InfoHub Logo

اعىباي قوڭىرباي ۇلى — قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسكەن ايگىلى باتىر، قولباسشى. قازاق حانى كەنەسارى قاسىموۆتىڭ رەسەي وتارشىلدىعىنا قارسى جۇرگىزىلگەن كوتەرىلىس باسشىلارىنىڭ ءبىرى. تۋىپ-وسكەن جەرى — قاراعاندى وبلىسىنداعى بالقاش، بەتپاقدالا الابىمەن جاپسارلاسىپ جاتقان ارقانىڭ قىزىلتاۋ، ورتاۋ، اقتاۋ، ۇلىتاۋ دەپ اتالاتىن سىلەمدى تاۋلارى. توپىراق بۇيىرعانجەرى — اعادىر ەلدى مەكەنىنىڭ وڭتۇستىگىندە 80-90 شاقىرىمداي جەردە اعىپ جاتقان قاراتال وزەنىنىڭ بويى، تاياتقان، شۇناق تاۋلارىنىڭ القابى.

رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارشىلدىق ساياساتىنا قارسى قارسى 1824 جىلى قارقارالى ايماعىندا بولعان كوتەرىلىسكە بەلسەنە قاتىسقان اعىباي العاش رەت ەرلىك، باتىرلىق، تاپقىرلىق، تاباندىلىعىمەن كوزگە تۇسەدى. مۇنان كەيىن دە 1826،1827،1829،1832 جىلدارى رەسەي اسكەرىمەن بولعان قاقتىعىستاردا اعىباي باتىر ءوزىن ەل ءۇشىن بەلىن بەكەم بۋعان قاھارمان باتىر، قابىرعالى قولباسشى رەتىندە تانىتادى. رەسەي وتارشىلدىعىنا قارسى ورتا ازياداعى تۇركى تىلدەس حالىقتارمەن بىرىگىپ، كۇرەس جۇرگىزۋ ماقساتىمەن ەلشىلىك كەلىسىمدەرگە قاتىسادى. قاسىم سۇلتان بەگدەربەكتىڭ قولىنان قازا تاپقان سوڭ، شۋ بويىنداعى بەسقۇلان دەگەن جەردە اعىباي باستاعان قازاق قوسىندارى وزبەك اسكەرلەرىن تاس-تالقان ەتىپ جەڭىپ، تۇركىستان ايماعىن وزبەك ىقپالىنان سەيىلتەدى.

كەنەسارى قاسىم ۇلى باستاعان ۇلت-ازاتتىق سوعىسى قارقىن العان كەزدە، 1837 جىلى ايىرتاۋدىڭ ەتەگىندە كەنەسارىنى ورتا جۇزگە حان ەتىپ كوتەرگەندە، اعىباي باتىر دا ءبىر اۋىزدان باس ساردار — اسكەرباسى بولىپ تاعايىندالادى. كەنەسارى حاننىڭ تىكەلەي باسشىلىعىمەن اعىباي باتىر باستاعان قازاق قوسىندارى رەسەي يمپەرياسىنىڭ قازاقستانداعى تىرەك-ورتالىقتارى — قارقارالى، اقمولا، اقتاۋ، ەكاتەرينبۋرگ بەكىنىستەرىنە شابۋىل جاساپ، ورىس اسكەرلەرىنە ىرعىز، توبىل بويىنداعى ۇرىستاردا، قىزىلجار، كوكشەتاۋ شايقاستارىندا تالاي رەت ويسىراتا سوققى بەرەدى.

كەنەسارى حان باستاپ، 1847 جىلى كەكىلىك تاۋىندا قىرعىزدارمەن بولعان قاندى شايقاستا اعىبايدىڭ قولى شەپتى بۇزىپ شىعادى. وسى شايقاستا كەنەسارى ولگەن سوڭ دا اعىباي باتىر رەسەي وكتەمدىگىنە قارسى كۇرەسىن توقتاتپايدى. رەسەي وكىمەتىنىڭ قامالدارىنا ءوز بەتىنشە شابۋىل ۇيىمداستىرىپ، كەيىن سىزدىق تورە باستاعان وتارشىلدىققا قارسى باعىتتالعان قوزعالىسقا قوسىلادى.

سالت اتتى اسكەري تاكتيكاعا جۇيرىك اعىباي باتىردى زامانداستارى «اقجولتاي باتىر» دەپ اتاپ، ونىڭ ەسىمىن ۇرانعا قوسقان. اعىباي قارتايىپ، بويىنان قۋات قايتقان شاعىندا اۋىل-ەلىن ەگىنشىلىككە، بالىقشىلىققا جۇمىلدىرىپ، باس-كوز بولعان. قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن بارلىق ءومىرىن ارناعان اعىباي باتىردىڭ ءومىر جولى قازاق تاريحشىلارى مەن قالامگەرلەرىنىڭ ەڭبەكتەرىنە ارقاۋ بولعان.

---