقۋشىلاردىڭ كەيبىرەۋلەرى ءمۇعالىمنىڭ تۇسىندىرگەن ساباعىن تەز ۇعادى، كەيبىرەۋلەرى كەرىسىنشە. كەيدە ۇلگەرە المايتىن وقۋشىلار دا كەزدەسەدى.
سوندىقتان بارلىق وقۋشىنى بىلىمگە جەتەلەۋ ءۇشىن ءوز مۇمكىندىگىنە سايكەس ساباقتى مەڭگەرتۋ، ءتىلىن، وي - ۇشقىرلى بىلىمگە جەتەلەۋ ءۇشىن ءوز مۇمكىندىگىنە سايكەس ساباقتى مەڭگەرتۋ، ءتىلىن، وي - ۇشقىرلىعىن دامىتۋ، وزىندىك پىكىر ايتۋعا جاعداي جاساۋ جانە ەركىن شىعارماشىلىققا جەتەلەيتىن وسى پانگە قىزىعۋشىلىعىن ارتتىراتىن ءادىستىڭ ءبىرى – گرامماتيكالىق ويىننىڭ تۇرلەرى.
دامىتا وقۋ جۇيەسىندە گرامماتيكالىق ويىندارىنىڭ اتقاراتىن ماڭىزى زور. گرامماتيكالىق ويىندار ارقىلى ساباقتاردا وقۋشىلار ءار ءتۇرلى جاعدايدى تۇسىنەدى، ونى شەشۋ جولدارىن قاراستىرادى. ويىن ساباقتاردا وقۋشىلاردىڭ لوگيكالىق ويلاۋ قابىلەتىن دامىتادى. وقۋعا قۇلشىنىسىن، قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرادى. جاقسى ويىنعا بالا بار ىنتاسىمەن بەرىلىپ، ونى بىلۋگە، مەڭگەرۋگە تالپىنىپ، الۋان ءتۇرلى داعدى، مالىمەتتەردى الىپ، شەبەرلىكتەرىن شىڭدايدى.
ساباقتا گرامماتيكالىق ويىن تۇرلەرىن، اسىرەسە، ءتىل ساباعىن مەڭگەرتۋ ماقساتىندا ءجيى پايدالانۋعا بولادى. ساباقتا وقۋشىلاردىڭ العان بىلىمدەرىن ودان ءارى دامىتۋ، تەرەڭدەتىپ، ولاردىڭ ىزدەنىمپازدىعىن ارتتىرۋ، وي - ءورىسىن كەڭەيتۋ، شىعارماشىلىق قابىلەتىن ارتتىرۋ ماقساتىن كوزدەيمىن.
قازاق ءتىلى پانىنەن فونەتيكا، لەكسيكا، مورفولوگيا سالالارىن وقىتقاندا تاقىرىپقا وراي ءار ءتۇرلى ءادىس - تاسىلدەرمەن، شەبەرلىكپەن گرامماتيكالىق ويىنداردى ەنگىزۋگە بولادى.
فونەتيكا سالاسى بويىنشا «كىم جىلدام؟» ويىنى
1. «ا» ارپىنەن باستالاتىن قالالاردىڭ اتتارىن جازىڭدار. مىسالى: استانا، اقتاۋ، اقتوبە... (ول قالالاردىڭ قاي جەردە ورنالاسقانىن كارتادان كورسەتىپ، قالا تۋرالى نە بىلەتىنىن سۇراۋ)
2. تەك قانا ا (ە، ى، ءى) داۋىستى دىبىسى بار سوزدەر ويلاپ جازىڭدار. مىسالى، شاعالا، الاقان، تاماشا.
ى – ىدىس، ىدىرىس، ىستىق...
ءى – كىرپى، ىرىمشىك، تىرشىلىك...
ە – كەسە، ەدەن، ەرتەڭ...
«اداسقان ارىپتەر» ويىنى. تومەندەگى ارىپتەردەن ءسوز قۇراڭدار.
ق، ا، س، ب، ا (ساباق)
ءى، م، ب، ل، ءى (ءبىلىم)
ر، ى، ڭ، ا، ش، ا، ق (شاڭىراق)
ر، ءى، پ، ءا (ءارىپ)
ر، ە، ش، ا، ك، ى، ع، ر (عارىشكەر)
لەكسيكا سالاسى بويىنشا «كىم تاپقىر؟» ويىنى.
ىشىندە انتونيم سوزدەرى بار ماقال - ماتەلدەر تاۋىپ جازىڭدار.
1. ءۇيدىڭ... -... قىس تۇسكەندە بىلەرسىڭ (ىستىق - سۋىعىن)،
كىمنىڭ... -... ءىس تۇسكەندە بىلەرسىڭ (دوس - قاس)
2. اشۋ -...، اقىل -... (دۇشپان، دوس).
3. اقىلدان جاقىن... جوق (دوس)
اشۋدان جامان... جوق. (جاۋ)
مورفولوگيا سالاسى بويىنشا «كىم تەز تاۋىپ وقي الادى؟» ويىنى
تومەندەگى سويلەمدە سوزدەردىڭ ورىن ءتارتىبى اۋىسىپ جازىلعان. ونى ءتيىستى تارتىبىنە كەلتىرىپ، كىم تەز تاۋىپ وقي الادى؟
1. عارىشقا، رەتىندە، ەكيپاجىنىڭ، ۇشتى، توقتار اۋباكىروۆ «كەڭەس - اۆستريا» عارىشكەر - زەرتتەۋشىسى
2. ەش ۋاقىتتا، كەسپەيدى، ورماندى، كورەيادا.
3. ادامنىڭ وزىنەن باستالادى، الدىمەن، ەكولوگيا.
سونىمەن، قورىتا كەلگەندە، قازاق ءتىلى ساباعىندا ويىن ەلەمەنتتەرىن قولدانۋ وتە ءتيىمدى. مەكتەپتەردە قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانىن جۇزگىزەتىن مۇعالىمدەردىڭ باستى ماقساتى – ءوز تىلىندە ەركىن سويلەۋىن، ءتۇسىنۋىن قامتاماسىز ەتۋ بولسا، ساباق قىزىقتى ءوتۋ ءۇشىن ويىن تۇرلەرىن پايدالانۋ ءتىلدى ۇيرەنۋگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىراتىنى ءسوزسىز.
گ. ك. حامزينا، باستاۋىش سىنىپ ءمۇعالىمى
«بۇلاق جالپى ورتا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەبى» كمم
ادىستەمەلىك - كومەكشى قۇرال. قازاق ءتىلى ساباعىندا ويىن تۇرلەرىنىڭ ءتيىمدى تاسىلدەرىن پايدالانۋ. جۇكتەۋ
You Might Also Like
