افريكا. ماتەريك جاعالاۋىنداعى مۇحيتتار مەن تەڭىزدەر. زەرتتەلۋ تاريحى
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك: افريكا ماتەريگى تۋرالى مالىمەت الۋ؛
دامىتۋشىلىق: كەسكىن كارتامەن جۇمىستانىپ ۇيرەنۋ، ءوز ويلارىن اشىق جانە باتىل تۇردە جەتكىزە الۋ، ءوزىن قورشاعان ورتاعا قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ؛
تاربيەلىلىك: قورشاعان ورتانى قورعاۋعا تاربيەلەۋ؛
ساباقتىڭ ءتۇرى: ءداستۇرلى، ارالاس
ساباقتىڭ ءادىسى: اسسوسياسيا، سۇراق - جاۋاپ، كەسكىن كارتامەن جۇمىس
ءپانارالىق بايلانىسى: تاريح، ەكولوگيا
كورنەكىلىگى: ينتەراكتيۆتى تاقتا، افريكانىڭ فيزيكالىق كارتاسى، سلايدتار، سۋرەتتەر، قوسىمشا ماتەريالدار
ساباق بارىسى:
ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى.
وقۋشىلاردى تۇگەندەۋ، ساباققا نازارىن اۋدارۋ
ءۇي جۇمىسىن سۇراۋ.
1) اسسوسياسيا ءادىسى
2) تور كوز ارتىنداعى تاپسىرمالاردى ورىنداۋ:
1. وزەندەر: وڭتۇستىك امەريكانىڭ ءىرى وزەندەرىن اتا جانە ولار قاي الاپقا جاتاتىنىن كورسەت
2. حالقى: كرەولدار. سامبولار. مەتيستەر. مۋلاتتار
3. ەلدەرى: تابيعات جاعدايلارىنا بايلانىستى اند ەلدەرى مەن شىعىستاعى جازىق ەلدەرىن اجىرات.
4. جەر بەدەرى: وڭتۇستىك امەريكانىڭ جەر بەدەرىنىڭ سيپاتى.
5. زەرتتەۋشىلەرى: وڭتۇستىك امەريكانى زەرتتەگەن ساياحاتشىلار
6. ەڭ، ەڭ، ەڭ... ەڭ مول سۋلى وزەن...
ەڭ بيىك سارقىراما...
بيىك تاۋ كولدەرىنىڭ ەڭ ءىرىسى....
دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ ۇزىن تاۋ...
ەڭ ءىرى ەستۋارييلىق وزەن ساعاسى....
7. برازيليا: مەملەكەتتىك قۇرىلىمى
گەوگرافيالىق ورنى
كورىكتى قالالارى
8. امازونكا. امازونكاعا سيپاتتاما
9. اند ەلدەرى: اند ەلدەرى، نە سەبەپتى ولاي اتالعان؟
3) نىسانداردى تاپ: (كارتاعا بەرىلگەن نىسانداردى ءتۇسىرۋ)
1 - انحەل سارقىراماسى
2 - اكونكاگۋا شىڭى
3 - تيتيكاكا كولى
4 - پووپو كولى
5 - لا - پلاتا
6 - امازونكا ويپاتى
7 - برازيليا تاۋلى ءۇستىرتى
جاڭا ساباق:
افريكا ماتەريگى – جەر پلانەتاسىنداعى ۇلكەندىگى جانە حالقىنىڭ سانى بويىنشا ەكىنشى ورىندى الاتىن قۇرلىق. ءبىرىنشى ورىندا ازيا. جەرىنىڭ اۋماعى 30. 2 ملن. كم² بولادى. ول دەگەنىمىز، جەر شارىنىڭ 6%، ال قۇرلىقتىڭ جەردىڭ 20. 4%. افريكا قۇرلىعىنىڭ حالقى ءبىر ميلليارد ادامدى قۇرايدى. ول جەر پلانەتاسىن مەكەن ەتكەن حالىقتاردىڭ 14. 72% قۇرايدى، حالىقتىڭ ورنالاسۋ تىعىزدىعى 30. 51/شارشى كم. افريكادا 54 ەل بار.
افريكا اتاۋىنىڭ شىعۋ تاريحى
افري – سولتۇستىك افريكادا، كارفاگەندە ءومىر سۇرگەن ادامدار توبىنىڭ اتاۋى.
گەوگرافيالىق ورنالاسۋى
افريكا ماتەريگى سولتۇستىگىندە جەرورتا تەڭىزىمەن، سولتۇستىك شىعىسىندا سۋەس كانالى جانە قىزىل تەڭىزبەن، وڭتۇستىك - شىعىسىندا ءۇندى مۇحيتىمەن، ال باتىسىندا اتلانت مۇحيتىمەن شەكتەسەدى. بىلاي قاراعاندا، قۇرلىقتى بارلىق جاعىنان تەڭىزدەر مەن مۇحيتتار شايىپ جاتىر.
افريكانىڭ ەڭ شەتكى نۇكتەلەرى: وڭتۇستىكتە يگولنىي ءمۇيىسى (34˚52′س. ە.)، سولتۇستىكتە بەن - سەكا ءمۇيىسى (تۋنيستە) (37°21′ س. ە.)، شىعىستا راس - حافۋن ءمۇيىسى (سوماليدە)، باتىستا المادي ءمۇيىسى (جاسىل ءمۇيىسى).
افريكا ماتەريگى وڭتۇستىكتەن سولتۇستىككە قاراي 8 كم، باتىسى مەن شىعىسىنداعى ەكى ءمۇيىستىڭ ارالىعىندا ەنى 7500كم-گە جەتەدى.
زەرتتەۋلەرى:
ءبىزدىڭ ەرامىزدان كوپتەگەن عاسىرلار بۇرىن ماتەريكتىڭ جاعالاۋى مەن ىشكى اۋداندارىندا ازيا مەن سولتۇستىك افريكانىڭ حالىقتارى: فينيكيالىقتار، ەگيپەتتىكتەر، كارفاگەندىكتەر بولىپ تۇرعان. ەرتە ورتا عاسىردا شىعىس جانە سولتۇستىك افريكاعا ارابيا تۇبەگىنەن ارابتار وتكەن.
XV عاسىردا پورتۋگالدىقتار يندياعا اپاراتىن جول ىزدەۋ بارىسىندا افريكانىڭ جاعالاۋىن زەرتتەگەن. بۇل، قۇل سيۋداسىنىڭ جانە افريكا ەلدەرىن ەۆروپالىقتاردىڭ باسىپ الىنۋىنىڭ باستاپقى كەزەڭى بولاتىن. XVIIءى عاسىردىڭ اياعى مەن ءحىح عاسىردىڭ باس كەزىندە انگليا مەن فرانسيا ماتەريكتىڭ ىشكى جاعىنداعى بىرنەشە وتارلاردى جاۋلاپ الدى. بۇل جاۋلاۋلار كەزىندە اشىلىستار مەن زەرتتەۋلەر قاتار جۇرگىزىلدى. 1788 جىلى اعىلشىندار «افريكانىڭ ىشكى بولىكتەرىن اشۋعا جاردەم ەتەتىن اسسوسياسيا» قۇردى. ءحىح عاسىرداعى زەرتتەۋلەردىڭ ايتارلىقتاي ناتيجەسى - افريكانىڭ eڭ ءىرى وزەندەرى نيگەر، ءنىل، كونگو جانە زامبەزي باسسەيندەرىنىڭ زەرتتەلۋىنە بايلانىستى نەگىزگى گسوگرافيالىق پروبلەمالاردى شەشۋ بولدى. ورتالىق جانە وڭتۇستىك افريكانى زەرتتەپ بىلۋگە اعىلشىن عالىمى د. ليۆينگستون ۇلكەن ۇلەس قوستى. ول وتىز جىل بويى (1843 - 1873) اتلانت مۇحيتىنان ءۇندى مۇحيتىنا دەيىنگى جانە كەيپتاۋننان ەكۆاتورعا دەيىنگى ۇلان - بايتاق كەڭىستىكتى زەرتتەدى.
ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ءنىل مەن كونگو سۋايرىعى وبلىسىن زەرتتەۋ جۇمىستارىن ورىس عالىمى ۆ. ۆ. ىونكەر جۇرگىزدى.
بەكىتۋ.
افريكانىڭ شەتكى مۇيىستەرىن بەلگىلەۋ:
سولتۇستىكتە – بەن - سەكا ءمۇيىسى
باتىستا - المادي ءمۇيىسى (جاسىل ءمۇيىسى).
وڭتۇستىكتە - يگولنىي ءمۇيىسى
شىعىستا - راس - حافۋن ءمۇيىسى (سوماليدە)،
نومەنكلاتۋرامەن جۇمىس:
جاۋابىن تاپ:
1. XIV عاسىردا افريكاعا ساياحات جاساعان ماروككولىق اراب. ءابۋ يبن باتتۋتا
2. ەفيوپيا جەرىنىڭ قاتتى باعالى بيدايىن تاپقان عالىم. ن. ي. ۆاۆيلوۆ
3. قىزىل تەڭىزدە كەمەلەرگە كەدەرگى كەلتىرەتىن قۇرىلىمدار. مارجاندىق ريفتەر
4. سۋىق اعىستاردىڭ اسەرىنەن ماتەريك جاعالارىندا نە پايدا بولادى؟ شولدەر
5. افريكاداعى ەڭ تەرەڭ كول. تانگانيكا
ءۇي جۇمىسى: § 44. ماتەريك جاعالاۋىنداعى مۇحيتتار مەن تەڭىزدەر. زەرتتەلۋ تاريحى
بىلىمدىلىك: افريكا ماتەريگى تۋرالى مالىمەت الۋ؛
دامىتۋشىلىق: كەسكىن كارتامەن جۇمىستانىپ ۇيرەنۋ، ءوز ويلارىن اشىق جانە باتىل تۇردە جەتكىزە الۋ، ءوزىن قورشاعان ورتاعا قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ؛
تاربيەلىلىك: قورشاعان ورتانى قورعاۋعا تاربيەلەۋ؛
ساباقتىڭ ءتۇرى: ءداستۇرلى، ارالاس
ساباقتىڭ ءادىسى: اسسوسياسيا، سۇراق - جاۋاپ، كەسكىن كارتامەن جۇمىس
ءپانارالىق بايلانىسى: تاريح، ەكولوگيا
كورنەكىلىگى: ينتەراكتيۆتى تاقتا، افريكانىڭ فيزيكالىق كارتاسى، سلايدتار، سۋرەتتەر، قوسىمشا ماتەريالدار
ساباق بارىسى:
ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى.
وقۋشىلاردى تۇگەندەۋ، ساباققا نازارىن اۋدارۋ
ءۇي جۇمىسىن سۇراۋ.
1) اسسوسياسيا ءادىسى
2) تور كوز ارتىنداعى تاپسىرمالاردى ورىنداۋ:
1. وزەندەر: وڭتۇستىك امەريكانىڭ ءىرى وزەندەرىن اتا جانە ولار قاي الاپقا جاتاتىنىن كورسەت
2. حالقى: كرەولدار. سامبولار. مەتيستەر. مۋلاتتار
3. ەلدەرى: تابيعات جاعدايلارىنا بايلانىستى اند ەلدەرى مەن شىعىستاعى جازىق ەلدەرىن اجىرات.
4. جەر بەدەرى: وڭتۇستىك امەريكانىڭ جەر بەدەرىنىڭ سيپاتى.
5. زەرتتەۋشىلەرى: وڭتۇستىك امەريكانى زەرتتەگەن ساياحاتشىلار
6. ەڭ، ەڭ، ەڭ... ەڭ مول سۋلى وزەن...
ەڭ بيىك سارقىراما...
بيىك تاۋ كولدەرىنىڭ ەڭ ءىرىسى....
دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ ۇزىن تاۋ...
ەڭ ءىرى ەستۋارييلىق وزەن ساعاسى....
7. برازيليا: مەملەكەتتىك قۇرىلىمى
گەوگرافيالىق ورنى
كورىكتى قالالارى
8. امازونكا. امازونكاعا سيپاتتاما
9. اند ەلدەرى: اند ەلدەرى، نە سەبەپتى ولاي اتالعان؟
3) نىسانداردى تاپ: (كارتاعا بەرىلگەن نىسانداردى ءتۇسىرۋ)
1 - انحەل سارقىراماسى
2 - اكونكاگۋا شىڭى
3 - تيتيكاكا كولى
4 - پووپو كولى
5 - لا - پلاتا
6 - امازونكا ويپاتى
7 - برازيليا تاۋلى ءۇستىرتى
جاڭا ساباق:
افريكا ماتەريگى – جەر پلانەتاسىنداعى ۇلكەندىگى جانە حالقىنىڭ سانى بويىنشا ەكىنشى ورىندى الاتىن قۇرلىق. ءبىرىنشى ورىندا ازيا. جەرىنىڭ اۋماعى 30. 2 ملن. كم² بولادى. ول دەگەنىمىز، جەر شارىنىڭ 6%، ال قۇرلىقتىڭ جەردىڭ 20. 4%. افريكا قۇرلىعىنىڭ حالقى ءبىر ميلليارد ادامدى قۇرايدى. ول جەر پلانەتاسىن مەكەن ەتكەن حالىقتاردىڭ 14. 72% قۇرايدى، حالىقتىڭ ورنالاسۋ تىعىزدىعى 30. 51/شارشى كم. افريكادا 54 ەل بار.
افريكا اتاۋىنىڭ شىعۋ تاريحى
افري – سولتۇستىك افريكادا، كارفاگەندە ءومىر سۇرگەن ادامدار توبىنىڭ اتاۋى.
گەوگرافيالىق ورنالاسۋى
افريكا ماتەريگى سولتۇستىگىندە جەرورتا تەڭىزىمەن، سولتۇستىك شىعىسىندا سۋەس كانالى جانە قىزىل تەڭىزبەن، وڭتۇستىك - شىعىسىندا ءۇندى مۇحيتىمەن، ال باتىسىندا اتلانت مۇحيتىمەن شەكتەسەدى. بىلاي قاراعاندا، قۇرلىقتى بارلىق جاعىنان تەڭىزدەر مەن مۇحيتتار شايىپ جاتىر.
افريكانىڭ ەڭ شەتكى نۇكتەلەرى: وڭتۇستىكتە يگولنىي ءمۇيىسى (34˚52′س. ە.)، سولتۇستىكتە بەن - سەكا ءمۇيىسى (تۋنيستە) (37°21′ س. ە.)، شىعىستا راس - حافۋن ءمۇيىسى (سوماليدە)، باتىستا المادي ءمۇيىسى (جاسىل ءمۇيىسى).
افريكا ماتەريگى وڭتۇستىكتەن سولتۇستىككە قاراي 8 كم، باتىسى مەن شىعىسىنداعى ەكى ءمۇيىستىڭ ارالىعىندا ەنى 7500كم-گە جەتەدى.
زەرتتەۋلەرى:
ءبىزدىڭ ەرامىزدان كوپتەگەن عاسىرلار بۇرىن ماتەريكتىڭ جاعالاۋى مەن ىشكى اۋداندارىندا ازيا مەن سولتۇستىك افريكانىڭ حالىقتارى: فينيكيالىقتار، ەگيپەتتىكتەر، كارفاگەندىكتەر بولىپ تۇرعان. ەرتە ورتا عاسىردا شىعىس جانە سولتۇستىك افريكاعا ارابيا تۇبەگىنەن ارابتار وتكەن.
XV عاسىردا پورتۋگالدىقتار يندياعا اپاراتىن جول ىزدەۋ بارىسىندا افريكانىڭ جاعالاۋىن زەرتتەگەن. بۇل، قۇل سيۋداسىنىڭ جانە افريكا ەلدەرىن ەۆروپالىقتاردىڭ باسىپ الىنۋىنىڭ باستاپقى كەزەڭى بولاتىن. XVIIءى عاسىردىڭ اياعى مەن ءحىح عاسىردىڭ باس كەزىندە انگليا مەن فرانسيا ماتەريكتىڭ ىشكى جاعىنداعى بىرنەشە وتارلاردى جاۋلاپ الدى. بۇل جاۋلاۋلار كەزىندە اشىلىستار مەن زەرتتەۋلەر قاتار جۇرگىزىلدى. 1788 جىلى اعىلشىندار «افريكانىڭ ىشكى بولىكتەرىن اشۋعا جاردەم ەتەتىن اسسوسياسيا» قۇردى. ءحىح عاسىرداعى زەرتتەۋلەردىڭ ايتارلىقتاي ناتيجەسى - افريكانىڭ eڭ ءىرى وزەندەرى نيگەر، ءنىل، كونگو جانە زامبەزي باسسەيندەرىنىڭ زەرتتەلۋىنە بايلانىستى نەگىزگى گسوگرافيالىق پروبلەمالاردى شەشۋ بولدى. ورتالىق جانە وڭتۇستىك افريكانى زەرتتەپ بىلۋگە اعىلشىن عالىمى د. ليۆينگستون ۇلكەن ۇلەس قوستى. ول وتىز جىل بويى (1843 - 1873) اتلانت مۇحيتىنان ءۇندى مۇحيتىنا دەيىنگى جانە كەيپتاۋننان ەكۆاتورعا دەيىنگى ۇلان - بايتاق كەڭىستىكتى زەرتتەدى.
ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ءنىل مەن كونگو سۋايرىعى وبلىسىن زەرتتەۋ جۇمىستارىن ورىس عالىمى ۆ. ۆ. ىونكەر جۇرگىزدى.
بەكىتۋ.
افريكانىڭ شەتكى مۇيىستەرىن بەلگىلەۋ:
سولتۇستىكتە – بەن - سەكا ءمۇيىسى
باتىستا - المادي ءمۇيىسى (جاسىل ءمۇيىسى).
وڭتۇستىكتە - يگولنىي ءمۇيىسى
شىعىستا - راس - حافۋن ءمۇيىسى (سوماليدە)،
نومەنكلاتۋرامەن جۇمىس:
جاۋابىن تاپ:
1. XIV عاسىردا افريكاعا ساياحات جاساعان ماروككولىق اراب. ءابۋ يبن باتتۋتا
2. ەفيوپيا جەرىنىڭ قاتتى باعالى بيدايىن تاپقان عالىم. ن. ي. ۆاۆيلوۆ
3. قىزىل تەڭىزدە كەمەلەرگە كەدەرگى كەلتىرەتىن قۇرىلىمدار. مارجاندىق ريفتەر
4. سۋىق اعىستاردىڭ اسەرىنەن ماتەريك جاعالارىندا نە پايدا بولادى؟ شولدەر
5. افريكاداعى ەڭ تەرەڭ كول. تانگانيكا
ءۇي جۇمىسى: § 44. ماتەريك جاعالاۋىنداعى مۇحيتتار مەن تەڭىزدەر. زەرتتەلۋ تاريحى
You Might Also Like
-
تاقىرىبى: كومىرسۋلار. مونو جانە ديساحاريدتەردىڭ حيميالىق قاسيەتتەرى.
