ەلىكتىڭ لاعى
پوۆەست
ءبىرىنشى تاراۋ
ءبىر ءۇيىر ەلىك قالىڭ ورمان ىشىنەن دۇركىرەي شىعىپ، جاپ-جازىق جاسىل ويپاتقا ءتۇستى دە، سوزىلا، قىزىل جەبەدەي اعا جونەلدى. الدىندا ءمۇيىزى قاراعايداي اپاي ءتوس اق تەكە. تاۋ ۇستىنەن قارعا اۋناعان تۇلكىنىڭ قىزعىلت قۇيرىعىنداي قىلاڭداپ كورىنگەن تاڭ شاپاعىنان الگى بولەكشە ءسۇت كوگىلدىرلەنىپ، جەر باۋىرلاي ۇشقان بالا بۇركىتكە دە ۇساپ كەتەدى. اقسۇر زىمىران وقتاي ۇشىپ بارادى. انە، ولار جالت بەرىپ تاۋعا قاراي تارتتى. «اپىر-اي، نەدەن ۇرىكتى؟ جاۋ تيگەندەي نەگە جوسىپ ءجۇر؟» داۋلەت تەبىنىپ قاپ، اتىن ۇستى-ۇستىنە قامشىلاپ ورمانعا توتەلەپ شاپتى.
«ءداۋ دە بولسا، ادام. وزگە نە دەيسىڭ؟ ءبىراق مىلتىق اتىلعان جوق ەدى عوي. جايدەن-جاي وسىنشا ۇرىكپەيتىن شىعار؟..»
— داۋلەت!.. داۋلەت دەيىم!
كوزى جاڭا عانا ىلىنگەن، شوشىنا باسىن جاستىقتان جۇلىپ الدى. ۇيقىلى-وياۋ، ايەلى بۇيىرىنەن ءتۇرتىپ:
— داۋلەت-اي، تۇرسايشى بىرەۋ كەلدى بىلەم، ماشينا گۇرىلى ەستىلەدى،— دەدى. بولمە ءىشى — الا كولەڭكە.
— ە، قويشى. وسى جاۋىندى تۇندە كىم تەنتىرەۋشى ەدى.
الدەكىمنىڭ ءدۇرس-دۇرس ەسىكتى سوققانى، سوققانى ەمەس-اۋ،ءتىپتى اياعىمەن تەپكىلەپ تۇرعانىن قارا دا.— «اڭشىلىق قۇرعالى كەلەتىن، ساياتشىل قالا ادامى دەيتىن، بۇگىن سەنبى، نe جەكسەنبى دە ەمەس. سوندا بۇ كىم بولدى ەكەن، ءا؟! — دەپ ويلادى داۋلەت جىلى توسەكتەن شىققىسى كەلمەي، جامىلعى كورپەسىن قىمتانا ءتۇسىپ. ايتسە دە، بەيۋاقىت جولاۋشى تىنىش تىق تاپتىرمادى. تاعى دا دۇرسىلدەتە جونەلدى.
— داۋلەت!
— ءقازىر... باقىلداماي جاتشى ءارى! — دەدى داۋلەت اتالعان جىگىت قىجىلداپ.
كەرەۋەت اۋىر سالماقتان جانشىلا سىقىرلاپ بارىپ بپسىددى. تىپ-تىنىش. الا كولەڭكە بولمەدە ىسىلداپ-پىسىلداپ كيىنىپ جاتقانى ەستىلەدى.
— سونشا كيىنبەي اشسايشى ەندى.
— ءاي، تىنىش جات دەدىم عوي. اقىلگويسۋىن،— دەدى ەركەك ءۇن تىستەنىپ. ءسال ءۇنسىز قالدى دا، اعاش ەدەندى سىقىرلاتا اۋىز ۇيگە بەت الدى.
انە، ول جەتىلىك ماي شامدى جاقتى. جىلت ەتكەن جارىقتان قارا قۇستىڭ قاناتىنداي ءبىر كولەڭكە ەربەڭدەپ قارسى قابىرعاعا تۇسكەن، سالدەن سوڭ الگى ادام بەينەسىنە كەلىپ، قالىڭ قاباق، دوڭەس مۇرىندى جىگىت بوپ ايقىندالا بەردى. ەندى، مىنە، ول شامدى الدىنا ۇستادى؛ كولەڭكە اۋىپ كەتتى. جارىقتان جىگىتتىڭ قارا سۇر ءجۇزى كۇرەڭىتە قۇبىلىپ تۇر. اق ءىش كويلەكتىڭ سىرتىنان جەلەڭ جامىلعان جەز تۇيمەلى، قارا پالتوسىن تۇكتى، جۋان كەلساپتاي قولىمەن تۇزەتىپ جاتىر. سۇيەكتى ىرىلىگىن ايتپاعاندا، اناۋ وڭ جاك كوزىنىڭ استىنداعى بار ماق باسىنداي قالى دا ادامنىڭ نازارىن ەرىكسىز تارتارلىقتاي ەكەن.
— بۇ كىم؟ — دەدى ول، قولىنداعى ماي شامىي جوعارى كوتەرە ەسىككە تاياپ. ىزىنشە، ىلگەشەكتى اعىتىپ، اشىپ جىبەردى. دالاداعى جاۋىننىڭ سىبدىرىمەن بىرگە ۇيگە الدەكىمنىڭ دابىر-دۇبىر سويلەي كىرگەنى ەستىلدى. تورگى بولمەدە جاتقان كەلىنشەك ورماننىڭ جاۋىنعا بوككەن حوش يىسىنەن تىنىسى كەڭىپ، قاپىرىق بولمەنىڭ شاڭىراعى كوتەرىلگەندەي كەڭىپ سالا بەرگەنىن سەزىندى. ول توسەكتەن اقىرىن باسىپ كوتەرىپ، اۋىزعى بولمەگە كوز تاستاعان: بەيتانىس تۇنگى قوناقتى شىرامىتقانداي بولدى. «قايىرجان اعا ما؟ سوۆحوزدىڭ ديرەكتورى. ءيا، سو كىسى، بىلەم»،— دەپ ويلادى ول.
— تانىماي قالدىڭ با، داۋلەت؟
دوڭگەلەك ءجۇزدى موسقال ادام ءوڭى اق سارى. شام جارىعىنان ۇستىندەگى قارا پلاشش جىلتىراپ، ەتەگىنەن ەدەنگە تىرس-تىرس سۋ تامىپ تۇر.
— ءبالى، قايرەكە، ءسىزبىسىز؟ اپىراي، ءسىز كەلەدى دەپ تۇك ويلاسام نە دەيسىز،— دەدى قالبالاقتاي قاپ. شامدى ەسىكتىڭ جانىنداعى جاتاعانداۋ ۇستەل ۇستىنە اپارىپ قويدى. قۇنجىنداي كيىمىن الىپ، شەشىندىرۋگە كىرىستى. جالتاقتاي كەيىن بۇرىلىپ، داۋىستاپ تا جىبەردى: — ءرازيا...
— قوي، كەلىندى مازالاما ۇيىقتاسىن. مەزگىلسىز ۋاقىت ۇيات بولار — دەپ قوناق ىڭعايسىز دانعان سىڭاي تانىتتى.— بىزگە جايلاپ جاتاتىن ءبىر ورىن ازىرلە. ەشتەڭەنىڭ قاجەتى جوق. تاڭەرتەڭ سويلەسەرمىز.
ۇستىندەگى سۋلىعىن اشىق ەسىكتەن دالاعا قاراتا قاعىپ-قاعىپ جىبەرىپ داۋلەتكە ۇستاتتى. ءوزى كەيىن قاراپ:
— ايناش!.. بەرى كەلىڭدەر! — دەدى.
— سالەماتسىز با، اعا؟
كەلىنشەكتىڭ بيازى ءۇنى قوناقتىڭ كوڭىلىن ءبولىپ كەتتى؛ ول تۋ سىرتىنان ەستىلگەن داۋىسقا جالت بۇرىلعان، اڭتارىلىپ قالدى.
— داڭعىرلاپ اقىرى وياتىپ-اق جىبەرگەن ەكەم عوي. امان با، بالام؟ — دەدى قىسىلىپ، قاپەلىمدە نە دەرىن بىلمەي.
— وقاسى جوق، اعا.
قىزىل شىرايلى كەلىنشەكتىڭ ءبىر تال شاشى كەڭ ماڭدايىندا جەلبىرەپ تۇر. اياعىندا ۇيدە كيەتىن، تارتپالى قارا شارىق، ۇستىندە كوك الا جىبەك كويلەك. قوناق كوزى سوعان ىركىلە ءتۇسىپ تايىپ كەتتى.
— اينا! — دەدى اشىق ەسىكتەن دالاعا قاراپ.
داۋلەت ەسىك الدىندا تۇرعان گاز-69 ماشيناسىن ەندى شالدى. كەنەپ كابينانىڭ تەرەزەسى سارعىشتانىپ تۇر. ىشتەگى ولەۋسىرەي جانعان شامنىڭ جارىعى كورىنەدى. موتورىن ءسوندىرىپ قويىپتى. سىرت ەتىپ كابينا ەسىگى اشىلدى دا، قايتa جابىلدى. سالدەن سوڭ ەكى ادامنىڭ اياقتارىن بۇگەجەكتەي داق-داق باسىپ، ۇيگە قاراي جۇگىرىپ كەلە جاتقانى اڭدالدى.
الدىڭعىسى جىگىت، سوڭىنداعى قىز ەكەنىن داۋلەت جاقىنداعاندا بايقادى. مىنە، ولار ءدا لىزگە دە جەتتى. داۋلەت ىعىسىپ جول بەردى.
— قايىرلى كەش، داۋلەت اعا! — دەدى قىز تابالدىرىقتى اتتار-اتتاماس. باداناداي قارا كوزى ويناقشىپ جالت-جۇلت ەتەدى، پلاششىڭ شەشىپ جاتىر.
— امان با، ايناش! تۋ-ۋ، ءوزىڭ بويجەتىن قاپسىڭ عوي، — دەپ داۋلەت كۇلىمدەي قارادى. كوزى ەرىكسىز قىزدىڭ توق بالتىرىن، قوڭىر يۋبكاسىن سيپاپ ءوتىپ، اق جۇقا سۆيتەرلى قاز كەۋدەسىنە ىركىلدى.
جۇمىر، ءسال تۇسىڭكى يىعى، قىپشا بەلى، جەلكەسىنە توستاعانداي عىپ ءتۇيىپ قويعان قالىڭ قارا شاشى وعان ءبىر ءتۇرلى ىستىڭ كورىندى. «قۇدايىم-اۋ، مىناۋ بۇدان ءۇش جىل بۇرىنعى سوۆحوز ديرەكتورىنىڭ ءشوپ جەلكە قىزى ما؟ — دەپ ويلادى ول.— قىر مۇرىنى، ماڭدايى اۋماعان شەشەسى. كوزىن-اي...»
— ايناشىم مەنىڭ ادام بولدى عوي. بيىل ون جەتىگە تولادى. مىناۋ كوكتەمگى كانيكۋلىندا از دا بولسا تىنىقسىنشى دەپ الىپ شىقتىم. مەنىڭ دە كەيبىر قولىم بوس اداممىن. ءبىر اۋىق ءوزىم دە دەم الايىن دەدىم. ءيا، وزدەرىڭ قالايسىندار؟
— جامان ەمەسپىز،— دەدى داۋلەت كۇلىمدەي.
— قايرەكە!..
— ءيا؟
— قايرەكە، مەن جۇرە بەرەيىن دە،— دەدى شوفەر جىگىت بۇلاردىڭ ءسوزىن بولە، ارادان كيلىگىپ. الدەنەدەن قىمسىنىپ، باسىنداعى قالىڭ اقشىل فۋراجكاسىن تۇزەي بەرەدى.
— كوكساۋ ادامداي كۇركىلدەپ ماشيناڭ وسى جەرگە ويباي قاراقپەن ازەر جەتتى. سەن نەمەنە دالادا باتپاقتاپ قالايىن دەيمىسىڭ؟
— قايرەكە-اۋ...
— ءيا، نەگە اسىعاسىز؟ تاماقتانىپ، قونا جاتىپ كەتپەيسىز بە؟ — دەپ داۋلەت قوناقجاي ءۇي يەسىنىڭ كادەسىن سەزدىردى.
— جوق، اعا. راقمەت. ەشتەڭە ەتپەيدى. ەكى ساعاتتا سالىپ ۇرىپ جەتىپ بارام. اتىنىڭ سىرى يەسىنە ءمالىم دەگەن، ماشيناما سەنەم. سولاي ەمەس پە، ايناش؟
قىز ەزۋ تارتتى، اپپاق ەكى بەتىنىڭ ۇشى قىزعىلت نۇرلانىپ جۇرە بەردى. كوز استىنداعى ماقپال كولەڭكە دە شۋاقتانىپ كەتكەندەي. ول ۇندەگەن جوق، ءجۇزىن بۇرىن اكەتتى. داۋلەت ەرىكسىز «اپىر-اي» دەپ تامسانىن قالدى.
— ءدىلمارسۋىن. ە، جارايدى ەندەشە. جولىڭ بولسىن. الدەنەگە مەنىڭ قاتىسۋىم قاجەت دەسەڭدەر حابارلاسىڭدار. ءتۇسىندىڭ بە؟ سونسوڭ اناۋ اگرونومعا مەنىڭ سالەمىمدى ايت. ۇمىتپاعايسىڭ. جۇگەرىنى وزەنگە جاقىن اشىق ويپاتقا ەكپەسىن، و جەرگە الما اعاشىن وتىرعىزامىز دەن كەلىسكەنبىز.
— كوكە،— دەدى ايناش اكەسىنىڭ ءسوزىن ءبولىپ.— ءسىزسىز شەشە المايتىن شارۋا بولسا، وزدەرى دە حابارلايدى عوي.
— ءا، ءجون-جون. جارايد، جۇرە بەر.
شوفەر جىگىت جىمىنداي بۇرىلدى دا، جاۋىننان قورعانا كۇپەيكەسىنىڭ جاعاسىن كوتەرىپ ماشيناسىنا قاراي جۇگىرە جونەلدى. انە، ول سىرت ەتكىزە كابينا ەسىگىن اشىن، وتىرىپ جاتىر. قىلاپ جانداي اياعىنىڭ بالشىعىن قاعۋ جوق، بالدىر-باتپاعىمەن كابيناعا قويىپ كەتتى. ديرەكتوردىڭ جاقتىرماي قاباق شىتاتىنىن سەزسە دە، ەلەيتىن ەمەس. ول ماشينانى وت الدىرا الماي، ۇزاق اۋرەلەندى. ىشكە كىرمەي ەسىك الدىندا ءۇرپيىپ تۇرعان ءتورت ادامعا ءالسىن-الى قىسىلا كۇلىمدەپ، قول بۇلعاپ قويادى. ونىسى: «ءقازىر... ءقازىر جۇرەم»،— دەگەنى سياقتى.
ابدەن توزىعى جەتكەن موتورى كۇركىلدەي ءتۇسىپ، تاعى دا ءسوندى. اۋلا ءىشى كوك ءتۇتىن. اقىرى وت الدى. ەندى مىنە قاقالىپ-شاشالىپ كەتىپ بارادى. سوڭىنداعى جۇدىرىقتاي شامى جىلت-جىلت ەتىپ، اعاش تاساسىنان كورىنبەي ۇزىلگەنشە بۇلار دا تۇرا بەردى.
— قوي مىنا ماشينانى كۇردەلى جوندەۋدەن وتكىزبەي بولماس.
قايىرجان تۇڭىلە قولىن سىلىكتى. داۋلەت تە، قوستاعانى ما، جوق الدە ءشۇبالانعانى ما، بەلگىسىز كۇلىمدەي باسىن شايقادى. ايناش كوزىنە ءتۇسىپ كەتە بەرگەن ءبىر تال ەركە شاشىن ساۋساعىمەن كەيىن قايىردى.
— سالقىن ءتيىپ قالار، اعا، ىشكە كىرىڭدەر. داۋلەت، سەن نەعىپ تۇرسىڭ؟ — دەدى ءۇي يەسى كەلىنشەك.— ءسىڭلىم، تورلەت...
— راقمەت، اپا.
— ۇيگە... ءيا، ۇيگە كىرىڭدەر. تورلەتىڭدەر،— دەپ داۋلەت تە كاۋكەلەكتەپ جاتىر.— تۋ-ۋ، مىنا جاۋىننىڭ توگۋىن- اي.
قوناقتار بەيمەزگىل كەپ، مازالاعاندارىنان قىسىلدى مي، تەز توسەك سالعىزىپ، جاتىپ قالدى. ءۇي ءىشى تاعى دا تىپ-تىنىش. دالاداعى جاڭبىردىڭ تەرەزە شىنىسىن تىرس-تىرس شەرتكەنى عانا ەستىلەدى.
— جولسوقتى بوپ، شارشاپ كەلدىك. دامىلدايىق. تاڭ دا جاقىن عوي،— دەپ شاي دا قويدىرمادى. — ءتىپتى ىڭعايسىز-اق»،— دەدى ايەل كۇبىرلەپ. تەمىر كەرەۋەت سىقىرلاپ بارىپ باسىلدى. — داۋلەت، سەن ۇيىقتاپ قالدىڭ با؟
— جوق. ءيا، تاعى نەمەنە؟
— قازانعا اس سالماعانىم ۇيات بولدى-اۋ.
— ءجا، وكىنبەي-اق قوي. قوناقجايلىعىڭدى ەرتەڭ-اق كورسەتەرسىڭ.
— ءبارى سەنىڭ كەسىرىڭ. اسىقتىرماساڭ، جۇرە المايسىڭ.
— قوي ءارى، بولدى ەندى.
كەلىنشەك تەرەڭ كۇرسىنىپ قويدى. ۇندەگەن جوق. جىگىت تە كەرەۋەتتى جانىشتاي سىقىرلاتىپ اۋناپ ءتۇستى. دالاداعى جاۋىننىڭ تىسىرى باسىلار ەمەس.
— داۋلەت، سەن كەلىپ قالدىڭ با؟
— ءيا، تاعى نە سۇراماقسىڭ؟
كەيىگەن ەكەنسىڭ. قويدىق ەندەشە.
— ءبارىبىر تىنشىتپايسىڭ، ءرازيا. كانە، ايتشى تاعى نەڭ بار؟
— سوۆحوزدىڭ بىلدەي ديرەكتورى قىرىم، كاۆكازعا،الماتىعا بارىپ دەم الماي، اعاش قاراۋىلىنىڭ ءۇيىن قالاعانىنا تۇسىنە الماي دالمىن.
— ە، وعان نەسىنە تاڭداناسىڭ؟ قايرەكەڭ ەكى جۇمادان ارىگە شىدامايدى. قاشانعى ادەتى. ءقازىر قىزىنىڭ كانيكۋلى. بيىل ول مەكتەپ ءبىتىردى. الدا ەمتيحان. مىنە سوعان دەيىن دۇرىستاپ دەم السىن دەپ الىپ شىققان. ەڭ كەنجەسى عوي.
— اقىرىن... اقىرىن سويلە،— دەدى ءرازيا تورگى بولمەگە قاراي ەلەڭدەپ. داۋلەت تىم-تىرىس بولا قالدى.— جو-وق، ۇيقتاپ جاتىر بىلەم.
— ءوي، سەن دە وسى...
— ءيا، ءسوزىڭ اۋزىڭدا.
— مۇنان باسقا ەكى ۇلى بار. ەكەۋى دە — ورتان قولداي ينجەنەر. ۇلكەنى — گۋريەۆتە، كىشىسى — تەمىرتاۋدا. ءۇيلى-باراندى. كەمپىرى وتكەن جىلى قايتىس بولدى. يناباتتى جان ەدى. «قاراعىم... داۋلەتجان»، — دەپ بارا قالساڭ، قالبالاقتاپ بىتەتىن. بۇكىل سوۆحوزدىڭ جاس مەحانيزاتورلارىن ءوز بالاسىنداي قۇرمەت تۇتاتىن. وتە مەيىرىمدى كىسى ەدى مارقۇم.
— نەدەن قايتىس بولدى؟
— ينفارك. بۇرىن دا ءبىر ۇستاعان. اقىرى سونىسى اكەتتى.
— مەنىڭ دە جۇرەگىم جامان. شانىشاتىندى شىعارىپ ءجۇر. بىلمەيمىن، ءولىپ كەتەم بە دەپ زارەم جوق.
— ال باستادى. ءاي، قويشى ەندى جۇرەك اينىتپاي.
— انە، «جانى اشىماستىڭ بىلتىرى سىزداماس» دەگەن. ساعان ءبارى وتىرىك. ەركەلىك دەيتىن دە شىعارسىڭ؟ سەنبەيسىڭ، ءيا؟ سولاي دەشى...
— وۋ، اقىرىن،— دەدى داۋلەت شىداي الماي.
— سەن ولگەنىمە دە سەنبەسسىڭ.
جاس كەلىنشەك قولقاسىنا جاس تىعىلعانداي ءۇنى بۇزىلا، سىبىرلاپ توقتادى. داۋلەت ونىڭ كوڭىلىن اۋلاپ، پالەندەي قويمادى؛ ءۇن-تۇنسىز قالدى. ءۇش جىلدان بەرى، قىسى جازى ەستىپ كەلە جاتقانى — وسى. ەلەۋسىز، ءجاي الدەنەبىر نارسەدەن باستالعان اڭگىمە اياعى سيىرقۇيىمشاق تانىپ بىتكەن كەزى از، ىلعي دا ناسىرعا شاۋىپ تىناتىن ادەتى. مۇنىڭ ءوزى تىپ-تىنىش ءبول مەنىڭ ىشىندە جاتقان ادامنىڭ توبەسىنە جوعارىدان تامعان ءبىرقالىپتى سۋ تامشىسى ءتارىزدى. ول تامشىدان ىعىسىپ، باسقا ورىنعا جايعاسۋعا بولار، ال اناۋ تىرس-تىرس ەتكەن قۋ شىبىقتىڭ سىنعانىنداي دىبىستى قايتەسىڭ؟ العاشىندا پالەندەي ەلەنبەگەنمەن، ءتۇبى سول ءۇن جۇيكەنى توزدىرارى حاق. ونداي دىبىستان ادام جىندانادى دا. داۋلەت ارينە، جىندانارلىق دارەجەگە جەتكەن جوق، جەتپەيتىن دە شىعار، نە كورىنىپتى سونشا. ال، ءرازيانىڭ الگىندەي ورىنسىز رەنىشىنەن، كۇڭ كىلىنەن، ىزىڭىنان سوڭعى كۇندەرى زارەزاپ بوپ جۇرگەنى راس. ابدەن تويدىرىپ-اق جىبەردى. ارى-بىرىدەن كەيىن بىرقىراپ جىلايتىنى تاعى بار. داۋلەتتىڭ ازار دا بەزەر بولاتىنى سونىكى. ەركەكتىك تانىتىپ، اۋىلداعى كەي قۇربىسىنداي ايەلىنە ومىرىندە، اشۋ شاقىرىپ، قول كوتەرگەن دە ەمەس. دۇنيەدە جوقتان قايعى-قاسىرەت جاساپ الىپ، توڭىرەگىندەگىلەردى دە سونىسىمەن كۇيزەلتىپ جۇرەتىن ءبىر ادامدار بولادى-اۋ، بۇ دا سولاردىڭ ءبىر سىڭارى.
جەتىم بوپ بالالار ۇيىندە وسكەن داۋلەت ادام بالاسىنان تەك وزىنە جاقسىلىق كۇتەتىن. شىنىندا، ۇيلەنگەنگە دەيىن بۇكىل اۋىل ايتەۋىر وزگەدەن بۇرىن بۇعان قول ۇشىن بەرۋگە تىرىسقان، كوڭىلىنە قاياۋ تۇسىرمەي ەسىركەگەن. اناۋ تورگى بولمەدە جاتقان قايىرجان اعا ءتىپتى ءوزىنىڭ بالالارىنان بەتەر قامقور ەدى. مەكتەپتەن كەيىن تراكتوريستەر كۋرسىنا وقىتقان دا سول كىسى. اسكەردەن كەلگەندە دە قارسى العان وسى قايىرجان اعاسى. بۇل بولسا ءسال نارسەنى تىلگە تيەك قىپ، اعاش قورىقشىلىعىنا كەتەم دەدى دە جۇرە بەردى. سونداعى وكپەسى دە، ەندى ويلاسا، تۇككە تۇرمايدى، بالانىڭ ءىسى. «ەسكى تراكتوردان تۇسىرمەي قويدىڭ، ىلعي ۋادە ەتەسىڭ. شىدامىم ءبىتتى، كەتەم»،— دەدى. ءبىر ايدان سوڭ جاڭاسىن الاتىنىن بىلە تۇرا ىستەدى.
— تەپسە تەمىر ۇزەتىن جىگىت قورىقشىلىقتى قايتەدى. قوي ءارى... ءازىلىڭ شىعار،— دەپ ديرەكتوردىڭ سىرت اينالىپ، ەزۋ تارتقانىنا ەرەگەسىپ، ەسىكتى سارت ۇرىپ كەتىپ قالدى.
ول ءرازيانى بۇدان بۇرىن دا بىلەتىن، فەرمادا تالاي كورگەن، قىزىل شىرايلى كۇلەگەش قىزتۇعىن. «سەنى الىپ قاشسام با؟» — دەيتىن كەزىككەن جەردە قىلجاقتاپ. سويتسە، و دا جاقىن جاماعايىندارىنىڭ قولىندا جەڭگەلەرىنەن كوز تۇرتكى كورىپ وسكەن جەتىم ەكەن. قۇدا ءتۇسۋدىڭ دە قاجەتى بولمادى. اعاش قورىقشىلىعىنا كەلىسكەنىن، «كىم كورىنگەننەن قالعان تراكتوردى جاماپ-جاسقاپ جۇرەر ءجايى جوقتىعىن» ايتقاندا، ءرازيا سوۆحوزدى قيماي:
— قايدان بىلەيىن، ەر-ازاماتتىڭ ءوز اۋىلىنان بەزىنبەگەنى لازىم عوي،— دەدى.
— سول سەن ايتىپ وتىرعان «ەر-ازامات» بىرگە ءجۇر دەسە، قايتەر ەڭ، ءرازيا؟ — دەپ، بۇل سوندا بۇكپەنتايسىز توتە كەتكەن.
ءرازيا كەلىستى. ءبارىبىر سوۆحوز ديرەكتورىنا كورسەتپەك بولعان قوقان-لوققىسى شىقپاي قالدى. قايىرجان تويىنا مال بەرىپ، سوۆحوز اتىنان تارتۋ، سىي-سياپات جاساپ، شىعارىپ سالدى. جانە دە ونىڭ وكپەلەپ كەتكەنىن تۇسىنبەگەن كۇيى قالدى. وسى ءقازىر دە داۋلەتتىڭ رەنىشتى ەكەنىن بىلە مە دەسەيشى؟ «اي، قايدام. ءتىپتى سەزبەيتىن دە شىعار-اۋ. سەزسە، وسىندا دەمالۋعا كەلە مە؟ ارينە كەلمەيدى»،— دەدى داۋلەت كۇبىرلەپ.
كۇبىرى الا كولەڭكە، تىپ-تىنىش بولمە ىشىندە جاڭعىرىعىپ كۇمبىرلەپ كەتكەندەي بولدى. ول ساسقالاقتاپ قاسىندا جاتقان ايەلىنە كوز تاستاعان: ابيىر بولعاندا ۇيىقتاپ كەتىپتى. وزىنە تانىس كەلىنشەگىنىڭ ءبىرقالىپتى تىنىسىن تىڭداپ جاتىپ: «وكپەلى ۇيىقتادى-اۋ»،— دەپ ويلادى. مۇندايدا جانى اشىپ، جۇرەك ءتۇبى قيماستىقتان سىزداپ قويا بەرەتىن، ەرتەڭىنە بايەك بوپ، ءوز ابەستىگىنە كەشىرىم وتىپبەككە بەكىنەتىن ەدى. ەندى مىنە، كەرىسىنشە، وزىنەن-وزى جيرەنىپ «نەگە ەرتە ۇيلەندىم»، «ايەلسىز قالام دەدىم بە» — دەگەندەي، وكىنىشتەن وزەگى ورتەنىپ بارادى. سۇيمەيمىن عوي. نەگە الداپ ءجۇرمىن؟ نەگە؟..»
ءۇش جىلدان بەرى وسىنداي ويدىڭ كوڭىلىنە نەگە كەلمەگەنىن، بۇرىن نەعىپ وكىنبەگەنىنە تاڭ. ايتسە، بۇعان نەنىڭ تۇرتكى بولعانىن ول بىلمەدى، سەزبەدى. ايەلىنەن سىرت اينالىپ، ءبىر قىرىنداي ىعىستاپ جاتتى. تىسىر-تىسىر تەرەزە شىنىسىن شەرتىپ تۇرعان دالاداعى جاۋىن الديىنە قۇلاق تۇرە قالعان ول ەركىنەن تىس: «ايناش تا بويجەتىپتى. كەشە عانا تۇلىم شاشى جەلبىرەگەن ءسابي ەدى-اۋ، ءا؟» — دەپ ويلادى.
قايىرجان تاڭ قۇلان يەكتەنە وياندى. ويانسا دا، ءبىرقىدىرۋ ۋاقىت قىبىر ەتپەي جاتتى، ويتكەنى استىنداعى اعاش كەرەۋەتى قوزعالعان سايىن، دوڭگەلەگى مايلانباعان ەسكى ارباداي شيقىلداپ، كەيدە ءتىپتى مىسىقشا مياۋلاپ زارەزاپ قىلدى؛ اۋىزعى ۇيدەگى كەلىن-بالانى، مىناۋ قىزىن وياتىپ جىبەرەرمىن دەپ قىسىلدى. «قىستاۋداعى شوپانداردىڭ دا جايلاۋعا شىعاتىن شاعى. كوشى-قونىنى جىگىتتەر دۇرىس ۇيىمداستىرسا جاقسى بولار ەدى. نە ىستەپ جاتىر ەكەن؟ اي، وسى دەمالىسقا مەن بەكەر كەتتىم-اۋ بەكەر...» سالدەن كەيىن شىدامى تاۋسىلىپ، تاۋەكەلگە بەل بۋدى: «شيراق كوتەرىلسەم، مياۋلاپ تا ۇلگەرمەس. ءسويتىپ ءبىر بايقايىنشى»،— دەپ ويلادى ول. جامىلعى كورپەسىن اقىرىن سىپىرىپ، سەرپىلە تۇرعان، كەرۋەت مىڭق ەتپەدى. «ءوي، ءتايىر-اي، مانادان وستىسەم شە؟!» اياعىن ۇشىنان باسىپ ءجۇرىپ كيىندى دە، ەسىكتىڭ ىلگەشەگىن ۇلكەن ەپتىلىكپەن دىبىسسىز اشتى.
مىنە، ول دالاعا دا شىقتى، كوكتەمگى اعاشتىڭ شىرىشتى ءيىسى تاناۋدى قىتىقتاپ، كوڭىلدى سەرگىتىپ جىبەردى. قايىرجان تاپ-تازا جاۋىنعا الاۋ تارتقان ءجۇزىن توسىپ، اسپانعا قارادى. جاڭبىر تامشىسى ماندايىن، بەتىن جۋىپ، كوز الدىنىڭ كىرەۋكەسىن جازعانداي. اسپانداعى بۇلت تا ءىرىپ، تۇتىلگەن تۇبىتتەي قوزى قۇيرىقتانىپ جاتىر. كەشەگى كوك مۇزداي تۇتاستىق جوق. ىستىققا شىداماي شاتىناي جارىلعان ءشول دالانىڭ رەڭىندەي تارعىلدانا كوپ سىزات ءتۇسىپتى. «بۇگىن اشىلاتىن شىعار...»
قايىرجان جانقالتاسىنان ورامالىن الىپ بەتىن ءسۇرتتى. جان-جاعىنا كوز توقتاتىپ، باعدارلاي قارادى، اينالا اعاش. قىسى-جازى ءتۇسىن بەرمەيتىن، جاپ-جاسىل شىرشا دا وعان ءبىر ءتۇرلى كوڭىلسىز، مۇڭدى سياقتانىپ تۇر. اناۋ ەتەكتەگى دۋدار باس كارى بايتەرەك بولماسا، وزگە اق بالتىر جاس قايىڭ دا، قارا اعاش تا، ەمەن دە مىناۋ ءۇش كۇنگى جاڭبىردان دىردەك قاعىپ، سىبدىرلايدى. الدەنەندەي ءبىر سالماقتان شىرىك بۇتاقتىڭ سىرت ەتىپ سىنعانى ەستىلىپ قالادى. وندايدا قايىرجان ەلەندەي قۇلاق تۇرەدى. تىم-تىرىس. اعاش اراسىندا، ءار جەرگە جارقىراپ قاق تۇرىپتى.
قايىرجان باتپاققا اياعى تايعاناقتاپ ءجۇرىپ كەلەدى، قاي دا، نەگە بارا جاتقانىن ءوزى دە بىلمەيدى. كەيدە توقىمداي قاقتى كەشىپ وتپەي، اياق ىلىنەر قارا جەر ىزدەپ قالادى الاقانداي قۇرعاق توبە، نە شىرىگەن بۇتاقتاردىڭ ۇيىسقان قوبداسىن كوزى شالسا، سوعان اياعىن سالعالى وقتالا باستادى. ەكى رەت ءمۇلت كەتىپ، شاتقاياقتاپ بارىپ تۇزەلدى. ءسال بولعاندا، شالشىق سۋعا شالقاسىنان تۇسەتىن ەدى. سوندا دا: «وۋ، بۇنىم نە؟ بالالىعىم ۇستاعانى ما؟» — دەمەدى. وسىنىڭ ءبارىن ەت قىزۋىمەن، تاڭعى ورمان تىنىشتىعىنىڭ ءالديى بيلەگەنىنەن ىستەپ جۇرگەنىن دە ول سەزەر ەمەس. ءار اعاشتىڭ ءتۇبىن قۋالاي اققان تارام-تارام، بەتى ايعىز-ايعىز شوپ-شوڭگە جىلعالاردان اتتاپ ءجۇرىپ، جايىلما بەس قانات ءۇيدىڭ ورنىنداي قاقتىڭ ورتاسىن داعى ءى اقيا توبەگە قالاي دىك ەتە قالعانىن اندامادى. ماناعىداي ەمەس، ەندى بۇدان سەكىرىپ ەتۋگە جۇرەگى داۋالامادى، ەرىكسىز ىركىلىپ، توڭىرەگىنەن تىرەك ىزدەپ تۇر.
جاڭبىر ءبىر جاۋسا، تەرەك ەكى جاۋادى» دەگەن — انە سول. جاۋىن باسىلعان. قازىرگىسى تەرەك ءتىڭ جاڭبىرى. ول جالتىراپ، تىپ-تىمىق. جاتقان قاق بەتىنە سەبەلەي ءوتىپ تولاستاي قالادى. الگىدەن سانسىز ساقينا شەڭبەر پايدا بوپ، جاندانا تۇسەدى دە، ىلە زىم-زيا جوعالادى. قايىرجان ونى دا جاڭا بايقادى. توڭىرەگىنە تاڭدانا، ءارى سۇيسىنە كوز توقتاتا قارادى. ءجۇزى جىلىپ، باسىنداعى فۋراجكاسىن شەشتى. كەڭ جازىق ماڭدايىن سيپاپ بوزعىلت، جۇمساق شاشىن قولىمەن كەيىن قايىرا، كۇرەي تاراپ قويدى. دىمقىل سالقىن اۋا باس قۇيقاسىن ءبىر ءتۇرلى شىمىرىكتىرىپ،سەرگىتىپ جىبەردى. «اتا ساقالىم اۋزىما بىتكەندە بالا بولىپپىن-اۋ. سەكىرىپ ءجۇرىپ، قايدا كەلىپ قالعام؟» — دەپ ويلادى. تابيعات اياسىندا كارى دە، جac تا، تىرشىلىك بىتكەننىڭ بارشاسى بالا بوپ كەتەتىنىن بىلگەن جوق.
ايالداعان تۇسى جىرا-جىقپىلى كوپ، قۇشاق جەتپەستەي جۋان، كارى اعاشتارى مول ءبىر قۋىس ەكەن. جىرانىڭ ىرسيعان جار قاباعىندا الىپ بايتەرەك جامباستاپ جاتىر. سالا قۇلاش قارا جىلانداي تامىرى شي بايلانعان ءبىر ارقان ءتارىزدى ەتەكتە جالاڭاشتانىپ قالىپتى. «ءيا، بۇنىڭ دا باسىنان نە وتپەدى دەيسىڭ. ۇسكىرىك اياز دا، داۋىل دا، اڭىزاق تا، ىستىق تا، ءورت تە، كوكتەم دە وتتى-كەتتى. ەندى ونىڭ بارىنەن بۇل ادا. شىركىننىڭ ءجايى نەتكەن بولەك! ولسە الىپ. شىرىمەپتى. ۇلكەن ءبىر شايقاستان سوڭ دامىلداپ قاتقان باتىر ءتارىزدى مە، قالاي؟» قايىر جان كوڭىلى جۇدەۋ تارتتى. تاعى دا كولەڭكەلى ويعا ويىسقانىنان ىڭعايسىزدانىپ، «و نەسى-ەي» دەپ قالدى. «ولىمنەن قورىقپاس ادام جوق. ايتسە دە، نەدەن ۇركەم؟ مۇمكىن، ول اۋرۋ بولماس... قوي قايتايىن. ايناش تا تۇرعان شىعار. سول سەزبەسىنشى. جىرانىڭ ەڭىس بەتىن قيالاي جوعارى كوتەرىلدى.
تەرەڭ تىنىستاي ىركىلدى. جاڭا ءبىر كورىنىس كوز ۇيالتىپ، قۇمارىن قاندىرىپ تاستادى. «اپىر-اي، ءومىر دەگەن نەتكەن ءتاتتى شىرىن ەدى». اپپاق ۋىزداي مۇنار ورمان ءىشىن كەۋلەپ كەلەدى، شىعىس بەتتەن قىزعىلت نۇر دا بەلگى بەرىپ قالىپتى. اسپاننىڭ دا كوبەسى سوگىلىپ، كوگىلدىر قاپتالى كورىنگەن ەكەن: كۇننىڭ ءزارسىز كۇمىس كىرپىگى سۇڭعاق، اسقار ەمەننىڭ باسىن شالىپ، ەتەگىنە اق سەلدىر شاربى وراپ كەتىپ بارادى. «مىناۋ بايتەرەكتىڭ اسكەري كۇزەتتەي تۇرىسىن قارا. جاستىڭ اتى — جاس-اۋ. سىمباتتىسىن قايتەرسىڭ». الدەكىمنىڭ جەلپىگەن قارا جىبەك شارقاتىنداي لىقسي تولقىپ، دۋىلداپ تورعايلار ۇشىپ ءوتتى. قايىرجان كوڭىلى ءبولىنىپ كەتتى.
— پاپا! — دەگەن ءبىر ەركە داۋىس ورمان ءىشىن جاڭعىرىقتىرىپ جىبەردى.— پاپا!..
قايىرجان سەلت ەتىپ، باسىن كوتەرىپ الدى. «ايناش پا؟» ەل كوزىنشە «كوكە» دەسە دە، ساعىنعاندا، قۋانعاندا ىلعي «پاپا» دەيتىن. ءقازىر دە سول الدەنەدەن ۇرەيلەنە نە قۋانا ىزدەپ جۇرگەن سياقتى. كورمەسە دە قايىرجان ونى اكە جانىمەن سەزىندى. داۋىس شىققان تۇسقا توتەلەي تارتتى. سۇرىنە-قابىنا ەمپەلەڭدەپ كەلەدى. شالشىق سۋعا دا، لاي باتپاققا دا قارايتىن ەمەس، تايعاناقتاي، شالپ-شۇلپ كەشىپ وتەدى.
— پاپا!
ءبىر اعاشتىڭ تۇبىنەن سۇر كوجەك قۇلدىراڭداي جونەلە بەردى. قايىرجان وعان دا قارامادى. ەكى كوزى الدا، داۋىس شىققان جاقتا.
— پاپا، قايداسىڭ؟
دۋ ەتىپ تورعايلار ۇشىپ ءوتتى. قىرۋ-قىرۋلاعان قۇستىڭ ءۇنى ەستىلدى. الىستان قارا قارعانىڭ قارقىلداعانى دا شالىندى.
— وۋ، پاپا، قايدا باراسىڭ؟
قايىرجان جالت بۇرىلدى. ءسال بولعاندا ءوتىپ-اق كەتكەندەي ەكەن. ويانداعى قوس قىزىل قايىڭنىڭ اراسىنان قىزى كۇلىمدەي سىعالاپ تۇر.
— ايناش، سەنبىسىڭ؟
ول قىزىنا قاراي ءجۇردى. ۇستىنە كوكشىل كۇرتە كيگەن، جالاڭ باس، اياعىندا رەزينكە قىزىل ەتىك. ايناش جۇگىرىپ كەلىپ، اكەسىنىڭ موينىنا اسىلدى.
— اينالايىن، بوتاقانىم. قايدا بارايىن. سەنىڭ داۋسىندى ەستىپ، ىزدەپ كەلەم دە.
— ىزدەگەنىڭ سول ما، ازەر تاپتىم عوي. مەنى نەگە وياتپادىڭ؟ — دەدى اۋزىن بۇرتيتىپ.
شستە مۇرنى دا، ۇلبىرەگەن القىزىل ەرنى دە اينىماعان شەشەسى. قىز كۇنىندە كەمپىرى دە ناق وسىنداي تۇعىن. قاپ-قارا كوزى دە، مويىلداي شاشى دا اۋماي تارتقان. ول قىزىنىڭ ماڭدايىنان ءسۇيىپ، دىمقىل تارتقاپ شاشىنان يىسكەپ قويدى.
— ءيا، جايشا ما؟
— ۇيدەگىلەردىڭ ءبارى دە تۇردى. شاي دايىن. سەنى كۇتىپ وتىر.
— ۇيات بولدى-اۋ، ءا؟
— ارينە، پاپا. ءجۇر.
— مىناۋىڭ نە، موينىڭا ىلگەنىڭ؟
— كورمەيمىسىڭ، پاپا، راديوقابىلداعىش قوي. سويلەيىن بە؟
— ءيا، كانە.
الاقانداي راديوقابىلداعىش قىرىلداپ، شىرىلداپ بيرىپ، سۇڭقىلداپ قويا بەردى.
— وھو، كونسەرت بەرىپ جاتىر عوي.
الگى ءان اياقتالىپ، ەكىنشىسى باستالىپ كەتتى. ەركەكتىڭ قوڭىر داۋسى مۇڭدى اۋەندى شىرقاي جونەلدى.
— دەمالىس كونسەرتى. مۇندا كىم ورىنداپ جاتقانىن ايتپايدى، پاپا. ورىسشا ءان ەكەن. قازاقشاسىن ىزدەيىن بە؟ — دەدى ايناش ەركەلەي. بىردە الدىنا ءتۇسىپ، بىردە كەيىندەي قالىپ بيلەپ كەلەدى.
— تيمە... ايتا بەرسىن. اسەم ەكەن.
منە، كاجەتسيا، پورويۋ چتو سولداتى،
س كروكاۆىح نە پريشەدشيە نولەي.
نە ۆ زەمليۋ ناشۋ پولەگلي كوگدا-تو،
ا پريەۆراتيليس ۆ بەلىح جۋراۆلەي».
— پاپا، بۇل مارك بەرنەس قوي. «س چەگو ناچيناەتسيا رودينا» دەگەن ءاندى دە وسى كىسى ورىندايدى.
— تاماشا ءان. ءسوزى كىمدىكى؟
— راسۋل عامزاتوۆتىكى... «جۋراۆلي» ءانى. مۋزىكاسى يان فرەنكەلدىكى...
— تۇرا تۇر...
— پاپا، كەلىپ تە قالدىق. داۋلەت اعانى قاراڭىزشى، ەسىك الدىندا ءسىزدى كۇتىپ تۇر،— دەپ ەركەلەي ايناش كوڭىلىن ءبولىپ جىبەردى. ىزىنشە ولەڭ اياقتالماي-اق راديوقابىلداعىشىن تىرس ەتكىزىپ ءوشىرىپ تاستادى.
قايىرجان قىزىنا رەنجىمەدى، ەزۋ تارتتى دا قويدى. الگى ولەڭنىڭ سوڭعى ەكى جولى كوڭىلىنە مۇڭ ۇيالاتىپ كەتىپ ەدى، سونان سەرپىلگىسى كەلدى مە:
— ايناش، داۋلەت اعاڭنىڭ ۇيىنە قاراشى. قانداي ادەمى، ءا! قاراعايدان قيىپ سوققان ءوزىن. ورماننىڭ ورتاسىندا، شۋاقتا قانداي اسەم بوپ تۇر. اناۋ ءۇيدىڭ الدىنداعى ءبۇيىرلى اق ساماۋرىن شە؟ كوگىلدىر ءتۇتىنى دە عاجان ەمەس پە، ايناش، ءا؟
— ءيا، تاماشا.
انە، ۇيدەن اق كويلەكتى كەلىنشەك شىقتى. باسپالداقپەن جۇگىرە ءتۇسىپ، ساماۋرىننىڭ مۇر جاسىن الىپ تاستادى، دا كوتەرىپ كەتتى. جۋان قوس بۇرىمى جاۋىرىنىندا تەربەلەپ، بۇلاڭ داپ: «جۇرسەڭدەرشى ۇيگە» دەگەندەي بولادى.
— قايرەكە، ەرتە تۇرىپ كەتىپسىز. ۇيىقتاي المادىڭىز با؟ — دەدى داۋلەت كۇلىمدەي. ءوزى جالاڭ باس. اياعىندا كەرزى ەتىك. اق سۇر كويلەگىنىڭ سىرتىنان جەڭسىز كەۋدەشە كيىپتى.
«جوتالى مۇرنىنىڭ ءۇستى ءسال تەرشىگەن. نە ىستەدى ەكەن. وتىن شاپقان-اۋ شاماسى»،— دەپ ويلادى قايىرجان. وسى قارا سۇر، كەلبەتتى جىگىتتى قايىرجان ءىشتارتىپ، ءبىر ءتۇرلى ءوز تۋعان بالاسىنداي جاقسى كورەتىن. ايتسە دە، ونىسىن سەزدىرە الماي، قينالاتىن. كەيبىر جەلوكپە جاندارداي: «جانىم، اينالايىن، ىنىشەگىم»،— دەپ ءولىپ-وشۋدى بىلمەيتىن قايىرجان شارۋا ءجايىن سۇراۋمەن عانا شەكتەلەتىن. ءدال ءقازىر تۇڭعىش رەت:
— داۋلەتجان، اينالايىن ۇيقىم قاندى،— دەدى.
— ءجۇرىڭىز، شاي ىشەيىك، اعا.
— كوكەم قاشان دا قۇس ۇيقىلى عوي. داۋلەت اعا.
— ءيا-يا، بىلەم.
— جىل سايىن نەگە وسىندا كەپ تىنىقپاعام دەپ وكىنىپ كەلەم. عاجاپ ورىن ەكەن.
— سىزگە ۇناسا بولدى، قايرەكە.
ەرتەڭگىسىن تۇرىپ كەتكەندەي ەمەس، ءۇيدىڭ ءىشى تاپ-تۇيناقتاي جينالىپ، ورتاعا ستول، ورىن دىقتار قويىپتى. كادىمگى قالاداعىداي ۇستەل ءۇستى تولعان تاعام. بۋى بۇرقىراپ ەكى جەردە قۋىرداق تۇر. قايىرجان ەسىكتىڭ قايرىلىسىندا جاتقان وراۋلى مال تەرىسىن كوردى. «قوي سويعان با؟ ءيا، سولاي بولدى».
— جۋىناسىز با؟ — دەپ داۋلەت سۇلگى ۇسىندى.
— ويپىر-اي، مال دا سويىپ تاستاعانسىندار ما؟
— ارينە، اعا. ءبىزدىڭ ۇيگە كەلگەنىڭىز وسى ەمەس پە.
— ءا، سولاي ما ەدى.
— ءسىڭلىم، تورلەتە بەر،— دەدى ءرازيا ايناشتىڭ شولاق كۇرتەسىن ەسىك قايرىلىسىنداعى شەگەگە ءىلىپ جاتىپ.
ەكىنشى تاراۋ
داۋلەت قاتتى ۇيىقتاپ كەتكەن ەكەن، كەلىنشەگى بۇيىرىنەن ەكى-ۇش نۇقىعانشا ويانبادى. سۇتتەي بوپ تاڭ اتىپتى.ءۇيدىڭ ءىشى جاپ-جارىق. شالا ءۇيقى داۋلەت توسەگىنىڭ ۇستىندە شاشى ءۇرپى-تۇرپى، ءتىرى ارۋاقتاي اپپاق، ەربيىپ وتىر.
— اۋ،ساعان نە بولعان. تۇرسايشى،— دەدى كەلىنشەگى كۇبىرلەپ.
— اقىرىن. انا جاقتاعى قوناقتاردى وياتىپ جىبەرەرسىڭ.
— اعاي الدەقاشان تۇردى. سەن دەيمىسىڭ.
— قوي ءارى.
— راس ايتام. قىزى عانا ۇيىقتاپ جاتىر.
— سيىردى ساۋدىڭ با؟
— ءيا. اناۋ مالدىڭ قايسىسىن الىپ قالاسىڭ.
— قارا ىسەكتى قالدىر،— دەدى دە داۋلەت سىرت اينالىپ، جاستىقتى قوپسىتا قاعىپ قويدى.
— ءجا، جاتىسىن، جەتتى. تۇر ەندى.
— قاپ، مىنانى-اي. تاس كەنەدەي قادالىپ كوردىڭ بە.
— ءوي، مەيلىڭشى. ۇيالماسىڭ جات،— دەپ كەلىنشەگى دالاعا شىعىپ كەتتى.
ول ەندى قايتىپ جاتا المادى، تەمىر كەرەۋەتتى ساقىر-سۇقىر ەتكىزىپ، ورنىنان شۇباتىلا سامارقاۋ كوتەرىلدى. ءارلى بەرلى جۇلقىنا ءجۇرىپ، تۇتاسقانداي بولعان جاۋرىنىڭ قۇرىس تۇرىسىن جازدى. كويلەگىن جەلەڭ جامىلىپ اۋىز ۇيگە شىققاندا عانا توردە سوۆحوز ديرەكتورىنىڭ قىزى جاتقانى ەسىنە ءتۇسىپ، ءسالدىڭ اراسىندا ونى ۇمىتىپ كەتكەنىنە قىسىلدى. كىرە بەرىستەگى بەتى تاقتايمىن جابۋلى تۇرعان ەكى شەلەكتىڭ ءبىرىن قولىنا الا بەرە ىركىلىپ قالدى. كۇندە ءۇيدىڭ الدىنا شىعىپ سالقىن سۋمەن بەلۋارىنا دەيىن جۋىناتىن؛ ءقازىر اناۋ توردە ۇيىقتاپ جاتقان قىز ويانىپ كەتە مە دەپ قورىقتى ءارى سونان ۇياتسىندى. شەلەكتەن قاسىنداعى قالايى كۇرەشكەمەن قوسىپ الىپ، دالاع شىقتى. شالا-شارپى جۋىنىپ، ىشكە كىرىپ ءسۇرتىندى دە، قايتا دالاعا بەتتەدى، ەسىككە جەتە بەرە تاعى توقتادى. نەگە ەكەنىن قايدام، تورگى بولمەگە ءبىر كوز جۇگىرتكىسى كەلە بەرەدى. الدەنەگە جۇرەگى لۇپىلدەپ، قو بالجيدى. اقىرى شىداي الماي، تورگى بولمەگە بارىپ قالدى. بويسالىپ ەسىكتەن ىشكە كوز تاستاعان، ديرەكتور قىزىنىڭ شاشى جاستىقتان توگىلە، قۇلاپ ءتۇسىپتى؛ داۋلەتتىڭ كوزى قىزدىڭ جۇدىرىقتاي قوس انارىنا ىركىلىپ بارىپ، تايىپ كەتتى. جۇرەگى تاعى دا دۇرسىلدەپ، القىنىپ، اۋزىنا تىعىلعانداي بولدى، ول جالت بۇرىلىپ، دالاعا اتىپ شىقتى. ەسىكتىڭ الدىندا ءوز ايەلىن قاعىپ كەتە جازدادى.
— ءوي، ساعان نە بولدى؟ ورتتەن شىققانداي ولتىرەمىسىڭ، دەدى ول تاڭدانا.
— الگى مالىڭ... مالىڭ قايدا؟ — دەپ داۋلەت سەزدىرمەگەنسىپ الاق-جۇلاق ەتتى. مالىنىڭ قايدا ەكەنىن ارينە ول بىلەدى، مىناۋسى ۇيالعان تەك تۇرماستىڭ كەرى ەدى.
— قايدا بولۋشى ەدى، قورادا دا! پىشاقتى دا، شىلاپشىندى دا اپارىپ قويدىم...
داۋلەت ونان ءارى تىڭداماي سولاي قاراي بەت العان، ءرازيا:
— وۋ، مىناۋ ارقاندى الا كەت،— دەپ داۋىستاپ توقتاتتى. قۋىپ جەتىپ قىل شىلبىردى قولىنا ۇستاتتى.
ءبارى وڭمەن-تۇستەي بولدى. داۋلەت قالبالاقتاپ ءجۇرىپ، ىسەكتى سويىپ، مۇشەلەپ، اپ-ساتتە ءبىتىردى. ءبىر تاباق ەتتى ءرازياعا ۇستاتىپ، باس-سيراقتى دا سول جەردە، قورانىڭ ىشىندە ءۇيىتتى؛ اعاش جارىپ، ۇلكەن قارا قازاندى ءۇش اياقتى موسىعا ۇرىپ بەردى. ومىرىندە بۇلاي جان بەرىپ، جان العانداي قاۋىرت ىەتەگەك ەمەس ەدى، مۇنشاما نەگە اسىعىپ جۇرگەنىن ءوزى دە تۇسىنە المادى.
— تۋ-ۋ، قاساپشىدان بەتەر قالاي تەز ءبىتىرىپ تاستادىپ،. جەلدەي ەسىپ ءجۇرسىڭ عوي،— دەدى كەلىنشەگى كۇلىمدەپ.
— ساعان ادام جاقپاس. تەز ىستەسە دە — ايىپ.
— ءجا، كەيىمە. Heگe جاقپايسىڭ، جاعاسىڭ. سەنەن قىمبات ماعان كىم بار؟ — دەپ ءرازيا ەركەلەي سۇيكەنىپ ءوتتى.
جايشىلىقتا داۋلەت كەلىنشەگىنىڭ مۇنداي نازىن قۇر جىبەرمەي ءبىر قۇشاقتاپ قالاتىن، ءقازىر ونىسىن ءتىپتى ەلەگەن دە جوق. سامارقاۋ قالدى. ول وزگەرىستى ارينە كەلىنشەگى قالت جىبەرمەي، ىشتەي «بۇنىسى نەسى؟» دەگەندەي بولدى. ايتسە دە تۇسىنبەدى. الگىندەگىسىنەن گورى ەندى سالقىنداۋ:
— بار... قۇمانعا جىلى سۋ قۇيىپ قويدىم. بەتى-قولىندى جۋ. تازا كويلەگىڭدى كي، كەرەۋەت باسىندا ءىلۋلى تۇر،— دەدى.— قوناق قىز دا وياندى. نە ىشكىسى كەلەدى ەكەن سۇرا. ءسۇت ۇستەل ۇستىندە.
— مىنانى بىتىرمەيىم بە؟
داۋلەت قوي تەرىسىنىڭ ۇستىندە جاتقان بەلومىرتقا، سان ەتتەردى مەڭزەپ كەتە قويماعان. كەلىنشەگى:
— قالعانىن ءوزىم جايعايمىن. ەرىنبەسەڭ، اناۋ ساماۋىرعا سۋ قۇيىپ، اعاش سالا سالارسىڭ،— دەپ سىرت اينالا بەردى.
باياعىدا ءبىر كىسى جۇمساعىش كەلىن بولىپتى. اتاعى ەلگە جايىلىپ، قايناعاسىنىڭ دا قۇلاعىنا جەتىپتى. «و، نەعىلعان كەلىن سونشا. كەرەمەت ەكەنىن كورەيىن، مەنى جۇمساسىنشى»،— دەپ ەرتەڭگىسىن سەيىلگە شىققاندا ءجايلاپ كەلەدى. كيىز ءۇيدىڭ ىرگەلىگى ءتۇسىرۋلى، تەك اياق تىقىرىن عانا ەستىپ وتىرعان، كورمەگەن كەلىنشەك:
— وۋ، كىم دە بولساڭ قازاندىق باسىنان ماستەمىردى الا كەلشى،— دەيدى.
ويىندا دانەڭە جوق قايناعا جولىنداعى ماستەمىردى الا كىرەدى، قاتتى قىسىلىپ قالعان كەلىنشەك:
— ويباي-اۋ، قايناعا ما ەدىڭىز. بايقاماپپىن عوي. ۇيات بولدى-اۋ... اپارىپ تاستاي قويىڭىز، ءوزىم الايىن،— دەپتى.
قايناعا ماستەمىردى قازاندىق باسىنا قالاي اپارىپ تاستاعانىن سەزبەي قالىپتى. ءسويتىپ، «مەنمەنسىگەن» قايناعانىڭ ءوزىن كەلىنى ءبىر ەمەس، ەكى جۇمساعان ەكەن دەيدى. قۇداي بىلەدى، سول كىسى جۇمساعىشتىق قاسيەت وسى ءرازيادا دا بار»،— دەپ ويلادى داۋلەت. ىلعي دا «قاپ»، — دەيدى سانىن سوعىپ، ابدەن ايتقانىن ىستەپ بولعاننان كەيىن ەسىنە تۇسەدى. مىنە، ەندى تاعى دا رەتى كەلىپ تۇر؛ ءتىل الماسقا تارا جوق. امالسىز سىر بەرمەي جۇرە بەرەدى. مۇنىڭ ءبارى ەرتەڭگىسىن بولعان، ءقازىر، مىنە، تاماقتان كەيىن ويىنا ورالىپ وتىر.
— قايرەكە، ەتكە دەيىن دامىلداڭىز. مەن ورماندى ءبىر شولىپ قايتايىن، — دەدى داۋلەت ءىشىپ بولعان كەسەسىن ءرازياعا بەرىپ جاتىپ. — ءتۇس اۋا زاتونعا اپارايىن. قارماق سالارسىز.
— وھو، كوكە، قارماق سالامىز. مەن قايىققا مىنگىم كەلەدى،— ايناش كۇلىمدەي قۋانا ورنىنان ۇشىپ تۇردى.
— سەن، داۋلەت، بىزگە الاڭداما. جۇمىسىڭدى ىستەي بەر. ۋاقىتىڭ بولسا، كەيىن شىعارمىز.
قايىرجان داۋلەتتىڭ ەلپىلدەگەن اق كوڭىلىنە ىرزالىعىن بىلدىرە جاۋىرنىنان قاعىپ قويدى. ايناشتىڭ اۋزى بۇرتيا ورىندىعىنا سىلق ەتىپ وتىرا كەتكەنىن ول ەلەگەن جوق. «سەن بىزگە بولا كوپ بەيمازالانا بەرمە. قىسىلما. قۇراق ۇشىپ قىزمەت تە قىلما. ءبىزدىڭ قاس-قاباعىمىزعا قارايتىن نە بار؟ ولاي مازاسىزدانساڭىزدار قىزىمدى الىپ، ەرتەڭ قايتىپ كەتەم»،— دەدى قايىرجان.
«ساناتوريي نە دەمالىس ۇيىنە شىقپاي، ۇنەمى اۋىلدا دەم الاتىنىڭ دا وسى مىنەزىڭنەن عوي. ءتىپتى دەمالىس ءۇيىنىڭ قىزمەتكەرلەرىن دە ول اياپ وتىرادى. مازاسىزدانىپ بىتەتىن. حالىققا قىزمەت ەتىپ، ءوز مىندەتتەرىن اتقارىپ جۇرگەن مامان ادامدار ەكەنىن ۇمىتىپ كەتىپ، قىسىلاتىن. ءبىر ءوزى ەلدى ازاپقا قالدىرىپ جاتقانداي سەزىنەتىن. الىسقا بارىپ دەم المايتىنى سونان عوي»،— دەپ ويلادى ايناش اكەسىنە ەندى جانى اشي. داۋلەتكە كوزى ءتۇسىپ ەدى، ءبىر اڭعال بالاداي (بۇنى ءالى رەنجىپ وتىر دەسە كەرەك) ىم قاعىپ، «قايعىرما، ءوزىم قايىقپەن قىدىرتام» دەگەندەي راي تانىتتى. ايناش تۇسىنگەنىن سەزدىرە، اكەسىنىڭ كوزىن الا بەرە، رازىلىعىن بىلدىرە كۇلىمدەدى. شوكىمدەي بۇلت اراسىنا جاسىرىنىپ، قايتا كورىنگەن كۇن شۋاعىنداي ءبىر ساۋلە جىگىت جۇزىندە ويناپ ءوتتى. «سونشا نەگە قۋاندى؟ ونىسى نەسى؟» دەگەندەي ايناش وعان تاندانا قالدى. ايتسە دە، جىگىت قۇبىلىسىنا پالەندەي ءمان بەرمەدى.
— قايرەكە، بىزگە قوناق سيرەك كەلەدى. قارا كۇز تۇسكەنشە ءبىرلى-جارىم تۋريستەر، ناتۋراليستەر بولماسا، جان بالاسى توبە كورسەتپەيدى. ءرازيا ەكەۋمىز سول... بىر-بىرىمىزگە قاراپ وتىرعانىمىز.
— سىزدەرگە سوۆحوزدان كەت دەگەن كىم بار؟
— ءيا، قايرەكە، بالالىق بولدى. ونىڭ نەسىن جاسىرامىز.
— ءجا-جا، اقتالماي-اق قويىڭدار. قايتىپ كەلسەڭدەر، قۇشاق جايا قارسى الامىز. تەك ەندى سىزدەر كەلە قويار ما ەكەنسىزدەر؟
— بىلمەيمىن. ايتۋ قيىن. ەتەنە باۋىر باسىپ كەتكەن سياقتىمىز. اعاشى دا، اڭى دا تانىس. قاي اعاشتىڭ قاشان، قالاي تىگىلگەنىن، قالاي ءبۇر جارعانىن، بۇتاق تاستاپ، جاپىراق جايعانىن ءبارى-بارىسىن بىلەم. ءقيمايىمۇ
— ءيا، ونىندى تۇسىنەم.
— كۇزدە وسى ءۇش بولمەلى ءجايىمىز جارمەڭكەگە اينالادى. ءبىز دە سەرگىپ، اڭشىلارمەن بىرگە دەم الىپ قالامىز. قايرەكە، ەگەر ءسىز ءبىزدىڭ قاس-قاباعىمىزعا قاراي بەرسەڭىز رەنجيمىز. قازاق بالاسىمىز عوي. قوناقسىز تىرلىگىمىز جوق. وتىزدىڭ بەسەۋىنەن اسىپ، قىرىقتىڭ قىرقاسىنا تاياندىق. بالا ەمەسپىز،— دەدى داۋلەت سۋىرىلىپ.
— وي، شىركىن-اي، ءا، ءبىرازعا كەلىپسىزدەر عوي.
داۋلەت قىسىلا كۇلدى. ايناش تا ەزۋ تارتتى.
— جاسپىز دەۋ دە ابەستىك شىعار، قايرەكە؟
— قايدام. ءوز باسىم قارتپىن دەي المايىم.
— ءيا، ءسىز جاسسىز، قايرەكە. سولاي ەمەس پە، ءرازيا ؟ — دەدى داۋلەت.
ۇستەل ۇستىندەگى تاعامنىڭ قالعانىن جيناستىرىپ، اق كويلەگى جەلبىرەپ جۇرگەن كەلىنشەك جالت قاراپ، كۇلىمدەي قوستادى. ىزىنشە، ونىسىنا قىسىلا قىمسىنىپ، يبا ساقتاپ، ءجۇزىن بۇرىپ اكەتتى. ءۇن-تۇنسىز وتىرعان ايناش تا وسى ءسات ەلپ ەتىپ، ءرازياعا كولقابىس ەتە باستادى. ىدىس-اياقتاردى جۋدى، ءسۇرتتى، ورىندىقتاردى قاتارلاي تۇزەپ قويدى. داۋلەت پەن اكەسىنىڭ سۇيسىنە قاراپ قالعانىن اڭدايتىن ەمەس، ءۇي يەسى كەلىنشەك قانا مۇنى قالت جىبەرمەدى. ويتكەنى، كۇيەۋىنىڭ بەت قۇبىلىسىندا، جايناپداعان كوزىندە تالايدان بەرى سەزىلمەگەن، ۇمىتىلىپ بارا جاتقان جاستىق، ىنتىزارلىق نۇرى ويناپ تۇرعان ەدى. ول بۇعان قۋانارىن دا، كۇيىنەرىن دە بىلمەي داعداردى. قىزعانىش وتى دا تۇتانباي، جۇرەك تۇبىندە بىقسىپ، قىجىلتىپ تىندى. ءبىر ءتۇرلى تىكسىنىپ قالدى. «ەركەك بىتكەننىڭ ءراسىمى — وسى. Kءوزىڭ تايسا بولدى قۋتىڭداپ، قارعا اۋناعان تۇلكىدەي شىعا جونەلدى. جاپ-جاس بالاعا قاراپ ەمىنۋىن...» ۇستەل ءۇستىن سۇرتكەلى سۇلگىنى قولىنا الا بەرگەن ايناشتى قاقپايلاي ءرازيا:
— ءسىڭلىم، قايتەسىڭ، ءوزىم دە جينايمىن عوي. دەم ال. ورمان ىشىندە سەيىلدە. ءقازىر كۇن اشىق، شۋاق،— دەدى سالقىن.
داۋلەت ايەلىنىڭ ۇنىنەن قىجىلدى سەزىپ، كوزىن تايدىرىپ اكەتتى، اڭعارماعان، ونى تۇسىنبەگەن جاننىڭ رايىن تانىتا قايىرجانعا بۇرىلدى:
— ءۇش جىلدان بەرى بۇل ورمان — قورىق. ەلىكتەر، بۇعى، تاۋ ەشكىسى قاراقۇيرىق، تۇلكى، قويان، اناۋ زاتوندا ونداتر دەگەندەرىڭىز جەتەرلىك. ءوسىرىپ جاتىر. بىردە-بىرەۋىن اتقىزبايمىز. ءبارىنىڭ قوجاسى — ءرازيا كەلىنىڭىز.
— ءا، اسەم... ءجون، ءجون.
قايىرجان داۋلەتتىڭ قولتىعىنان الىپ، دالاعا ىلەسە شىقتى. دالا ماي شۋاق. كۇن تاس توبەگە كەپ قالىپتى. ايتسە دە، سىز جەردىڭ ءيىسى، قوڭىر سالقىندىق سەزىلەدى. مىنە، ولار ۇيدەن شىعىپ، اعاش ىشىندەگى، الگىندە مال سويىلعان قوراعا بەت الىپ كەلەدى.
— دەگەنمەن، ءوزىڭ شارۋاسىڭ-اۋ دەيمىن. قورانى ۇيدەن تىسقارى وياڭعا سالعانىڭ — اقىلدىلىق. كوزگە دە كوپ تۇسپەيدى، ءارى ءقاۋىپسىز،— دەدى قايىرجان پلاششىنىڭ جاعاسىن
كوتەرىپ قويىپ.
— نەدەن قاۋىپتەنەم، قايرەكە؟
— بەتىن اۋلاق قىلسىن، ءورت بىردەڭە بولا قالسا دا دەگەنىم عوي.
— ءا... ءيا، ورماننىڭ وندايى بار.
تۋ سىرتتارىنان ەستىلگەن، اياققا جانشىلىپ سىنعان قۋ بۇتاقتىڭ تىسىرى كوڭىلدەرىن ءبولىپ جىبەردى. ەكەۋى دە ءۇنسىز جالت بۇرىلدى؛ اقىرىن سوڭدارىنان كەلە جاتقان ايناش ەكەن.
— جارايدى، قايرەكە، سىزدەر دەم الىڭىزدار. مەن اناۋ اتىممەن ءشارۋا-جايىمدى شولىپ قايتايىن،— دەدى داۋلەت، ايناشتان ارىدە ەسىك الدىنا شىعىپ تۇرعان ايەلىن اڭداپ.
— ماقۇل، اينالايىن. الاڭداما.
داۋلەت قورانىڭ سىرتىندا بايلاۋلى تۇرعان جيرەن قاسقاعا بەت الدى. «ماعان نە بولدى؟ نەمەنەگە ابدىراپ ءجۇرمىن. ايناشتى ءسۇيىپ قالۋدان ساۋمىن با؟ قوي... ول ءالى تىپتەن ءسابي ەمەس پە. نە بىلەدى. سونسىن جەردە مەندەي وقىماعان، ءۇيلى-باراندى، قىرشاڭقى قورىقشى شالدى ول قايتەدى. بوسقا ارام تەر بولمايىن. ايعا قاراپ ۇرگەننەن نە شىعادى. دامەم نەتكەن زور ەدى. «اياز بي ءالىڭدى ءبىل، قۇمىرسقا جولىڭدى ءبىل» دەگەن. شالابىمدى شايقامايىن.
ءرازيا دا قىزىق. ءتاڭىر اتقىر، سول مەنى قىزعانادى-اۋ دەيىم، ءا؟ قوي سەزبەيتىن دە شىعار...» ول اتىنىڭ شاپايىلىن قايتا تارتىپ بايلادى. «سەزسە شە؟ وندا: «ە، مەن بالا كوتەرمەگەنسىن، سەن قىزدارعا كوز سالا باستادىڭ با؟» — دەيدى عوي جىلاپ-سىقتاپ. «ءيا-يا، سويتەدى». ات ۇستىنە قونىپ، تىزگىندى قولىنا العاندا دا وسى وي جۇيكەلەتىپ، مازاسىن الا بەردى.
* * *
دۇنيەنىڭ عاجابى كوپ قوي. ءبارى داۋلەت ويلاعان شامادان شىقپادى. ونىڭ ءرازيادان كۇتكەنى ۇسكىرىك ءبارى بولماعانىمەن دە، سارى شۇناق ايازدىڭ لاڭىنداي ءبىر سۋىقتىق ەدى، سوعان ءوزى ىشتەي اجەپتاۋىر دايىندالعان دا تۇعىن «كەتشى ءارى... جاس بالادان قىزعانىپ، الجاسايىن دەگەنبىسىڭ؟ ايتىپ وتىرعانىڭ نەمەنە؟»، — دەمەكتىن. نەمەسە «ءاي، ساندالما! ول كىم، مەن كىم؟ ءوزىڭ ويلاشى؟ سەندە ءوزى شاما دەگەن بار ما؟ ول بولسا بىلدەي سوۆحوز ديرەكتورىنىڭ ماڭدايىنا باسىپ وتىرعان جالعىز قىزى. مەن كىممىن. مەن بولسام قىرجىق، كەشەگى ماي-ماي تراكتوريست، ءقازىرى قورىقشى شالمىن.. ءارى وقىماعان جانمىن. ايناش جاز شىعا وقۋعا جۇرەدى. ءبىر اياعى ۇزەڭگىدەگى بالا. اناۋ aعالارىنداي بىلىكتى، مامان بولادى. مەنى قايتەدى ول؟» — دەپ قارسى شابۋىلداپ، ءبىراز ىقتىرىپ تاستاماق ەدى،— ءرازيا مۇنى ەلەگەن دە جوق. تۇك سەزبەگەندەي، ايناشپەن ءامپاي-جامپاي. كۇن ۇزاعىنا سونىمەن بىرگە، ءاپالى-سىڭلىلى جاندارداي قىل ەلى اجىرامادى. ورمان ىشىندە الدەنەنى ايتىپ سىقىلىقتاسا كۇلىپ تە الدى. ولارعا قاراپ ايناشتىڭ اكەسى دە ءماز: «كەلىنىم ءبىر اينالايىن بالا ەكەن. قىزىم دى سەرگىتىپ تاستادى. وتكەن جىلى شەشەسى دۇنيە سالعالى كۇيزەلىپ، جۇدەپ جۇرگەن. ەمتيحان الدىندا دەم السا دەپ ەدىم. ءساتى ءتۇستى»،— دەيدى ەلجىرەپ.
كەشە ايناشتى زاتونعا ءوزى ەرتىپ بارىپ، موتورلى قايىققا مىنگىزدى، سەيىلدەتىپ قايتتى. ءتىپتى ونى كۇيەۋىن ماقتاپ: «قانداي اقىلدى ءارى سۇلۋ. ۇلبىرەگەن ەرنىنەن، ايەل دە بولسام، ءسۇيىپ-سۇيىپ العىم كەپ كەتتى»،— دەگەنىن قايتەرسىڭ. ايناشتار كەلگەلى ۇيقىسى قاشىپ، ءومىرى بولماعان ەسالاڭ ءبىر كۇيگە تۇسكەن داۋلەت ەندى نە دەرىن بىلمەي دال. عاشىق ادام دا ماجنۇنمەن تەڭ. ماڭگىرەدى دە جۇرەدى كوڭىلى ىلعي جۇدەۋ، جەتىم. ءارى نە بولسا سوعان ەلجىرەۋجىك كەلەدى. بىرەۋ الدەقالاي جىلى سويلەپ، مۇڭداسسا، ەگىلىپ قويا بەرەدى. داۋلەت ءقازىر سونداي ءبىر مارە-سارە كۇيدە. وتىنعا دەگەن اعاشتى بالتاسىز تاسقا ۇرىپ، كۇلپارا عىپ جۇرگەنى ازداي، ۇيدەن ۇزاي اتىنا قامشى باساتىندى تاپتى. كوز الدى جاساۋراپ، بوربايى تالعانشا شابادى. كەيدە كول جاعاسىندا ۇزاق وتىرىپ، ومىردەن تۇڭىلگەندەي بولادى. دارمەنسىزدىگىنە ءىشى كۇيىپ، نەگە وقىمادىم دەپ تە كۇيزەلەدى. ادام ويىنا مۇندايدا نە كەلمەيدى. كەشە ول ورماندى دا، ءۇيىن دە ورتەپ، باسى اۋعان جاققا كەتپەككە دە بەكىندى. ءرازيا ەسىنە ءتۇسىپ ىركىلدى. ونىڭ جازىعى نە؟ ءقازىردىڭ وزىندە كۇيەۋىنىڭ ىڭعايىنا باعىپ جۇرگەن جوق پا؟ «مۇمكىن بۇل ونىڭ قۋلىعى شىعار؟ ايتپەسە، بۇنىسى نەسى؟ مۇنشالىق كەڭ ەمەس ەدى عوي. الدەقالاي سوۆحوزعا بارىپ، كەشىگىپ كەلسە دە، قاباق شىتاتىن. كۇڭكىلدەپ، زارەزاپ قىلاتىن.قىلجاعى ما ەكەن؟» — دەپ، ەكى كۇن ۇدايى داۋلەت ايران-اسىر بوپ ءجۇردى.
بەرتىن كەلە وعان دا ەتى ۇيرەنىپ الدى. بۇرىنعىداي ساقتىقتى قويىپ، يىرىمگە تۇسكەن اعاش جاڭقاسىنداي باتىپ شىعىپ، قالقىپ كەتە باردى. ايناشتىڭ جانىندا اكەسى، ايەلى ءرازيا جۇرگەنىن دە ۇمىتتى. جىگىتتىڭ قىزعا كورسەتەر ءىلتيفاتىن، ىقىلاسىن بۇ دا ايامادى. كوزىمەن عانا ەمەس، كوڭىلىمەن دە ايناشتى تاۋىپ باقتى. قىزدىڭ «اعا» دەپ سىيلاعان جىلى قاباعىن دا، ول جىگىت بولىپ تا، اعا بولىپ تا قابىلداي بەردى. بالا كۇنىندە اراققا بوككەن تارىعا عويىپ العان تاۋىقتى كورگەنى بار ەدى: الگى بەيشارا قالتاڭداپ، ءجونسىز قىت-قىتتاپ، قورازدانىپ شات-شالەكەيى شىعاتىن.ءوزىن دە بۇل كەيدە سول ماس تاۋىققا ۇساتىپ الادى. وندايدا تارتىنىپ، ايەلىنىڭ، قايرەكەڭنىڭ قاس-قاباعىنa قاراڭقىراپ قالادى. ايتسە دە، ونىسى ۇزاققا بارمايدى. ەندى، مىنە، اتىن ەرتتەپ جاتىپ تا، ءۇي جاققا جالتاقتاپ تۇر.
كۇن بۇگىن الا بۇلت، قوڭىر سالقىن. ەسىك الدىنداعى باكەنە جەر وشاقتان كوگىلدىر ءتۇتىن يرەلەندەي كوتەرىلىپ جاتىر.توڭىرەگىندە قازانداعى ءسۇت تاسىپ كەتە مە دەپ ۇزاي الماي ءرازيا ءجۇر. وتقا اعاش تاستاپ، قازاندىق اۋزىندا ايناش وتىر. ءالسىن-الى باسىن جوعارى كوتەرىپ ءرازياعا الدەنەنى ايتىپ كۇلدىرىپ قويادى. داۋلەتتىڭ ەسى-دەرتى ايناش، سونى قۋانتسام، كوڭىلىن تاپسام دەپ الەك. «نە ىستەسەم ەكەن، ءا؟»
داۋلەتتىڭ كوڭىلىن سەزگەندەي. ايناش ورنىنان كوتەرىلدى. بۇگىن ول كۇندەگىسىنەن مۇلدە وزگەشە كيىنگەن: باسىندا توبەسى شوشاق توقىما اق تەلپەك، ۇستىندە قالامپىر ءتۇستى سۆيتەر، قارا شالبار. كيىمىنەن بە، بويى الاسارىپ، بالا سياقتانىپ كەتىپتى. اياعى وقتاۋداي ءتۇپ-تۇزۋ. جەلكەسىنە ءتۇيىپ قويعان شاشىن جوندەپ، تەلپەگىن قايتا كيدى. داۋلەت اتىنىڭ اۋىزدىعىن سالعان بوپ، كوزىن تايدىرىپ اكەتتى. ويتكەنى، پلاششىن كويلەگىنىڭ سىرتىنان جەلەڭ جامىلىپ ۇيدەن قايىرجان شىققان ەدى؛ سونان ىڭعايسىزدانىپ قالدى. انە، ول بەرى بۇرىلدى.
ايناش اكەسىنە ىلەسىپ كەلەدى. داۋلەت ولاردى كورمەگەڭ بوپ اتتىڭ شىلبىرىن قولىنا الا بەرگەنى سول-تۇعىن:
— داۋلەت! — دەدى قايىرجان داۋىستاپ.
تاڭدانعان سىڭاي تانىتا داۋلەت قاسىنا كەلىپ، ىركىلىپ قالدى.
— قايرەكە، بىردەڭە دەدىنىز بە؟
— ءيا...
— ديرەكتورلىعى ۇستاپ كەتىپ، وتىرا الماي ءجۇر. تىنىعىپ بولىپتى،— دەدى ايناش ازىلدەي اكەسىنىڭ ءسوزىپ ءبولىپ.
— قىزىم-اي، اكەندى سىناپ ءبىتتىڭ-اۋ. جارايد، جارايد... سىناي بەر، اكەڭنىڭ باسى نە كورمەدى دەيسىڭ. ءبارىن دە كوتەرەدى.
— شىنىندا، قايرەكە، كەتكەلى جۇرگەن جوقسىز با؟
— جوق، داۋلەت. ساعان ءبىر ساۋالىم بار.
— ءيا؟
— قايتارىندا سوۆحوزعا سوعا قايتشى. اگرونوم بالانى تاۋىپ، سويلەسەرسىڭ. ەگىستىڭ جايىن بىلەرسىڭ. وزەن بەتكە اعاش وتىرعىزىپ ءبىتتى مە ەكەن. قالادان سۋ ايدايتىن موتور اكەلۋى كەرەك ەدى. سونى قالاي ورنالاستىرعانىي ايتسىن.
— ماقۇل، قايرەكە.
— ءسويتشى، اينالايىن. ۇمىتپايمىسىڭ؟
— و، نە دەگەنىڭىز، قايرەكە. بالا ەمەسپىن عوي.
الدەكىم قولتىعىنان دەمەپ جىبەرگەندەي لىپ ەتىپ، داۋلەت اتقا جەڭىل قوندى. تىزگىنىن جيناي ءتۇسىپ، ايناشقا كوز تاستاعان، ول ەش رياسىز كۇلىمدەي قاراپ قالىپتى.
داۋلەتتىڭ ءبىر ءتۇرلى ءىشى جىلىپ قويا بەردى.
* * *
ساسكەلىك اۋعان شاق. ءرازيا كۇندەگىسىنشە شوپشەك تەرۋگە شىققان، ەندى، مىنە، سونىڭ ءبىر بۋماسىن ارقالاپ كەلەدى. قوراداعى قۇرعاق اعاش وتىندى، تەزەكتى جاۋىنسىز اشىق، بۇگىنگىدەي جەر قارادا جاقپاي، ۇنەم ەتەتىن، قازىرگىسى دە سول شارۋا ادەتى. ىسىراپشىلدىق قانىنا سىڭبەگەن اۋىل بالاسى ەمەس پە، داۋلەت: «وسىنىڭدى قويشى. مەنى بايىتقالى ءجۇرمىسىڭ»،— دەسە دە، بەتىنەن قايتپادى. «ورمان ىشىندە وتىرمىز عوي»،— دەپ بىر-ەكى كۇن ۇيدەن شىقپاي كورگەن، قوراداعى قىستىق وتىنى سەلدىرەپ، ەرىگەن مايداي ەتەك-جەڭى جينالىپ قالدى. ءرازيا قىل ارقاندى قولىنا قايتا الدى.
بۇرىن الدەنەنى ويلاپ كۇن ۇزاتاتىن. ايناشتار كەلگەلى قاڭعىر-كۇڭگىر كوبەيىپ، كوڭىلى سەرگىدى. سوۆحوزدىڭ ءبىراز جاڭالىعىن ەستىپ، ءبىر جاساپ قالدى. ءوزى دە بار سىرىن جايىپ سالدى. ءتىپتى، داۋلەتتىڭ جاقىن ارادا ۇلكەن تەلەديدار العالى جينالىپ جۇرگەنىن دە جاسىرمادى، كىشكەنە شيكى وكپە بولماي تۇرعانىن، بالاسىز ءومىردىڭ قيىندىعىن، انالىق ءلاززاتتى ساعىناتىنىن دا قالدىرمادى. داۋلەتتەن ەمەس، وزىنەن كورەدى؛ دارىگەرلەر بىلەدى عوي، قالاعا دا، اۋىلعا دا بارىپ قارالعان، سولار ايتىپتى. ايتسە دە، ونىسىن داۋلەتكە سەزدىرمەپتى. ول بولسا، دارىگەرلەرگە جۋىمايدى، قاشادى دەيدى. ايناش ونى اياپ، شوپشەكتى مەن كوتەرەيىن دەپ ەدى. «بۇعاناڭ مايىسىپ، قايتەسىڭ. قىز بالاعa اۋىر نارسە كوتەرمەگەن جوندەيدى دارىگەرلەر»،— دەدى كونبەي. ماناعى جارقىن كۇلكى، ءازىل جوق. ەكەۋى دە ءۇنسىز كەلە جاتىر. ايناش ىسسىلاعانسىن، كۇرتەسىن شەشىپ العان، «تەر قاتادى» — دەپ بولماي جەلەڭ جامىلتتى.
— ايناش،— دەدى ول ۇيگە جاقىنداعاندا ءبىر بۋما شوپشەكتى جاۋىرنىنان ءتۇسىرىپ.— ءسال تىنىعايىقشى. كەل، مىناعان وتىر.
— جاقىن قالدىق قوي، اپا.
— ەشتەڭە ەتپەس. تىنىس الايىق.
ءسال ۇنسىزدىكتەن كەيىن، ول تەرىس قاراپ وتىرعان كۇيى:
— سەن رەنجىمەسەڭ، ءبىر نارسە سۇرايىنشى،— دەدى.
— سۇرا. نەگە رەنجيمىن؟
— الدەنەنى كوڭىلىڭە الىپ قالماساڭ؟!
— اي، اپا... قىزىقسىز-اۋ.
— مەكتەپتەرىندە جاقسى وقيتىن ەر بالالار كوپ پە؟
— بار. رەنجىمە دەگەنىڭىز وسى ما؟
— ءيا.
— سۇراي بەرىڭىز، قۇلاعىم سىزدە...
— سولاردىڭ ىشىندە ساعان كوڭىل بىلدىرگەنى بولدى ما، ايناش؟
— بولدى.
— سەن شە؟
— ماعان ۇنامايدى.
— نەسى ۇنامايدى؟
— بىرەۋى ماقتانشاق. ەندى بىرەۋى ۇرىنشاق.
— ەشكىمدى دە سۇيمەدىڭ بە؟
— جوق، اپا.
— مەن سەندەي كۇنىمدە ءبىر ادامدى ولەردەي سۇيگەم.
— داۋلەت اعا ما؟
— جوق...
— ەندەشە كىم؟
— ءوزىمىزدىڭ ءمۇعالىمدى. ول سول كەزدە ينستيتۋتتى جاڭا ءبىتىرىپ كەلگەن. تاريح پانىنەن ساباق بەردى. كەرەمەت تۇسىندىرەتىن. كۇلگەندە ەكى بەتى ويماقتاي شۇڭقىرايىپ، اپ-ادەمى بوپ كەتۋشى ەدى. امال نە، ول ءبىزدىڭ ەشقايسىسىمىزعا كوز توقتاتىپ قاراعان ەمەس. ونىڭ ساباعىنان ءومىرى قالمايتىنمىن. «كانە، كىم ايتادى؟ ۇيگە نە تاپسىرىلدى دەگەندە، ءۇنى سونداي جۇمساق، جاعىمدى ەستىلەتىن. جۇرەگىم وز-وزىنەن لۇپىلدەپ قويا بەرەتىن.
— و كىسى بويداق پا؟
— جوق. ۇيلەنگەن. ءبىر بالاسى بار.
— ايەلى دە ءمۇعالىم بە؟
— دارىگەر.
— ءقازىر دە و كىسى سوۆحوزدا ما؟ مەن بىلەم بە؟
— ەكى-اق جىل تۇردى. كوشىپ كەتتى.
— قايدا؟
— شىمكەنتكە. ايەلى سو جاقتان ەكەن... سونداعى مەنىڭ جىلاعانىمدى كورسەڭ. اقىماقپىن. نەگە جىلادىم. بىلمەيىم. و دا بىلمەيدى. قوي جۇرەيىك...
ءرازيا ورنىنان تۇردى، كەندىر ءجىپتىڭ ءبىر ۇشىنان جۇلقا تارتىپ، بۋمانى سىلق ەتكىزىپ جاۋى رىنىنا تۇسىرە كوتەرىپ الدى. ايناش دەمەپ ەدى: «ءوزىم-وزىم»،— دەپ وعان ىڭعاي بەرمەدى.
ولاردى ەسىك الدىنان قايىرجان قارسى الدى. كوزىنىڭ اڭ ەتى قىزعىلت تارتىپ، ءبىر جاق بەتىنە جاستىقتىڭ تابى ءتۇسىپ قالعان ەكەن، ۇيىقتاپ الگىندە عانا ويانعانى كورىنىپ تۇر. مۇنار تارتقان قوي كوزىن سۇرتە بەرەدى.
— كۇندىز ءومىرى ۇيىقتاماۋشى ەڭ، كوكە. جاقسى دەم الدىڭ با؟ — دەدى ايناش اكەسىنىڭ يىعىنا قولىن سالىپ
— ءيا، كوزىم ءىلىنىپ كەتىپتى. كىتاپ وقيىن دەپ قيسايىن ەم...
— كوكەم كىتاپتى كوپ وقيدى. اسىرەسە، اقىنداردىڭ جيناعىن جاقسى كورەدى،— دەدى ايناش ءرازياعا قاراپ. ول قازاننىڭ قاقپاعىن اشىپ، ءبىر شەلەك سۋدى ۇيدەن الىپ شىعىپ قۇيىپ جاتقان-دى.
— كىتاپ وقىعاننىڭ بوتەندىگى جوق. ونەر ادامدار بىلە جۇرگەن ءجون. ال، سوۆحوز ديرەكتورى ءۇشىن تىپتەن قاجەت، قىزىم.
— نەگە، كوكە؟
— ءوز ۋاقىتىڭنىڭ تىنىسىن سەزۋ ءۇشىن كەرەك. ءبىر عانا جۇمىسپەن ادام تىرلىك ەتە مە؟ وعان جيدە-جەمىس، باۋ-باق، استىق، ماشينا، دوس، تۋىس قاجەت. وزگەنى بىلمەيىم، ءوز باسىم ءبىر كەزەك ولەڭ وقىماسام، الدەنە ۇمىتقانداي بوپ جۇرەم. جاقسى ولەڭ تاپ كەپ، وقي قالساڭ، جانىڭ جادىراپ، جاۋىن سۋىمەن جۋىنعانداي بولاسىڭ.
— اعا، ءوزىڭىز بۇرىن ولەڭ جازىپ پا ەڭىز؟
ءرازيا قىمسىنا، ەكى بەتى قىزارا كۇلىمدەي قارادى.
— جوق.
ماعان ولەڭ سۇيەتىندەردىڭ ءبارى بۇرىن اقىندىقتان ۇمىتكەر بولعان ادامدار سياقتانادى دا تۇرادى.
— مەن ەندەشە، كەلىنجان، ۇمىتسىزدەردىڭ ءبىرىمىن. دومبىرا ۇيرەنسەم بە دەپ نان مەن دومبىرانى جاستانىپ كورىپ ەدىم. تۇسىمە اق نان كىرىپ، سىلەكەيىم شۇبىرىپ وياندىم. و كەز ناننىڭ قات، التىننان دا قىمبات ۋاعى-تۇعىن،— دەدى قايىرجان كۇلە ءتۇسىپ. ءجۇزى سولعىن دانا، نەمەنەگە ەسىمە الدىم» دەگەندەي ۇندەمەي قالدى. پلاششىنىڭ جانقالتاسىنان شىلىم شىعارىپ، اسىقپاي تۇتاتىپ، بۇرقىراتا، قۇشىرلانا سوردى.
— كوكە، تاعى دا تارتتىڭىز با؟ قويام دەگەنىڭىز قايدا؟
ايناش ءتۇسىن سۋىتا قارادى.
— ايناشىم مەنىڭ... ءجا، ءجا، قويايىن...
— ادام دەگەن ايتقان سوزىندە تۇرۋى كەرەك ەمەس پە،كوكە.
— ارينە، ارينە...
كۇن دە اۋىپ، اعاش قالتارىسىنا ءتۇستى. قىزىل كۇرەڭدەنە جيەككە تۇساۋ بويى ءتونىپ تۇر. ورمان ىشىنە الا كولەڭكە ۇيىرىلە باستادى. ءرازيا قازان كوتەرىپ، وت جاقتى. اۋىل ايەلدەرىنە عانا تەن ەلگەزەكتىك، يبالىلىق بار. ساماۋرىندى دا قويدى. شارۋاعا قىلاپ جان ەكەنى ءجۇرىس-تۇرىسىنان اڭدالادى. اكەلى-بالالى ەكى جاننىڭ شۇيىركەدەسكەن اڭگىمەلەرىن دە اراسىندا تىڭداپ ۇلگەرىپ ءجۇر. داۋلەت جاساعان باكەنە ءۇش-تورت ورىندىقتى دا اكەلىپ قويدى. ايناش وسىنىڭ ءبارىن قاي ۋاقىتتا ىستەگەنىن اڭداي الماي قالىپ، تاندانىپ وتىر.
— داۋلەت ەكەۋمىز كوكتەم، جاز ايلارىندا بەسىنگە دەيىن وسى جەردە قاڭعىر-كۇڭگىر ءجۇرىپ الامىز. ۇيگە كىرگىمىز كەلمەيدى،— دەدى ول كۇلىمدەي.— سىزدەر مۇمكىن ۇيگە كىرىپ، دەم الارسىزدار؟
— جوق، ءبىز دە ءسال وتىرا تۇرايىق، كەلىنجان. دالا جاقسى ەكەن.
— وھو، انە داۋلەت تە كەلە جاتىر.
— قاي جاقتان شىعا كەلدى-اي،— دەدى قايىرجان تاڭدانا باسىن كوتەرىپ. ايناش تا قورا جاققا قاراي قالدى.
داۋلەت اتتان جاڭا تۇسكەن سياقتى؛ قامشىسىمەن ەتىگىنىڭ قونىشىن سابالاپ كەلەدى. باسىندا بورىك، ۇستىندە شولاق كۇرتە. كوڭىلدى الدەنە ءبىر ءاندى ىڭىلداپ، كەيدە ىسقىرا سالىپ قويادى.
— قۇدايىم-اۋ، ۇرتتاپ العان با؟
ءرازيا باسىن شايقاپ تۇڭىلە قولىن سىلىكتى؛ قازاننىڭ قاقپاعىن اشىپ قاراپ، قايتا جاپتى دا، ونى كورمەگەندەي ۇيگە بەت الدى.
— قايرەكە، قالايسىزدار؟ مەنى كوپ كۇتىپ قالعان جوقسىزدار ما؟
ۇيدەن قايتا شىققان ءرازيا ونىڭ ءسوزىن بولە، قىر كورسەتە يىعىمەن قاعىپ، الدىنان كول بەندەي ءوتتى؛ ساماۋرىنعا ۇساق اعاش سالىپ، سالدىرلاتا قاقپاعىن اشىپ-جاپتى.
— ءوي، مىناۋ قايتەدى-ەي،— دەپ قالدى داۋلەت ىڭعايسىزدانا.
— ۇيالسايشى...
— ە، نەمەنەگە ۇيالام؟
— ۇيدە كىسى وتىرعاندا دالاقتاپ دالادا ءىشىپ جۇرگەنىڭدى ايتام. بالا ەمەسسىڭ، شاعا ەمەسسىڭ، وسىنىڭ ءجون بە؟
— ويباي-اۋ، تاتقان ەمەسپىن. وللايى، شىنىم.
قايىرجان ۇرپيە ايناشتىڭ وزىنە تىعىلا تۇسكەنىن اڭداپ، ولاردىڭ كيكىلجىڭىنە رەنجىپ قالدى. قولىنداعى شىلىمىنىڭ قالدىعىن جەرگە تاستاپ، اياعىمەن مىجعىلاي ءسوندىردى. قىزىنىڭ باسىنداعى تەلپەگىن شەشىپ، شاشىنان سيپادى. توڭىرەگىندە ءوزى مەن قىزىنان باسقا جان جوقتاي سىڭاي تانىتىپ وتىر.
— ەسكى دوستار كەزدەسكەن. شايعا شاقىردى. ەت جەدىك. سونان كەلە جاتقان بەتىم. مەن ىشپەيمىن عوي. تاتپادىم. وعان دا قارامايتىن ەم، قايرەكە، اگرونوم قالاعا كەتكەن ەكەن. ءقازىر كەلەدى دەگەن سوڭ، سونى كۇتتىم،— دەدى داۋلەت بوس ورىندىقتىڭ بىرىنە ورنالاسىپ.
جانىپ سونۋگە اينالعان قازان استىنداعى وتقا سىندىرىپ اعاش بۇتاقتارىن سالا باستادى.
— اگرونوم كەلدى مە؟
— كەلدى، قايرەكە.
— ءيا، نە دەيدى؟
— قايرەكەڭ ۋايىمداماسىن. ءبارى دە ويداعىداي بولادى دەدى...
— ول بەلگىلى. نە تىندىرىپتى؟
— سۋ ايدايتىن موتوردى بۇگىن عانا جىبەرىپتى.
— قالاي ەكەن؟
— جاقسى دەيدى. وزەن بەتتەگى ويپاتقا جيدە-جەمىس اعاشتارىن وتىرعىزىپ بولىپتى. شوپانداردى جايلاۋعا شىعارىپ جاتقان كورىنەدى. انادا ءسىز جەتكىز دەگەن قانت، شاي، استىقتارىن كەشە اپارىپ تاستاپتى.
— دۇرىس. راقمەت، داۋلەت. مەن دە سەنى ءىشىپ كەلدى مە دەپ ەم.
— قۇداي ساقتاسىن، قايرەكە. ءتاۋىر كورەم-اۋ، امال نە، اسقازانىم اۋىرادى.
— راس ايتامىسىڭ؟ — دەدى ءرازيا شۇبالانىپ.
— سەن قاشان ماعان سەنىپ ەڭ؟
— كەلىنجان سەنبەسە سەبەبى بار دا،— دەپ قايىرجان ەزۋ تارتتى.— باسقا نە جاڭالىق ءبىلدىڭ؟
— بوتەن ەشتەڭە جوق. ءبىر ءتۇرلى سوۆحوزدى قيماي كەلدىم. تالاي بارىپ جۇرگەندە بۇيتپەۋشى ەم. ال، ءيا وزدەرىڭ قالايسىڭدار؟
— جاقسىمىز،— دەدى ايناش كۇلىمدەپ.— كوكەمنىڭ ولەڭ جايلى لەكسياسىن تىڭدادىق.
— لەكسيا دەيدى. جوق، بالام، بۇل لەكسيا ەمەس. مەنىڭ ولەڭ ءجايلى ءوز ويىم عوي. مەن ديقان ءارى اگرونوم اداممىن...
— ەندى سوۆحوز ديرەكتورىسىڭ،— دەدى ايناش ەركەلەي اكەسىنىڭ يىعىنا قولىن ارتىپ.
— ءيا، سولايمىن. ءبىز كىم بولساق تا، ءوز ەلىمىزدىڭ جەرىن، ادەبيەتىن سۇيەمىز عوي، قىزىم. مىنە، مىناۋ داۋلەت، سەن الدەقالاي باسقا رەسپۋبليكانىڭ ازاماتىمەن كەزدەسە قالدىڭ دەيىك. ول ءبىر وقىعان، مادەنيەتتى جان. اڭگىمە ۇستىندە سىزدەردەن نە سۇرايدى دەپ ويلايسىڭدار؟
— نە سۇراۋشى ەدى؟ قايدانسىڭدار؟
— ءيا، قىزىم، سولاي دەسىن-اق. ارينە سەن: «قازاقستاننانمىن. شەتكەرگى الىس سوۆحوزدانمىن. سوۆحوزىمىز باي. اتى «اينابۇلاق» دەيسىڭ. سونسىن شە؟
ايناش داۋلەتكە ءبىر قاراپ، اكەسىنە تاڭدانا بۇرىلىپ يىعىن قومدادى.
— ول قازاقتىڭ ونەرىن، ادەبيەتىن، مادەنيەتىن بىلگىسى كەلسە شە؟
— ايتىپ بەرەمىز، كوكە؟
— بىلسەڭ ايتارسىڭ. ول ءۇشىن زامانىڭا ساي، كۇندەگىسىن كۇندە وقۋ، ىزدەنۋ ءجون. ىزدەنۋ، وقۋ دەگەننەن شىعادى. انا جىلى، داۋلەت، كەلىنجان، ەسىڭىزدە مە، ءبىزدىڭ سوۆحوزعا ءبىر توپ جازۋشىلار كەلدى.
— ءبىز و كەزدە، قايرەكە، وسىندامىز. ايتسە دە كەلىپتى دەپ ەستىدىك،— دەدى داۋلەت اڭگىمەنى تىڭداعىسى كەلەتىن ىڭعاي تانىتا، قولىنداعى قامشىسىن ەتىگىنىڭ قونىشىنا تىعا ساپ. استىنداعى ورىندىعىن سۇيرەتە جاقىنداي ءتۇستى.
— ول ءوزى ءبىر ۇزاق اڭگىمە. ءجا، مەن توق ەتەرىن ايتايىن.
قايىرجان تاعى جانقالتاسىنان شىلىم الىپ تۇتاتتى. ماناعىداي ەمەس اقىرىن سورىپ، ءسال ءۇنسىز قالدى.
— جاز ايى بولاتىن. مۇعالىمدەردىڭ دەنى دەمالىستا. Meن ەندى مىنا جاس جازۋشىلاردى قايتكەندە دە ءوز قاتارلارىنا، مامان جىگىتتەرگە تابىستىرايىن دەدىم. ەلمەن، شارۋاشىلىقپەن تانىستىرسىن. جاڭادان سالىنعان كلۋبىمىزدا وتەتىن كەزدەسۋ كەشىندە سويلەسىپ دەپ ويلا دىم. مال دارىگەرىمىز ءبىر پىسىقشا، ورنىقتى جىگىت. سونى شاقىرىپ الىپ، بار جايدى ءتۇسىن ءدىردىم. جاقسىلاپ دايىندال دا دەدىم. «ماقۇل»،— دەپ و دا ەلپ ەتە قالدى. ءوزى ءبىر ىلعي قىمبات كوستيۋم كيىپ، گالستۋك تاعىپ جۇرەتىن سىرباز ەدى. مادەنيەتتى، وقىعان-توقىعانى كوپ جىگىت سياقتى كورىنەتىن. بىلايىنشا ەتجەڭدى، تولىقتىعى بولماسا، اسەم بالا. ونى سەن دە بىلەسىڭ، داۋلەت...
— ءداۋ قارا جىگىت قوي. قاباعى قالىڭ، كىسىگە كىرپىك قاقپاي قارايتىن.
— ءيا، سول.
— وھو، ەندەشە مەن دە بىلەم، كوكە. وتكەن جىلى ماي مەرەكەسىندە بىزدىكىنە كەلدى. اگرونوم، دارىگەر ءبارى بىرگە جۇرەدى.
ايناش سىقىلىقتاي كۇلدى. ءرازيا قاسىن كەرە، وعام تاڭدانا قاراپ قالدى. ىلە ايناش قىمسىنا اۋزىن قولىمەن كولەگەيلەي قويدى، كۇلكىسىن جيىپ:
— قارنى قاباقتاي، ەڭكەيىپ باتەڭكەسىنىڭ باۋىن بايلاي المادى. ايەلى كومەكتەستى،— دەدى.— وي، سونداعى كۇلگەنىم-اي...
— ءدال ءوزى.— قايىرجان دا ەزۋ تارتتى.— ويپىراي، مۇنداي نادان بولماس. ەرتەڭىنە حالىق كلۋبقا جينالدى. جازۋشىلار دا كەلدى. جينالىستى ءوزىم اشىپ، قوناقتاردى قىسقاشا تانىستىرىپ ءوتتىم.
— ەسىمدە، كوكە، ءسىز قالقان قۇلاق ءبىر اقىننىڭ ولەڭىم جاتقا ايتتىڭىز. ول جينالىس سوڭىنان قولىندى قىسىپ، ىرزالىعىن ءبىلدىردى،— دەدى ايناش اكەسىنىڭ ءسوزىن ءبولىپ.
— ءسوز رەتى كەلگەسىن تىلگە تيەك ەتتىم. جالپى ونىڭ ولەڭى جاقسى، جۇرەگىڭە جىلى تيەدى، جاتىق. سەن، ەندى مەنىڭ اڭگىمەمدى بولە بەرمە، ايناش. جاراي ما؟
— ماقۇل، كوكە.
— سوۆحوزدىڭ جۇمىسشىسى، مەحانيزاتورلارى اتىنان ءسوزدى مال دارىگەرىنە بەردىم. مىنبەگە شىعۋى مۇڭ ەكەن، الگى جىگىتىم ال كەپ لاقسىن. «مىناۋ الدارىڭدا وتىرعان جاس جازۋشىنىڭ شىعارماسىن، ارينە ءبارىڭ دە وقىدىڭدار. بىلەسىندەر. بۇ كىسى جاس تا بولسا، ءومىردىڭ قاسىرەتىن كوپ كورگەن. جەتىمدىك نە ىستەتپەيدى، ۇرلىق تا جاساعان. ەسكىلىكتىڭ كەرى تارتپا قۇرىعىنا ءىلىنىپ: «اعا ولسە، ءىنى مۇرا دەپ، جەڭگەسىنە دە ۇيلەنگەن. ءتۇتىن تۇتەتىپ، وشاق قۇرۋ وڭاي ەمەس. ال، ادال، سەنىمدى جار تابۋ تىپتەن قيىن. ايتسە دە، قارشاداي باسىنان قايسار بالا ءۇش ايەل جىبەرىپ، اقىرى ءوز باقىتىن تاۋىپ، نارەستە ءسۇيىپ وتىر. ەندى، مىنە، بۇ كۇندە بىلدەي جازۋشى، ەل بىلەتىن ازامات. «اداسقاننىڭ ايىبى جوق، قايتىپ ءۇيىرىن تاپقانسىن» دەگەن ەمەس پە؟ بارشا جۇرت سوندىقتان دا وعان كەشىرىم ەتەدى، قۇرمەتتەيدى»،— دەپ، كەتتى دەيسىڭ. جازۋ شىلار كۇلىمدەي ءبىر-بىpiنe قارادى. ءبىز ابدەن جەر بولدىق. شىتتاي كيىنىپ، قوزى قارىن پورتفەل ۇستاپ شىرەنگەنىنە قاراساڭ، ەرىكسىز ىركىلىپ، كوز توقتاتاسىڭ. مادەنيەتتى، وقىعان جان وسىنداي-اق بولار دەپ ويلايسىڭ. كوپتىڭ الدىنا شىعىپ ەدى، ءىشى قۋىس بوس كەمىكتىگىن، ناداندىعىن تانىتتى دا قويدى. قۇداي-اۋ،الگى بەيشارا بالا ەڭ ارعى توركىنى شىعارماداعى ءومىر-قيال جەمىسى، جازۋشىنىڭ ءوز باسىنان كەشكەندەرى ەمەستىگىن كەلمەيدى ەكەن عوي. مىنە، بىلىمسىزدىك، وقىماي، ۋاقىتتان كەنجە قالۋدىڭ لاڭى دەگەنىڭىز وسى. ول ۇيالمايدى، ەل ۇيالدى. اناۋ جازۋشىلاردىڭ ءبىز تۋرالى نە ويلاپ كەتكەنىن كىم بىلەدى؟
كەيىن سويلەگەن مەكتەپ وقۋشىلارى، اگرونوم جىگىت الگى مال دارىگەرىنىڭ اعاتتىعىن جۋىپ-شايىپ، تىگىسىن بىلدىرمەگەن بولدى.
— ە، ونىڭ ءبارى، قايرەكە، بوس اۋرەشىلىك،— دەدى داۋلەت.— «ايتىلعان ءسوز — اتىلعان وق» دەگەن.
كۇن ۇياسىنا باتىپ، قاراڭعىلىقتىڭ تۇسكەنىن ولار اڭدايتىن ەمەس. ۇشەۋى ءۇش جەردە وتىر. قازان استىنداعى وتتىڭ جارىعى جۇزدەرىندە ويناپ، جالت-جۇلت ەتەدى، قۋ بۇتاقتىڭ ءالسىن-الى تىرسىلداي ۇشقان دىبىسى ەستىلەدى. سول وتتىڭ توڭىرەگىندە اق كوبەلەكتەي بىردە جارىققا، قازان الدىنا شىعىپ، بىردە قىلانداي قاراڭعىلىققا سۇڭگىپ كەتىپ ءرازيا ءجۇر. ەت تە ءپىسىپ، وعان سالاتىن قامىر دا وز-وزىنەن يلەنىپ جاتقانداي، مىناۋ وتىرعانداردىڭ ءبىرى دە ونىڭ اۋىرتپالىعىن سەزبەدى. ءرازيا دا ولاردىڭ كومەگىن جوقتايتىن ەمەس، اڭگىمەدەن دە قاعىس قالمادى. كەيدە ءتىپتى ارادان كيىپ كەتىپ:
— اعا، سونىڭ ءبارى نەدەن دەپ ويلايسىز؟ — دەيدى ول.
— مەنىمشە توعىشارلىقتان، ەل الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىن سەزىنبەۋدەن. ايتپەسە، نە؟ نە جەتپەيدى؟ استانادان ءتالىم الىپ قايتقان كەيبىر وقىعان جىگىتتەردى تۇسىنبەيىم. العاشقى بىرەر جىلدا اپ-اسەم بوپ جۇرەدى. ىسكە دە ىجداعاتتى. سونسىن بىرتە-بىرتە ءجۇنجي بەرەدى. بەس جىل وقىعانىمىز جەتەدى دەي مە، كىتاپ ءجۇزىن كورمەي كەتەدى. ءبىلىمىن شىڭداۋدىڭ ورنىنا، قارنىن وسىرەدى. كۇندىز-تۇنى، قولدارى بوساسا، وينايتىندارى قارتا. ەرتەڭىنە بەتتەرى، ىنيىەكتەي ىسىك، بۇعاقتارى سالبىراپ شىعا كەلەدى...
— اعا، قول جۋىسىزدار. Ac ءازىر،— دەدى ءرازيا اڭگىمەنىڭ ءسال تولاس تارتقان ساتىندە ءۇن قاتىپ.
— ءا... بوپ قالدى ما؟! «پىسكەن استىڭ كۇيىگى جامان» دەگەن. كۇتتىرمەلىك.
ىشكە... ۇيگە كىرىڭىزدەر.— داۋلەت ءوزىنىڭ ءۇي يەسى ەكەنىن جاڭا بىلگەن سياقتى قالبالاقتاپ جاتىر. كىشكەنە قۇدىقتاردى جيناپ الدى. كوزىن تومەن ساپ، قوناقتارعا يمەنە جول بەرگەن ايەلىنە: «الگى قول سۇرتەتىگى سۇلگىڭ، قۇمانىڭ قايدا؟» — دەدى ول سالماقتانا.
— ەسىك الدىندا ءبارى دە دايىن. شام جاعىپ قىزمەت قىل. دابدىرلاما. مەن اس تۇسىرەم.
ءرازيا مۇنى ەستىرتپەي، قوناقتاردىڭ كوزىن الا بەرە ايتتى، ونى قايىرجان دا، ايناش تا اڭدامادى. داۋلەت ايەلىنىڭ سوزىنە قيتىقتانا اليا قاراپ ءسال ايالدادى دا، سىرت اينالىپ قوناقتاردىڭ سوڭىنان بەت الدى. كۇيەۋىنىڭ وقىس مىنەزىنە الگىندە ءرازيا ءمان بەرمەسە دە، كەيىن ەتىن تۋراپ، تۇزدىعىن قۇيىپ جاتقاندا دا ونىسىن ۇمىتپاي: «بۇعان نە كورىندى؟ نە جازدىم؟» — دەپ تۇسىنبەي-اق قويدى. دەگەنى بولماي، الدەنەگە قولى جەتپەي قينالعاندا عانا داۋلەتتىڭ ءوستىپ ءبىر موڭكىپ، وسقىرىنىپ قالاتىنىن بىلەتىن ەدى. «قازىرگىسى نە؟ نەمەنەگە تورساڭدادى؟» — دەدى ول ايران-اسىر بوپ.
ءار كۇننىڭ ادامعا دەگەن ءوز سىباعاسى بار. ول جاقسىلىق تا، جاماندىق تا، قۋانىش تا، كۇيىنىش تە، قاسىرەت تە بولۋى مۇمكىن. تەگىندە كىسى سونىڭ بارىنە ءمان بەرىن، ەسەپتەپ جاتپايدى ەكەن دە. ءبىرىڭعاي قاسىرەت بوپ كەتسە عانا: «ويپىر-اي، جاماندىق تا ەگىز بە ەدى. ءبىر اينالدىرعاندى، شىر اينالدىردى-اۋ. سورلىنىڭ جاقىندا شەشەسى دۇنيە سالعان، ەندى باۋىر ەتى اعاسى وپات بولدى»،— دەرتۇعىن. سويتسە، ادام قۋانىشتى دا سول شامادا قابىلدايتىن سياقتى ما، قالاي؟! «وسى مەن بۇگىن نە ىستەدىم؟» — دەپ ايناش ويلامايتىن، وعان پالەندەي ءمان دە بەرمەيتىن. ايتسە دە، ءبىر عاجابى كەشەلى-بۇگىندى ىلعي ءبىر قۋانىش، قىزىق. ءوزىنىڭ از عانا ومىرىندە بۇلاي شاتتانىپ، سايراڭداعان ەمەس. انە ءبىر سەكەمشىل، سوقىر سەنىمگە يلانعىش بولماسا دا، تىنىشسىز ۇيىقتاپ، جايسىز ءتۇس كورسە دە، مارقۇم شەشەسى قۇساپ سان ساققا جورىپ، جاس جۇرەگى لۇپىلدەپ قويا بەرەتىن. ەندى، مىنە، قۋانىش كوبەيىپ كەتتى-اۋ دەپ سونان ۇركىپ، ءتۇن جاراسى اۋسا دا، كوزى ىلىنبەي جاتىر. مۇنىڭ ءبارى جاستىقتىكى، بويىنداعى جۇيرىك قاننىڭ الەپەتى ەكەنىن بىلمەيدى. ادام ون جەتىدە نە الپىستى القىم داعاندا عانا سەنىمشىل، ىرىمشىل كەلەتىنىن ول ءقايتسىن. ءوزى كوزى تۇراق تاۋىپ توقتاماعان، ايالسىز، قىزىعى كوپ كەزى عوي. ءيا، ول اۋىلعا كەلگەنسىن قۇربىلارىنا كانيكۋلدى ورماندا، اكەسىمەن بىرگە قالاي وتكىزگەنىن، دەم العانىن تالاي ءتۇن جىرداي عىپ ايتادى. وسىرەسە، بۇگىنگىسى ەستەن كەتپەس...
تاڭ قىزىل يەكتەنە وياندى. نەدەن، قالاي ويانعانىن ءوزىم بىلمەيدى. ويانىپ كەتتى. مۇمكىن الدەكىمنىڭ سۇقتانا قاراپ تۇرعانىنان ويانعان شىعار؟ كىم قارادى؟ قوي، ونداي ادامدى كورگەنى جوق. ۇيقىسى شايداي اشىلىپ، جاستىقتان جۇلىپ العانى كامىل. بولمەدە اكەسى ەكەۋى عانا... سونسىن ءبىر ەلىكتىڭ لاعى. الگى كەرەۋەتتىڭ اياق جاعىندا بۇعان تەلمىرە قاراپ، تىلەرسەگى دىرىلدەپ تۇر. تەرەزەدەن تۇسكەن كۇننىڭ القىزىل شۋاعىندا كوزى مولدىرەگەن سۇپ-سۇيكىمدى-اق. ءبىر ءتۇرلى مۇڭدى، كىسىگە جالبارىنعانداي جاۋتاڭداي قارايدى. «ءوڭىم بە، ءتۇسىم بە؟» دەگەندەي ايناش العاشىندا ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەگەندەي دە بولدى. جوق، ءوڭى.
— پاپا! — دەدى ول وقىس، تەرەزە الدىنداعى كەرەۋەتتە جلتقان اكەسىنە بۇرىلىپ.
اكەسى ويانبادى. ەلىكتىڭ لاعى سەلك ەتىپ، داۋىستان شوشىپ كەتتى. اياعى تالدى ما، جوق الدە بۋىنى بوسادى ما، شاتقاياقتاپ بارىپ قۇلادى، ءتورت اياعى ءتورت جاقتا، ەتپەتتەي جاتىر. ۇركەكتەپ، ەكى كوزى جاۋدىراي قارايدى. ايناش قاتتى اياپ، ىركىلە بەردى. مۇنان ءارى داۋىس تاۋعا جۇرەكسىنىپ، كەرەۋەتىنەن ءتۇسىپ، اياعىن ۇشىنان باسىپ لاقتىڭ قاسىنا كەلدى، ەڭكەيىپ جونىنان سيپاپ قويدى. «نەگە قورقاسىڭ؟ قورىقپا، كوزايىم. مەن تيمەيىم. راس، ايتام، تيمەيىم»،— دەدى دە ول مۇڭايا قالدى. اپىر-اي، «كوزايىم» دەدى-اۋ. قايدان ويىنا ءتۇستى. مارقۇم اناسى سولاي دەيتۇعىن عوي. جۇرەك ءتۇبى سىزداپ قويا بەردى. ول تەرەڭ كۇرسىنىپ، بويىن جنىپ الدى. سالقىن ەدەندە جالاڭ اياق تۇرعانى ەسىنە تۇسكەن سياقتى؛ اسىعا-اپتىعا كەرەۋەتتىڭ باس جاعىنداعى كيىمدەرىن كيىپ ۇلگەردى. لاق مەكىرەنگەندەي ءبىر دىبىس بىلدىرگەن. ايناش جالت قاراپ، تاعى دا تاڭدانا قاسىنا جەتىپ باردى، نارەستەدەي ايمالاي كوتەرە بەرىپ قولىڭ تارتىپ الدى. «ءۇستىڭ شىرىش پا ەدى؟! توقتا، مەن سەنى سۇرتەيىن». ول سويلەي ءجۇرىپ، اۋىز ۇيدەن شۇبەرەك اكەلدى، لاقتىڭ ۇركەكتەگەنىنە قاراماي، ونىڭ ساۋىرىن، باسىن، جونىن، اياعىن ءسۇرتتى.
«كوردىڭ بە، مەن تيمەيىم ساعان. بەكەر قورقاسىڭ. سەنىڭ ەنەڭ قايدا؟ ا؟ سەنى كىم اكەلدى؟ داۋلەت اعا ما؟ الدە ءرازيا اپام با؟ مەنىڭ باس جاعىما اكەپ تاستاعان كىم؟ ءوزىڭ كەلدىڭ بە؟ قايدام. سەن ءوزىڭ كەلە المايسىڭ عوي...»
— ايناش، كىممەن سويلەسىپ وتىرسىڭ؟ تاڭ اتپاي كيىنىپ العانبىسىڭ؟ ءالى ەرتە ەمەس پە؟
اكەسى ويانىپتى. جاستىقتان باسىن كوتەرىپ العان، تاڭدانا قارايدى. ءجۇزى ءبىر ءتۇرلى سولعىن، ۇيقىسىن ءجوندى اشا الماعانعا ۇقسايدى.
— پاپا، وياتىپ جىبەردىم بە؟
— جوق. اناۋىڭ نەمەنە؟
— لاق.
— قايداعى لاق؟
— كادىمگى ەلىكتىڭ لاعى؟
— كىم اكەلدى؟
— بىلمەيىم.
— عاجاپ ەكەن،— دەپ قايىرجان سەنەر-سەنبەسىن بىلمەگەندەي قاسىن كەرىپ قويدى. جامىلعى كورپەسىن سەرپىپ تاستاپ، اياق جاعىنداعى، ورىندىق ۇستىندەگى كيىمىن الىپ كيىنە باستادى.
تەرەزە تۇسىنان دالاداعى ادامنىڭ دابدىرلاعان داۋسى ەستىلدى دە، ىلە ەسىك اشىلدى. داۋلەت ەكەن. قايىرجاننىڭ دا، ايناشتىڭ دا تۇرعانىن كورىپ:
— بارەكەلدى، سىزدەر دە ويانىپسىزدار عوي،— دەپ كۇلىمدەپ.
ەرتەڭگى سالقىن اۋادان با، بەتى قىزعىلت تارتىپ، كوز جايناڭداپ تۇر. ايناش جاقىن كەلگەن ودان ورماننىڭ دىمقىل، سالقىن اۋاسىن، اعاشتىڭ حوش ءيىسىن سەزىنگەندەي بولدى. كەلگەلى اق جارقىن وسى كىسىگە ءبىر كوز توقتاتپاپ ەدى، تۇڭعىش رەت قىسىلماي قاراپ قالدى.
— لاق وياتىپ جىبەردى مە، ايناش؟
— جوق، ءوزىمىز وياندىق.
— مۇنى قايدان كەزىكتىرىپ ءجۇرسىڭ، داۋلەت؟ — دەدى قايىرجان.
— زاتوننىڭ جاعاسىنان. ءبىر وڭباعاندار ەنەسىن اتىن ءولتىرىپتى. ۇستاتپاي كەتتى. لاعىن كورمەي اتتى ما، جوق الدە قانىپەزەر يتتەر مە، بىلمەيىم. مىلتىق داۋسىن ەستىپ جەتىپ بارعام، تايىپ وتىردى.
— ماشينانىڭ نومەرى قانداي؟
— كورە الماي قالدىم.
— قاپ.
— «گاز-69» ماشيناسى. ءقازىر كيىكتىڭ، ەلىكتىڭ لاق ورگىزەتىن كەزى. بىلە ءتۇرا ىستەيدى قاسكۇنەمدەر،— دەدى ءداۋ لەت تىستەنىپ.— قاراقشىدان بەتەر ءتۇن جامىلىپ كەلەدى،
— ءيا. وندايلار بار.
قايىرجان باسىن شايقاپ قويدى.
— جەتىم... جەتىم قالعان ەكەنسىڭ عوي، كوزايىم،— دەپ ايناش لاقتىڭ باسىنان، مويىنان سيپاپ، باۋىرىنا باستى.
— ولاي دەمە، ايناشتاي. ەشتەڭە ەتپەيدى.
قايىرجان قىزىنىڭ جاۋىرنىنان قاعىپ، مەيىرلەنىپ باسىنان سيپاپ قويدى. سول ءسات ەسىك قايتا اشىلىپ، دالادان ەكى شەلەكتى كەتەرىپ ءرازيا كىردى. ۇستىندە ۇزىن جەڭ كويلەك، جەڭسىز كامزول، اياعىندا قارا رەزينكا ەتىك. كۇلىمدەي ۇشەۋىنە الما-كەزەك كوز تاستادى، ەكى بەتىنىڭ ورتاسى شۇڭقىرايا، ۇيگە مول شۋاق الا كىرگەندەي بولدى.
— قايىرلى تاڭ،— دەدى ول باتىلسىزداۋ ءۇن قاتىپ.
— ەسەن بولىڭىز،— دەپ قالدى قايىرجان وزدەرىنىڭ مىنا تۇرىستارىنان ىڭعايسىزدانا. تەگىندە قاسىرەت پەن مۇڭنىڭ اياعى جەڭىل، جەتىپ كەلەدى. قۋانىشتىڭ جولى اۋىر، قيىندىقسىز ۇستاتپايدى، جوعالۋى دا تەز. قايىرجان سونى بىلەتىن. كەلىنشەك اكەلگەن شۋاقتى ءسوندىرىپ الام با دەپ قورقىپ كەتكەنى دە سونان.— مىناۋ لاق كوز قۋانىشىمىز، نە ىستەيمىز، كەلىنجان؟
ءرازيا ءجۇزىن تايدىرىپ الىپ، ەسىكتىڭ قايرىلىسىنا ەكى شەلەك سۋدى قويىپ جاتقان:
— نە ىستەيتىنى بار، ءسۇت بەرۋ كەرەك،— دەدى تاعى ەزۋ تارتىپ.
داۋلەت تە، ايناش تا سەلك ەتكەندەي بولعان، جۇزدەرى قىلىپ سالا بەردى. قايىرجان ونى دا شالىپ قالدى. مىنە، ەندى دۇرىس» دەگەندەي، ىشتەي الدەنەگە كوڭىلى، جانى جايلاندى. «ادامعا مۇنان وزگەنىڭ كەرەگى نە اتى ءجون».
— ءيا، شىنىندا دا سويتسەك قايتەدى؟
— ءوزىڭ ءبىل، ايناش. لاق سەنىكى.
داۋلەت كۇلىمدەي قاراپ تۇردى دا، اۋىز ۇيگە شىعىپ كەتتى. قايدان العانىڭ كىم ءبىلسىن، اپ-ساتتە ءبىر بوتەلكە مەن ەمىزىك تاۋىپ اكەلدى. ءرازيا وعان ءسۇت قۇيىپ، ەمىزىكتى ەمىزدى. سىرتىن ورامالمەن اسپەتتەي ءسۇرتىپ، ايناشقا بەردى. كادىمگى ءبىر نارەستەنى تاماقتاندىراتىنداي ابىر-سابىر بوپ ءجۇر. لاق تا ءۇي ىشىندەگى مىناۋ جاندارعا ەتى ۇيرەنىپ، ەندى ۇرىكپەدى. ءبىر شىنى ءسۇتتى دە تاۋىستى. الگىندەي بولماي، مەكىرەنىپ، سىلكىنىپ، جالانىپ قويدى. وعان ايناش ماز-مەيرام. ەرتەڭگى اۋقات ۇستىندە دە وسى ءبىر جىلى شۋاق، ماي قوڭىر سامال سەيىلمەي جەلپىپ تۇرىپ الدى. بارىنە دە ورتاق قۋانىش، دانەكەر بولعان لاق — نارەستە ەكەنىن ولار ويلاعان جوق. اڭگىمەلەرى دە سونى عانا توڭىرەكتەپ، كۇيبەڭدەپ، ۇزاي المادى. ىدىس-اياقتى ءۇنسىز جيىستىرىپ جۇرگەن ءرازيا تۇڭعىش رەت مىناۋ ىستىق نەنىڭ جەتىسپەيتىندىگىن، كوڭىلىنىڭ نەگە جۇدەۋلىگىن قاتتى سەزىندى. بۇرىن بالا سۇيمەدىم-اۋ دەپ تەك ويلاپ قانا قويسا، ەندى اششى بىردەڭە وزەگىن ورتەپ وتكەندەي بولدى. بۇندايدا ول وزگە ءبىر ناستەنى ويعا الاتىن دا، سونىمەن كوڭىلىن جۇباتىپ، الانداتىپ باعاتىن. ەندى، مىنە، وسى ءقازىر قاس قىلعانداي ويىنا ەشتەڭە تۇسەتىن ەمەس. داستارقان باسىنان وشارىلا كوتەرىلىپ، ەسىك الدىنا كۇن شۋاققا شىققان ەركەكتەر شىلىم شەگىپ، شۇيىركەلەسىپ تۇر. ولاردان بەرى تامان ايناش لاقپەن ويناپ ءجۇر. كۇلكىسى جارقىن، اشىق. ءرازيا داۋلەت پەن قايىرجاننىڭ اڭگىمەسىنە قۇلاق تۇرە قالدى.
— مەنىڭ قىزىم ناعىز قازاق قىزى. مالجاندى.
— ونىسى جاقسى عوي. قايرەكە. نانساڭىز، مەن ءالى كۇنگە سوۆحوزدى ۇمىتا المايىم. تۇسىمە دالا، تراكتور ەنەدى،— دەدى داۋلەت. «شىن ايتادى، مەن دە سولايمىن. كوزىمدى جۇمسام، باياعى فەرمانى كورەم، بۇزاۋلارىم ەلەستەيدى»،— دەگىسى كەپ كەتتى ءرازيانىڭ. ايتسە دە، ۇندەمەدى. ۇيدەن جۇگىرە شىعىپ، ەركەكتەردىڭ ءسوزىن بۇزعانى ادەپسىزدىك بولادى عوي.
— ەندەشى سوۆحوزعا كوشىڭدەر. جۇمىس تابىلادى.
— ءيا، بۇلاي دەۋ ايتۋعا جەڭىل، قايرەكە. شىنتۋايتىنا كەلگەندە ورماندى قيمايمىن.
«نەسى بار قيمايتىن. مەن تۇك تە قايعىرماس ەم. داۋلەت كەتتىك دەسە، جۇرە بەرەر ەدىم»،— دەپ ويلادى ءرازيا.
— باسە، سولاي دەسەيشى. كەلىن قالاي قارايدى؟
— بىلمەيىم. سۇراعان ەمەسپىن.
— ءا، ونىڭ بولماعان،— دەدى قايىرجان سىرت اينالا ءۇي جاققا كوز تاستاپ.
اڭگىمەگە قۇلاق تىگىپ قالعانىمدى بايقاماسا يگى ەدى دەپ. ءرازيا ءجۇزىن بۇرىپ اكەتتى. ءۇيدىڭ ىشىندە ءسال ايالداپ، دالاعا شىقتى. ايناشتىن، جانىنا باردى.
— تۋ-ۋ، لاعىڭا جان ءبىتىپتى عوي. سەكىرە مە، قايتەدى؟
— قاراشى، اپا، سۇزگىسى كەلەدى،— دەدى ايناش كۇلىپ.
سونسىن ولار كولگە باردى. قارماق سالدى. داۋلەتتىڭ قارماعىنا ەكى سازان ءتۇستى: قايىرجان دا، ايناش تا تۇك ۇستامادى. ءرازيا قايىقتىڭ كەنەرەسىنە وتىرام دەپ سۋعا قۇلاپ كەتە جازدادى. ۇيدەن قازان اكەپ، بالىقتى جاعادا اسىپ جەدى. «ءيا، بۇگىنگى كۇن ءومىرى ۇمىتىلماس»،— دەپ ويلادى ايناش كوزى ءىلىنىپ بارا جاتىپ. «قىزىق كۇن بولدى. ءرازيانىڭ قۇلاپ كەتە جازداعانداعى ايتقان سوزىنە داۋلەت اعا كوزىنەن جاس اققانشا كۇلدى. ال، كوكەسى ەستىمەگەنسىپ: «كۇن ءوزى جاۋايىن دەپ تۇر ما، قالاي؟» — دەدى-اۋ اسپانعا قاراپ. ونىسى نەسى؟ نەگە ءويتتى؟ ءرازيانى ۇيالتپايىن دەگەنى مە؟ سولاي شىعار-اۋ...»
* * *
داۋلەت كوڭىلى قاتتى الاڭ؛ الدەنەدەن قوبالجيتىن دا سياقتى. «نەگە الابۇرتادى؟ ءتىپتى القىنعانداي دا بولام. و، نەسى؟ نە كورىندى سونشا؟». دالانىڭ اق شۇناق ەركە قۇيىنىنداي توسىن سوققان سەزىمدى تۇسىنە الماي دال. نەگە جورىرىن بىلمەدى. اتىنىڭ باسىن ورماننىڭ تاۋ جاق بەتىنە قاراي بۇرعان، سوندا دا جانى ءجاي تاپپادى؛ كوڭىلى ونان بەتەر قۇلازىپ سالا بەردى. الدەكىمدى قيمايدى، كورگىسى كەلەدى، و بولسا كەيىندە ۇمىت قالعانداي، وزەگىن ءور- ءپيدى. ءبىر ءتۇرلى سونى ساعىنعانداي دا ما، قالاي؟! اقىرى شىداي الماي، ول ات باسىن ىرىكتى. «نە ىستەسەم؟ قايتكەندە ۇمىتام؟»
اتىنان شۇباتىلا، ۇزەڭگىدە اياعى قالىپ قويا جازداپ ازەر ءتۇستى. اعاش ەردىڭ الدىڭعى قاسىنا ءىلۋلى قىل شىلبىرىن الۋدى دا ۇمىتىپ، اتىن تىزگىنەن جەتەلەپ كەلەدى. Miنe، ول تىپ-تىك جاس ەمەننىڭ تۇبىنە كەپ توقتادى. «بىلەكتى سىبانىپ كوكپارعا شىققان جىگىتتەيىن نەتكەن كەلبەتتى ەدى» — ىلعالدى سالقىن قابىرشاعىن ىستىق الاقانىمەن سيپاپ قويدى. توڭىرەگىنە سامارقاۋ كوز تاستاپ تۇر. ءوزى ءبىر وياڭداۋ، اينالاسى اشىق، اعاشى سيرەك جەر ەكەن. «تابيعات انا سەنى ادەيى جالعىز قالدىرعان سياقتى-اۋ، ءا؟ عاجاپ. وسى جەردەي تالاي وتسەم دە، سەنى كورمەپ ەدىم. ەندى، مىنە، الدىمنان قول جەتپەستەي بيىك بوپ شىعا كەلدىڭ. ءاي، سەن كىمسىڭ؟ سەنىڭ اناڭ، اكەڭ كىم؟ ءيا، بىلمەيسىڭ... قۇداي-اۋ، وسى مەن نە دەپ كەتتىم. الجاسقانىم با؟» داۋلەت اعاشقا پتىي بايلاپ، ءوزى سونىڭ تۇبىنە وتىردى. جايشىلىقتا جەردىڭ سىزدى، سالقىندىعىن ويلاپ، بۇلاي جايعاسا جايلانا قويمايتىن، بۇ جولى ونى ەلەمەدى. قومپاڭداي قوزعالاقتاپ كۇپەيكەسىنىڭ جان قالتاسىنان شىلىمىن الىپ تۇتاتتى؛ اسىقپاي باپتانا سورىپ، تاناۋىنان بۇرقىراتا شىعاردى. كۇن كوزىنەن اق شانداق تارتقان اسپانعا قاراپ، تەرەڭ كۇرسىنىپ قويدى.
«جو-جوق،— دەيدى كۇبىرلەپ.— مەن ءوزىمدى الداي المايىم. قول جەتپەس قياداعى شىنارداي وعان تەلمىرۋىمنىڭ ءوزى ابەستىك. بۇرىن ۇيلەنبەسەم ءبىر ءسارى، «ۇمىتسىزدىك شايتان ءىسى دەر ەم». ەندىگىم ۇيات. ول ۇلبىرەگەن راۋشان گ ۇلى دە، مەن ءبىر قۇمدا وسكەن سەكسەۋىل. قۇداي-اۋ، ەڭ بولماسا، مىناۋ ەمەندەي جالعىزىلىك كەزىمدە كەزىكسەمشى. بوس قيال، ارام تەر. ول مەنىڭ جان-دۇنيەمنىڭ استاڭ-كەستەڭ بوپ، ءبىر ءوزىن ويلايتىنىمدى بىلسە عوي... ايناش... جانىم. مەنىڭ كەش تۋعان ايىم. دۇنيەدە سەنىڭ بارلىعىڭنىڭ ءوزى قانداي باقىت ەدى! سەن كەلگەلى ءۇيىم دە، قارا ورمانىم دا ءبىر جىلى ۇياعا اينالعانىن سەزسەڭ قايتەر ەڭ. اسپانىمدى دا سەن بيىكتەتتىڭ... ەرتەڭ سەن كەتەسىڭ. سوندا مەن نە ىستەرمىن؟ نە ىستەيتىنى بار؟ بۇگىن بۇگىنشە ءومىر سۇرەيىن، ەرتەڭدى دە، تىرلىك بولسا، كورەرمىن. بۇگىن قايتىپ كەلمەيدى. كۇڭىرەنگەننەن نە شىعادى؟ ارمانسىز كورىپ، تىلدەسىپ قالعان دا عانيبەت ەمەس پە؟ ءيا، ءيا، سويتەيىك. مەنىڭ نە ويلاپ، نە قويىپ جۇرگەنىمدە ەلدىڭ جۇمىسى نە؟ قۇداي-اۋ، ولار تۇكتى دە سەزبەيدى، قۇلا ءدۇز وسى مەن نەگە ۇركىپ، ءبۇلىنىپ ءجۇرمىن؟ مەنىڭ جۇرەك تۇكپىرىمدەگىنى كىم ءبىلىپ جاتىر؟ كىمگە نە ايتىپپىن؟...» ماسكۇنەم جانداي عاشىق ادام دا اقتالعىش كەلەدى، ولار ءۇشىن توڭىرەگىندەگىلەردىڭ ءبارى دە ەشتەڭەنى بايقامايتىن، كورمەيتىن اڭعال جاندار. ايتقاندارىنا باس شۇلعىپ سەنەدى دەپ ويلايدى.
الگىندەي بولماي، داۋلەتتىڭ كوڭىلى جايلانىپ سالا بەردى. ول تەمەكىسىنىڭ تۇقىلىن اياعىمەن اسىقپاي تاپتاپ ءسوندىردى دە، ورنىنان شيراق كوتەرىلدى. اتىنىڭ تىزگىمىن شەشىپ الىپ، لىپ ەتىپ جەڭىل قوندى. كەشەگىدەي بۇگىن دە قورىقتى تۇگەل ارالامادىم-اۋ دەپ قينالعان دا جوق، اتىنىڭ باسىن كەرى بۇردى. ەندى، مىنە، استىنداعى جيرەنىن سيپاي قامشىلاپ، ىڭىلداپ اندەتەدى.
بۇل ءبىر كوكتەمنىڭ ماي شۋاق كۇنى ەدى، تىپتەن جىلى بولاتىن. اعاش باسىندا جۇدىرىقتاي قارا تورعايلار جا مىراي سايراپ وتىر. اۋىق-اۋىق ءدۇر ەتە كوتەرىلىپ، لىقسي شۋدالانىپ قايتا قونادى. ءار تۇستان توقىلداقتىڭ توق-توق ەتكىزىپ، اعاشتىڭ قابىعىن دۇمپىگەن ءۇنى دە ەستىلىپ قالادى، قۇلاعى تاس ءبىتىپ، جاڭا اشىلعانداي داۋلەت تاڭعى ورمان ءىشىنىڭ سان ءتۇرلى ۇنىنە ەلەڭدەي، قىزىعا تىڭداپ قەلەدى.
ۇيگە جاقىنداعاندا الدىنان قايىرجان كەزىكتى. ۇستىندە پلاشش، اياقتا قونىشى ۇزىن قارا رەزەڭكە ەتىك. جالاڭ باس. پلاششىنىڭ جاعاسىن قالانىڭ جاستارىنداي كوتەرىن العان، قولىندا قارماعى، اق كوڭ قۇرتىن سالعان قالايى قۇتىسى بار.
— جول بولسىن، قايرەكە!
— ايتقانىڭ كەلسىن. كەشەگى ايرىلىپ قالعان قىزىل سازانىمدى اكەلگەلى بارام.
— ءجون، ءجون.
— ءيا، ورمان تىنىشتىق پا؟
— تىنىش. ايناش ەرمەدى مە؟
— ە، وعان ەرمەك تابىلدى عوي. ەلىكتىڭ لاعىنا ءسۇت بەرەدى، سونىمەن اۋرە. ءالى بالا، سونىمەن وينايدى. ءوزىڭ نە ىستەيسىڭ؟
— ءرازياعا وتىن جارىپ بەرمەسەم؟!
— ءا، ونىڭ دۇرىس. ءبىز ەرتەڭ قايتامىز-اۋ دەيىم، داۋلەت. جۇمىس كوپ. جىگىتتەر تىم-تىرىس. بىردەڭەنى ءبۇلدىردى مە دەپ قورقام. ەگىستى قايتتى ەكەن؟ تۇك حابارىم جوق.
— ءالى ەكى-ۇش كۇنىڭىز بار ەمەس پە، قايرەكە. ءبىر دەم الۋ كەرەك قوي.
— جۇمىس تا دەمالىس قوي، داۋلەت. ەكى قولىم الدىما سىيماي بارادى. كۇزدە استىق جيناپ العانسىن دا كەلەرمىن. ماعان اسىعۋ ءجون... ال، جاقسى... سوڭعى رەت قارماق سالىپ قايتايىن.
قايىرجاندى كوزىمەن ۇزاتىپ سالىپ، داۋلەت اتىپ تەبىنىپ ءجۇرىپ كەتتى. «ءوڭى سىنىق. ىلعي مۇڭدى. ءوزى جۇدەۋ. اۋىرماي ما ەكەن؟» — دەپ ويلادى ول. ىزىنشە ونى دا ۇمىتتى. قاراعايدان قيىپ تۇرعىزعان، توبەسى شاتىرلى ءۇيىن كورگەندە ءىشى جىلىپ سالا بەردى. ايناش تا كوزىنە تەز شالىندى. ءۇيدىڭ الدىندا، شۋاقتا ەلىكتىڭ لاعىمەن ويناپ ءجۇر. باسىندا اق تەلپەك، ۇستىندە قوڭىر سۆيتەر، قارا شالبار. «ءوزى دە ەلىكتىڭ لاعىنداي-اۋ»،— دەپ ويلادى داۋلەت كوڭىلدەنە. ارىدەن، قورادان الدەنەنى الىپ شىعىپ جۇرگەن كەلىنشەگىن دە كوزى شالدى. ول اتىن سوعان قاراي بۇردى.
قورانىڭ الدىنداعى ماما اعاشقا اتىن قاڭتارا بايلاپ، ىشكە كىرە بەرگەن، قولىنا بالتا ۇستاعان ءرازيا قارسى سوقتى. «نەعىپ تەز ورالدىڭ؟» — دەمەدى، كەلەرىن بىلگەندەي،سالقىن كوز تاستاپ، تۇرىپ قالدى. ۇندەمەدى.
— اعاش جارۋعا شىقتىڭ با؟ اكەل مەن ىستەيىن،— دەپ داۋلەت ەلگەزەكتىك تانىتىپ، قالباقتاي باستاعان ءسوزىن اياقتاتپاي، بالتانى ۇستاتا سالىپ شىعىپ كەتتى.
— ءاي، ءرازيا، توقتا!
— نەمەنە؟
— ساعان نە كورىندى؟ كىسى ءولتىردىڭ بە؟
— مەن ازىرگە وندايدان امانمىن. سەن بولماساڭ.
— ءوي، نە دەپ تۇرسىڭ؟
— ءجاي، انشەيىن.— ءرازيا بۇرىلىپ ۇيگە قاراي جۇرە بەرە.
داۋلەت ەندى ونى توقتاتپادى. ۇرلىق ۇستىندە ۇستالعان سابيدەي الدەنەدەن قۋىستانىپ قالعان. كەلىنشەگى ۇزاپ كەتكەننەن كەيىن ءوزىنىڭ سول مىنەزىنە كۇيىندى. «تۇلان تۇتقانداي نە جازىپپىن. ۇيگە كەلگەن قوناققا جىلى قاباق تانىتساق، سو دا ايىپ پا؟! وقتاۋ جۇتقانداي سىرەسىپ ءجۇرۋىمىز كەرەك پە ەكەن. نە بولمايسىڭ دەپ تورساندايدى-ەي، ءا؟ بۇيتە بەرسە، مىناۋ قالپىندا كويلەگىنىڭ ەتەگىنەن ۇستاتىپ تابالدىرىقتان اتتاتپاي قويار»،— دەپ وز-وزىنەن كۇڭكىلدەي ءجۇرىپ، داۋلەت وتىندى كول-كوسىر ەتىپ ۇساقتاپ تاستادى. ايەلىنىڭ الدىندا كوكەيىنىڭ تازا ەمەستىگىن سەزىنسە دە، قىڭىرايىپ ونىسىن مويىنداعىسى كەلمەدى.
قىلمىس ۇستىندە ۇستاعانداي بۇلتانداعانى نەسى-ەي؟ كورە قالعان دا دانەڭەسى جوق قوي. سەنى ەندى تاستايىم... عاشىقپىن دەدىم بە؟ ءا؟». داۋلەت ىزالانا قولىنداعى بالتاسىن قورانىڭ تۇكپىرىنە قاراي اتىپ جىبەرىپ، ەسىككە ءىلىپ قويعان كۇپەيكەسىن كيدى. ماما اعاشتىڭ قاسىندا جاتقان كەسپەلتەك تومارعا بارىپ وتىردى. قاڭتارۋلى تۇرعان جيرەن يەسىن تانىپ، ۇمىتتەنە وقىرانىپ قالعانىن دا ەلەمەدى. قاباعى سالبىراپ كەتكەن، تۇنجىر. ەكى قارى سالدىراپ، قاتتى شارشاعانىن دا ول ءقازىر عانا اڭدادى.
الگىندەي بولماي، ايەلىنىڭ جايراڭداپ، قايتا ورالارىن داۋلەت بىلمەگەن، تۋ سىرتىنان كەپ:
— داۋلەت،— دەپ نازدانا ءۇن قاتقاندا، ول سەلك ەتە ءتۇستى.
— جارايدى، اعا.
— اياعىڭ ۇزەڭگىگە جەتە مە؟
— جوق.
— ەندەشە تارالعىعا سال. قالاي؟ باسىڭ اينالماي ما، ايناش؟ — دەدى ول تومەننەن جوعارى قىز جۇزىنە كۇلىمدەي قاراپ. الگىندە قولى ايناشتىڭ بەلىنەن سىرعىپ، نىپ-نىعىز انارىنا ءتيىپ كەتىپ، ءون بويى شىمىر ەتكەندەي بولعان، سونىسىنان ەندى قىسىلىپ تۇر.
— جوق، اعا، باسىم اينالمايدى. وي، قانداي بيىك. قۇلان بارا جاتسام، ەردىڭ باسىنان ۇستايىم، اعا. قانداي قورقىنىشتى ەدى.
— ەشتەڭە ەتپەيدى. شىدا.
— ماقۇل، اعا.
— تەبىنبە. اتقا ەتىڭدى ۇيرەتىپ ال. مەن شىلبىردان ۇستاپ تۇرام. ءجاي ەكى-ۇش اينالعانسىن، جەڭىل اياڭعا تۇسەسىڭ. جەرگە قاراي بەرمە، باسىڭ اينالادى.
— جاقسى، اعا.
— كانە، شۋ...
جيرەن ات ۇستىندەگى ادامنىڭ تىزگىنى بوستىعىن سەزدى مە، «ءاپ» — دەگەننەن ەدىرەڭدەپ، قيىس تارتىپ ەكى اينالعانشا ىرىققا كونبەي باڭتى. جۇلا جونەلىپ، ەندى بىردە تەكە-تەكىرەككە ءتۇسىپ، سەكەكتەتىپ، تاقىمى بوس قىزدىڭ ابدەن سىلەسىن قاتىردى. ايتسە دە، ايناش شىداپ، تىستەنىپ الدى، سىر بەرمەدى. العاشىندا جەر-دۇنيا دوڭگەلەنىپ، توڭكەرىلە جازداپ، اينالاداعى اعاشتار دا قاتار جارىسىپ بارا جاتقانداي بولعان، سونان ءتىپتى باسى اينالعانداي ەدى، بەرتىن وعان دا كوزى قانىعىپ، ەتى ۇيرەنىپ الدى. ءبىر قارا جولاق بەلبەۋدەي تۇتاسىپ كەتكەن ورمان اعاشتارى دا اجىراپ، الدەقانداي كىرەۋكە سەيىلگەندەي ءارقايسىسى انىقتالا باستادى.
— جارايسىڭ، ايناش!
داۋلەتتىڭ شات ءۇنى قىز بويىنا قۋات بەرگەندەي اسەر ەتتى. ول وزىنە ءبىر ەرەكشە كۇش بىتكەندەي سەزىنىپ، جەڭىلەيىپ قالدى. تىزگىندى مىتا، جيناقتاي ۇستادى. سالدەن سوڭ تەبىنىپ اتتى تەكە-تەكىرەككە ءتۇسىردى. اپپاق ەكى بەتىنىڭ ۇشى قىزعىلت تارتىپ، جۇقا مۇرىن جەلبەزەگى جەلبىرەپ كەتتى، قارا كوزىندە جىلت ەتىپ، كومىر شوعىنداي وت ويناپ بارادى. «قۇيىن قۋىپ، توسكەيدە جەلمەن جارىسقاندا ەرلەردەن قالىسپاس قازاق قىزىنىڭ ىستىق قانى بۇنىڭ دا جۇرەگىندە جاتىر ەكەن-اۋ»،— دەپ ويلادى داۋلەت ايناشقا سۇيسىنە قاراپ. ايتپەسە، تۋمىسىندا ات تىزگىنىن ۇستاماعان جاننىڭ ەندىگى: «شارشادىم، قارىم تالدى»،— دەيتىن-اق كەزى كەلدى. جوق، مىناۋ ونىسىن سەزدىرەتىن ەمەس.
— اقىرىن... اقىرىن، ايناش،— دەدى داۋلەت قىزدىڭ تەكe-تەكىرەكتىڭ ءوزىن ازىرقانىپ ەكى-ۇش تەبىنىپ قالعانىن اڭداپ.
الگى قىزىن العان جيرەن ات كوسىلە جونەلدى. ايناش ۇستىندە قاققان قازىقتاي، اۋىق-اۋىق داۋلەتكە كۇلىمدەي قاراپ، ءتىپتى قولىن بۇلعاپ قويادى. ولار ساسكە ءتۇستىڭ بولعانىن، ءرازيانىڭ ۇيىنە كىرىپ شىعۋى جيىلەپ، اس قامىنا كىرىسە باستاعانىن اڭدامادى. ءوز قىزىقتارى وزىندە: ايناش اتقا شاۋىپ سۇيسىنسە. داۋلەت ونى ەركىن كورىپ، ءلاززاتى ءبىر شاققا بولەندى.
— داۋلەت!
— كەلىڭدەر، شاي ىشەيىك.
— قايرەكەندى كۇتپەيمىز بە؟
— سەندەر كەلە بەرسەندەرشى.
— جارايدى... ايناش، تىزگىندى تارت! تىر... ر...
جيرەن ات تەكىرەكتەپ بارىپ، پىسقىرىنا توقتادى، تۇگى جىلتىراپ، ءبۇيىرىن سوعىپ تۇر. داۋلەت شىلبىردى قارىنا وراي جيناپ، جاقىنداپ كەلەدى. ەكى كوزى ايناشتا. ايناش ءبىp قىرىنداي تۇسۋگە ىڭعايلانعان، داۋلەت اتتىڭ ساعالدىرىعىنان ۇستاپ، ەكىنشى قولىمەن ونىڭ قولتىعىنان دەمەدى، ىلە، قۇلاتىپ الارمىن دەدى مە، شىلبىردى جەرگە تاستاي بەرىپ، قوس قولداي كومەكتەستى. اڭداۋسىزدا قىز بەتىنە ەرنى ءتيىپ كەتتى، سونىسىنان قىسىلا، ابدىراپ، ونى بىردەن كوتەرىپ الدى. قىزدىڭ ىستىق دەمى تاماق استىن شارپىپ وتكەندە نە ىستەرىن بىلمەي، قۇشاعىندا ءسال ۇستاپ قالدى.
— اعا، جىبەرشى...
ايناشتىڭ دا بۇل كۇتپەگەنى ەدى، جۇرەگى لۇپىلدەپ قويا بەردى. الدەنەدەن شوشىنا ىعىستاپ، داۋلەتتىڭ قۇشاعىنان شىعىپ كەتتى. ەكى بەتىنىڭ الاۋلاپ جانىپ بارا جاتقانىن دا ەندى سەزگەندەي بەتىن سيپاپ سىرت اينالدى. داۋلەت تە ونىڭ جۇزىنە تۋرا قاراي الماي، جيرەن اتتىڭ شىلبىرىن جيناپ، كۇيبەڭدەپ قالدى. وسى ءسات:
— داۋلەت... وۋ، ايناش، كەلىڭدەر،— دەگەن ءرازيانىڭ داۋسى ءۇي جاقتان تاعى ەستىلدى.
ءۇشىنشى تاراۋ
ۆوكزال باسى ىعى-جىعى، ساپىرىلىسقان حالىق. كۇن شاقىرايىپ تۇر. ىستىق، قاپىرىق. اق كويلەك، قارا شالبار كيگەن قىز، جىگىتتەردەن گورى شىلدەنىڭ مىناۋ ىستىعىنا شىداي الماي، اعاشتىڭ، دۇكەننىڭ كولەڭكە بەتىنە جينالعان ءار ءتۇرلى كيىمدى موسقال ادامدار-اق كوپ. باستارىنداعى شي قالپاقتارىمەن جەلپىنىپ، قاسىنداعى ناق وزدەرىندەي ەت جەندى ايەلدەرىنە كۇڭكىلدەپ قويادى. ۆاگونعا وتىرۋ باستالماعاننان با الگىلەر كولەڭكەدەن، جاندارىنداعى شامادان، تۇيىنشەكتەرىنەن ۇزاي الماي، تەڭىرەككە زەرىگە كوز تاستاپ، داۋىستاي سويلەسەدى.
— بالاڭىز قايدا ءتۇسۋشى ەدى، قوساعاسى؟ — دەدى ۇزىن بويلى، باسىندا تەمىر جولشىنىڭ فۋراجكاسى بار ارىق قارا كىسى شي قالپاق كيگەن تولىق، قوزى قارىن، سارىعاەڭكەيىپ.
اناۋ ۇزىن تۇراعا بىردەن جاۋاپ بەرە قويمادى؛ باعدارلاي، باس-اياعىنا جاقتىرماي قاراپ، ىركىلىپ قالدى. سوناۋ استاناداعى ينستيتۋتقا بارا جاتقان بالاسىنا باسەكەلەس وسى شاعىن قالانىڭ ۆوكزال باسىنان شىعىپ، الدىن وران كەتەتىندەي كورىپ تۇر. ءاربىر جاڭا كەلگەن جاسىل ىزالانا: «بۇلاردىڭ بارىنە نە جوق؟ باياعى ءبىر كورسەقىزارلىق. قايران قازاعىم-اي، جانداي شاۋىپ، قۇيىسقانگا قىستىرىلۋىس قالمايدى-اۋ. تۇسەم، تۇسپەيىمدى بىلمەيدى»،— دەيدى كۇبىرلەي. ال، ەندى مىنا كىسىنىڭ سۇراعى، جان قالتاسىنا قول سالعاننان بەتەر يت جىنىن قوزدىردى.
— بۇيىرعانىنا تۇسەتىن شىعار.
— ە، سولايى سولاي عوي. تەگى دەيىم دا.
— ءوزىڭىزدىڭ بالاڭىز شە؟
— شەت تىلدەر ينستيتۋتى دەپ بارادى.
— ءا... مەنىكى پوليتەحنيچەسكييگە تۇسەم دەيدى عوي. بىلمەيىم.
— مەكتەپتى قالاي ءبىتىرىپ ەدى؟ — دەدى ۇزىن تۇرا جاقىنداپ.
— جامان ەمەس.
— اتتەستاتقا دا قارايدى دەپ ەستىدىم، راس بولسا.
— كىم بىلەدى. قاراسا قارايتىن شىعار. قانيپا، اناۋ سۋىڭنان بەرشى. تۋ-ۋ، مىنا كۇننىڭ قۋىرۋىن-اي.
— و جاقتا تانىستارىڭ بار ما ەدى؟
— ۇلكەن قىزىم سوندا ءمۇعالىم.
— ە، ءسىزدىڭ جاعدايىڭىز جاڭسى ەكەن. مەكتەپتە ءمۇعالىم بە؟
— جوق، ينستيتۋتتا.
— ىم... ءجون-جون...
ەندى ۇزىن تۇرا قىزعانىش ءبىلدىرىپ، قاباعى تۇيىلە قالدى. ىعىستاپ ايەلىنىڭ قاسىنا قايتتى. اۋىلدان شىقپاي جاتىپ-اق مىناۋ سەمىز سارىنىڭ بالاسى وقۋعا تۇسكەندەي كورىپ، الدەبىر تاعدىردىڭ ادىلەتسىزدىگىنە ىزالانعانداي سىڭاي تانىتىپ كەتتى. الاسا بويلى، جىڭىشكە قارا قاتىنىنا كۇڭكىلدەپ بىردەڭە دەپ جاتىر. اناداي جەردە شاشى جالبىراعان، ىسپەك كوز، اق كويلەك، قارا شالبار كيگەن بالا گيتار تارتىپ، ءۇش-تورت جىگىتتىڭ قورشاۋىندا اندەتىپ تۇر. ۇزىن تەمىر جولشى ايەلىنە سول بالانى مەڭزەپ قويدى. ونىسى «بالاسى وسى عوي» دەگەنى شىقتى. سەمىز سارى مۇنىڭ ءبارىن كورسە دە، سەزبەگەنسىپ، ايەلى بەرگەن ليمونادتى ستاكانعا قۇيىپ ىشپەي، بوتەلكەڭىڭ اۋزىنان قىلقىتىپ جاتىر. ەكى ەزۋىنەن اققان سۋدىڭ اق كيتەلىنىڭ جاعاسىنا تىرس-تىرس تامعانىمەن ءىسى جوق. بوتەلكە ءتۇبىن كوككە قاراتا كوتەرىپ بارىپ ءتۇسىردى، اۋزىن جەڭىمەن ءسۇرتىپ، بوس قۇتىنى ايەلىنە بەردى. ەندى، مىنە، اق كيتەلىنىڭ تۇيمەسىن اعىتىپ، جەلپىنىپ تۇر. ءبۇيىرىن تايانا: «ءاي، كەتىڭدەرشى ءبارىڭ دە. ىشتەرىڭ كۇيسە، تۇز جالا. بالالارىڭ وقي الماسا، ولەمىز بە؟» — دەگەندەي، ۇزىن تۇراعا سامارقاۋ كوز تاستادى. ايناش جانىنداعى اكەسىنە قارادى، اكەسى دە ولاردى بايقاپ قالعان ەكەن، ەزۋ تارتتى. ىزىنشە، ونى سىن سەزدىرگىسى كەلمەگەندەي:
— بارىسىمەن حات جاز. كوپ كيىمنىڭ ازىرشە ساڭان قاجەتى جوق. اقشاڭ جەتەدى. اعالارىڭمەن دە حابارلاس،— دەدى.
— جارايدى.
— وقۋعا تۇسە الماساڭ، اۋىلعا قايت. مەنىڭ مۇندا جالعىز ەكەنىمدى بىلەسىڭ عوي.
— جالعىز قالام دەسەڭ، بارماي-اق قويايىن، پاپا.
— ايناشجان، ولاي دەگەنىم ەمەس. مەنى دۇرىس ءتۇسىن. الدەكىمدەرگە ۇقساپ، وقۋعا تۇسە المادىم ەكەن دەپ، وزىڭە قاتە ىستەپ جۇرمە دەيىم. ول بالالىق، اقىلسىزدىق. اسىقپاي دايىندالىپ، كەلەسى جىلى قايتا تاپسىرارسىڭ.
— و جاگىنان قورىقپا، پاپا. ءبىراق وقۋعا تۇسپەي قايتتايمىن.
— ءيا، قىزىم، سويدەرىڭدى بىلەم. وزگە جاۋاپتى كۇت يەگەم. ماماڭ ءوستۋشى ەدى.
— مۇمكىن سەن سياقتى شىعارمىن، پاپا؟
ۆوكزالدىڭ راديوتورابى ۆاگونعا وتىرۋ باستالدى دەپ حابارلاپ، ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى. ءار جەردە، كولەڭكەلى ساياباقتى پانالاعان قوڭىر شوعىر ءدۇر كوتەرىلىپ، ۆاگوندارعا لاپ قويدى. اپ-ساتتە پەررون باسى ارتىنىپ-تارتىنىپ جۇرگىنشىلەردەن الا-شۇبىرلانىپ كەتتى. ايناش تا اكەسىمەن بىرگە تاسقىن سۋدىڭ بەتىندەگى سالداي سولاردىڭ اراسىندا اعاراڭداپ قالىقتاپ بارادى. انە، كوك ۆاگوننىڭ ەسىگىنە جەتتى. اق كويلەك، تۋفلي كيگەن تالدىرماش ايناش ايدىن بەتىنە شورشىپ شىققان اق قايرانداي جالت ەتىپ ۆاگون ەسىگىنەن كورىنىپ، ىشكە كىرىپ كەتتى. سالدەن سوڭ كۇلىمدەپ قايتا شىقتى، جوعارىدان اكەسىنە قول بۇلعاپ تومەن ءتۇستى.
— ورنىم تومەندە، ورتاداعى كۋپە ەكەن. مەنەن باسقا تاعى دا ءۇش قىز بار، پاپا،— دەدى ول جايرانداپ.
دۇرىس... جاقسى بولدى.
— پاپا.
— ءيا؟
— الدەقالاي اناداعىداي اۋىرساڭ حابارلا. ۇشىپ كەلەم.
— ماقۇل، ايناشتايىم.
قايىرجان ەڭكەيىپ ونىڭ ماڭدايىنان ءسۇيدى. باسىنداعى قالپاعىن شەشىپ، جەلپىنگەن بوپ سىرت اينالدى. قىزىن ۇزاق ساپارعا اتتاندىرىپ وتىرعان جانداي قيماي كوڭىلى قوبالجىپ، ءۇنى دە بۇزىلىپ كەتكەن، سونىسىن سەزدىرمەگەنسىپ كۇلىمدەي قايتا بۇرىلدى. ايناش ونى اڭداپ قالدى. جۇرەگى قاتتى سىزداپ، كوزىنە جاس ءۇيرىلدى.
— ءاي، قىزىم... ايناشتايىم، قوي. وقۋعا بارا جاتقان ادام سويتە مە ەكەن.
قايىرجان ونى باۋىرىنا تارتىپ، باسىنان يىسكەپ، تاعى دا ماندايىنان ءسۇيدى. قوڭىر شالبارىنىن، جانقالتاسىنان ورامالىن الىپ، قىزىنىڭ جاسىن ءسۇرتى. وسى ءقازىر پەررون باسىندا ەكەۋىنەن وزگە جان جوق سياقتى، ءۇنسىز بىرىنە-بىرى قاراپ تۇر. قايىرجان كۇلىمدەي الدەنەنى ايتقان بولادى. ايتسە دە ايناش ونىڭ نەگە ەزۋ تارتقانىن، نە دەگەنىن ۇعا الماي-اق قويدى. ءوزىنىڭ ايتپاعى كوپ ەدى، ويىنا ەشتەڭە تۇسپەي قينالدى. جاعاعا تولقىنمەن شىعىپ قالعان بالىق ءتارىزدى اۋا قارمانا بەرەدى. «كەشە نەگە كەڭ وتىرىپ سويلەسپەدىم؟ ءوز ءجايىمدى كۇيىتتەۋمەن بولىپپىن. ول ماعان الدەنەنى ايتقالى وقتالعان دا جوق پا ەدى؟ ونىسى نە؟ الگىندە كوزىنە جاس الدى عوي. نەگە قينالدى؟ نەنى بۇگىپ قالدى؟» ايقاش الاسۇرىپ، اكەسىنىڭ قولىن تاس قىپ ۇستاي الدى. «پاپا، پاپاتاي»،— دەيدى كۇبىرلەي. اكەسىنىڭ مەيىرىمدى قوي كوزىنىڭ قيىعىنا، ەزۋىنە تۇسكەن ۇپ-ۇساق مول ءاجىمدى جادىندا ساقتاپ قالۋعا تىرىستى. سالدەن سوڭ وزىنە-وزى كەلىپ:
— پاپا،— دەدى.— مەنىڭ تۇندەگى ايتقانىما رەنجىگەن جوقسىڭ با؟
— جوق... جوق، ايناشتاي. گۇلىم...
— پاپا.
— ەشتەڭە ويلاما. حات جازۋدى ۇمىتپا. مەنىڭ قۋانىشىم، قىزىعىم — سەنسىڭ. ايناشتايىم.
— پاپا، ءتۇسىپتى قاسىڭا الدىر. جالعىزسىڭ عوي. وزىڭە ەس بولسىن،— دەدى ايناش كىشى اعاسىن ەسىنە الىپ.
— جاقسى، ايناشتاي، كورەرمىن. ال، جولىڭ بولسىن، بوتام. ۆاگونىڭا وتىر.
— پاپا...
— حات جازۋدى ۇمىتپا.
— پاپا، cay بول. پاپاتاي...
ايناش ۆاگونعا پوەزد قوزعالىپ كەتكەندە كەپ ءمىندى. اكەسىنىڭ قول بۇلعاپ ءبىراز ەرە تۇسكەنىن كورىپ، تاعى دا الدەنە ايتپاق بوپ ۇمسىنعان، پروۆودنيك: «ءارى تۇرىڭدار — دەپ ەسىكتەن كەيىن ىسىرىپ جىبەردى. ول جۇگىرىپ كۋپەگە كەلىپ، تەرەزەگە جەتكەندە ۆوكزال دا بۇلانداپ كەيىندەپ قالا بەردى.
سالى سۋعا كەتىپ، ورنىنا سۇلەسوقتانا وتىردى، جانى جۇدەپ، جۇرەك ءتۇبى ءالى سىزداپ كەلەدى. «نەگە ايتتىم؟ ولاي دا رەنجىتەتىن ءجونىم جوق ەدى عوي. «ۇل بالالارىڭ باياعىدا وقۋعا تۇسكەندە بىرگە بارعانسىڭ. مەنى قىز دەپ ەرگىڭ كەلمەيدى. ايتپەسە، نەگە جالعىز جىبەرەسىڭ»، — دەدىم-اۋ. اۋىرىپ جۇرمەسە بۇلاي ىستەمەيتىنىن بىلەم. نەگە جانىن جارالادىم. مەنى ولار دان ارتىق كورەتىنىن بىلەم عوي اقىماقپىن. وڭباعانمىن...»
— ءسىزدىڭ بيلەتىڭىز، قارىنداس.
— ا؟..
— بيلەتىڭىزدى كورسەتىڭىز دەيىم،— دەدى پروۆودنيك ونىڭ كوڭىلىن ءبولىپ...
مىنە، ارادا ەكى اي وتسە دە، وسى كورىنىس، وكىنىش ويىنا قايتا ورالىپ جانىن جۇدەتىپ وتىر. بۇگىن ول وقۋعا تۇسپەگەنىن ەستىدى، كونكۋرستان وتپەدى. «كوكەمە حابارلاسام با؟ نە ىستەسەم؟ تۇسپەي، اۋىلعا قايتپايىم دەگەنىم قايدا؟ نە دەيدى، نە دەيىم؟ جو-جوق، قايتپايىم. ءقازىر ۋنيۆەرسيتەتكە بارىپ دوكۋمەنتتەرىمدى الۋىم كەرەك. سونسىن جۇمىس ىزدەيىم. ءيا، سويتەم». ول كەرەۋەتىنەن تۇرىپ، ءتۋفليىن كيدى. شاشىن ءوردى. كىشكەنە اق سومكەسىن قولىنا الىپ، دالاعا شىقتى.
بايەك بوپ، الدىنان اسىن ازىرلەپ وتىردى. قانداي رەنجىگەندە دە داۋلەتتىڭ قايتىمى جىلدامدىعىن بىلەتىن، ءۇش-تورت كۇن توڭتورىس جۇرسە دە، ءبىر ساعاتتا ءوزى جۇعىسىپ، ەركە بالا مىنەزى ۇستاپ كەتەتىن. سوندايدا ءبارى ۇمتىلىپ، ءۇيىنىڭ شاڭىراعى بيىكتەگەندەي تىنىسى كەڭىپ سالا بەرەتىن عوي. بۇل جولى ولاي بولمادى.
جاستىقتان باسىن كوتەرىپ، قاننەن-قاپەرسىز تەرەڭ تىنىستاپ، ۇيىقتاپ جاتقان قاسىنداعى كۇيەۋىنىڭ جۇزىنە كوز تاستادى. ۇلكەن قوڭىر كوزىنىڭ اينالاسى كوگىلدىر تارتىپ، جاعى سۋالىپ، قاتتى جۇدەگەنىن جاڭا اندادى. الدەنەگە كوڭىلى تولماي، رەنجىسە، سوۆحوزعا بارىپ، ۋداي ماس بوپ ءىشىم قايتاتىن،— سوڭعى ءۇش-تورت اي اششى سۋدى دا اۋزىنا العان ەمەس. «ءيا، بۇل شىن عاشىقتىقتىڭ بەلگىسى. نە ىستەسەم؟ نە دەيىم؟ دۇرىستاپ سويلەسكەندە نە ايتام؟ كەتەم دەيىم بە؟ جو-جوق، ويتپەيىم» ءرازيا اق جاستىق ۇستىندە توگىلىپ جاتقان قالىڭ قارا شاشىن كەيىن سەرپىپ، شالقالاي قايتا قيسايدى. «تۇندە دە ۇزاق ءجۇرىپ الدى. تاڭعا جاقىن عايا ۇيىقتادى. تىنىقسىن وياتنايىن. ءوزى تۇرار». ول جاستىقتان باسىن قايتا كوتەرىپ، جامىلعان كورپەنى اقىرىن ىسىرىپ كەرەۋەتتەن ءتۇستى. اسىقپاي كيىنىپ دالاعا شىقتى.
سيىردى ساۋىپ، ونى ورىسكە ايداپ تاستادى. ءسۇت ءپىسىردى، ساماۋرىن قويدى. قوراداعى ءۇش-تورت جاندىق قوي-ەشكىلەرىن دە كول جاق بەتكە شىعاردى. قايتىپ ورالسا، داۋلەت ويانعان ەكەن. اياعىندا ەتىگى، اق كويلەگىنىڭ جەڭىن شىنتاقتان جوعارى ءتۇرىپ العان، ەسىك الدىندا وتىر. قاسىندا باياعى ەلىكتىڭ لاعى. الگىنىڭ ساۋىرىن، جونىن كۇلىمدەي سيپالاپ:
— بارەكەلدى ءوسىپ قالىپسىڭ عوي،— دەيدى.
ءرازيانىڭ وزىنە قاراي بەت العانىن بايقاپ:
— بار... بارساڭشى ەندى،— دەدى ول ەلىكتىڭ لاعىن وزىنەن ءارى يتەرىپ. لاق ءرازيانى اڭداماعان ەكەن، كورىپ قالىپ، ەلەندەي قۇلاعىن تىگىپ، ىركىلە ءتۇستى دە، جەڭىل دوپتاي ەكى-ۇش شورشىپ، ىتقي جونەلدى.
بۇدان ءۇش اي بۇرىن كۇيەۋىنىڭ جىلى قاباق .تانىتپاعانىنا كۇيىنىپ ءجۇرىپ ءرازيا ەلىكتىڭ لاعىن قولىنا تۇسكەن تال شىبىقپەن وستىرتىپ ءبىر ساباپ، قورادان قۋىپ تاستاعان. قالىڭ اعاشتىڭ ىشىنە كىرىپ، جان ساۋعالاعان لاق سونان قايتىپ كورىنگەن جوق-تىن. بىردە الدەقالاي ەرتەڭگى شاي ۇستىندە داۋلەت: «لاق قايدا ءجۇر؟ كورىنبەيتىن بولعانى نەسى؟» — دەگەنى بار. «تاعى ەمەس پە؟ ءۇيىرىن ىزدەپ كەتكەن شىعار»،— دەي سالعان. سول كەلىپتى. «قۇماي تازىداي تارالىپ ءوسىپتى. كاززاپتىڭ وقتاي ۇشقىرىن قاراشى».
— ءرازيا، سەنى تانىمادى-اۋ الگى، ءا؟ زىتا جونەلدى عوي،— دەدى داۋلەت كۇلىمدەي. «بۇ نەمەنەگە ىرجاڭداي قالدى. ەلىك كورمەپ پە؟ ونىسى نەسى-ەي»، — دەپ ويلادى ول.
ساماۋىرىننىڭ قاقپاعىن اشىپ، قايتا جاپتى. بىردەن جاۋاپ قاتا قويمادى.
— سەن نەمەنە ۇندەمەستىڭ اسىن ىشكەنبىسىڭ؟!
— ۇندەگەندە نە دەيىن. ەلىكتىڭ لاعى تۇرعاي بۇ كۇندە قۇداي قوسقان كۇيەۋىمنىڭ ءوزى مەنى ازەر تانيدى. حايۋانعا نە ايىپ
— ءوي، ساندالماشى.— جاۋاپ ءسوز اۋزىنا تۇسپەسە، داۋلەت ىلعي وسىلاي دەيتىن. بۇل جولى دا نە دەرىن بىلمەدى.
— بايتال تۇگىل باس قايعى. ەلىكسىز دە ۋايىمىمىز جەتەر.
— ە، و نە ۋايىم؟
— ساعان ونىڭ كەرەگى نە؟ ءوز قىزىعىڭ وزىندە ەمەس پە؟
— كەرەگى بولماسا، سۇرايىم با؟
ە، قويشى ءارى... جىرتاڭداماي... قاباعىڭ ءبىر اشىلماي-اق قويىپ ەدى. ساعان دا ءتىل بىتەيىن دەپتى-اۋ. كوڭىلدىسىڭ عوي.
— كوڭىلدى بولساق تا ايىپ پا؟
— جوق ءسىراعىسىن ايتام.
— سونىمەن ۋايىمىڭ نە ەدى؟
— «باسى اۋىرماستىڭ بالتىرى سىزداماس» دەگەن، قايتەسىڭ مەنى. ەلىكتىڭ لاعى امان بولسىن. ءيا، اللا تاعالا، ونى ساقتاي كور. مەن ءۇشىن باسىڭ قاتپاسىن، داۋلەت. ونان دا جۋىن، تاماق ىشەيىك.
— جارايدى، ايتپاي-اق قوي. سول باياعى بالا بىتپەدى بولار. وزگە نە دەيسىڭ،— دەدى داۋلەت ورنىنان قۇيرىعىن قاعا تۇرىپ جاتىپ.
جۇرەك تۇبىندەگى ەسكى جاراسىنىڭ اۋزىن تىرناپ العانداي ءرازيا قاباعىن شىتىنىپ، كوتەرە بەرگەن ساماۋرىندى دىك ەتكىزىپ ورنىنا قايتا قويا سالدى. ءۇنسىز تۇرى قالدى دا، ونىسىن سەزدىرمەيىن دەدى مە، سىرت اينالىپ ءۇي جۇگىرىپ كىرىپ كەتتى.
داۋلەت ايەلىنىڭ وقىس مىنەزىنە پالەندەي كوڭىل بولە قويعان جوق... قارا شويىن قۇمانعا قۇيىلعان سۋمەن جۋىنۋعا كىرىستى.
ساسكەلىك اۆتوبۋستا كىسى اياعى سيرەيتىن، ءقازىر دە سونداي ەكەن، ءار جەردە باسى قارانداپ ءبىر-بىر ادام وتىر. ايناش كىرە بەرىستەگى تەمىر شەرەدەن بيلەت الىپ، ورتا تۇسىنا بارىپ تۇردى. «انە بىرەۋ قۇس مۇرىن، سارى جىگىت تانىس سياقتى. الاق-جۇلاق قاراي بەرەدى. پوەزدا كەزدەسكەن. كەيىن ۋنيۆەرسيتەتتە دە كوردىم. جۋرناليستىك فاكۋلتەتكە تاپسىرىپ ءجۇرمىن دەگەن. تۋىسىنىڭ ۇيىندە جاتادى. اتى كىم ەدى؟ ە، قۇداي-اي، ەسىمە تۇسپەۋىن قارا دا. ول ارينە كونكۋرستان ءوتتى. مەكتەپتەن كەيىن اسكەردە بولىپ كەلىپتى، جامان الماسا بولعانى... ءيا... كۇلىمدەيدى عوي. نەگە مول؟ جو-جوق، ىمداپ شاقىرادى بىلەم. كەرەك ەدىڭ ماعان. ءوزىن كەل...» ايناش جىگىت قىلىعىنا نامىستانا ەرنىن ءشۇيىرىپ سىرت اينالدى. «نەمەنەگە كىسىمسيدى؟ جارباڭداپ مەنى قيسىنا جەتىپ بارادى دەي مە-ەي؟ و نە سونشا»... ول ورنىنان تۇرىپ، ايناشتىڭ قاسىنا كەلدى. قىبىجىقتاپ، الدەنە ايتپاق بوپ تاماعىن الدەنەشە كەنەدى. ايناش شىداي الماي بۇرىلىپ بەتىنە قاراعان، جىگىت كۇلىمدەي ەسىن جيىپ الدى.
— ايناش، سالەماتسىز با؟ كەشىرىڭىز ءسىزدىڭ ەسىمىڭىز «اينا» ەكەن عوي، قۇربىلارىڭىزعا ەلىكتەپ، مەن دە «ايناش» دەپ قالعانىم.
— ۋاقاسى جوق.
— مەنىڭ اتىم ابىلاي.
— بىلەم.
— ا، ءيا... انادا ايتقانىم ەسىمدە.
— ودان بۇرىن دا ءبىر ەستىگەم.
— سولاي ما ەدى؟! بىلمەدىم.
«ءتىسى ساپ-سارى، ءارى قيقى-شوقى، ۇپ-ۇساق. قوي ءتىستىڭ ءوزى. شاماسى تەمەكى تارتادى. اق كويلەگىنىڭ جاعاسى دا كىر. «ءتىسىن جۋسا قايتەدى ەكەن»،— دەپ ويلادى ايناش ونى جاقتىرماي.
— حالىڭىز قالاي؟
— جامان ەمەس.— تەرەزەدەن تۇسكەن كۇننەن ىعىستاپ ايناش سومكەسىمەن بەتىن كولەگەيلەدى.
— قايدا بارا جاتىرسىز؟
— ۋنيۆەرسيتەتكە.
— ا...
— ءوزىڭىز شە؟
— جۇمىس ىزدەپ رەداكسياعا سوقسام با دەپ شىققام.
«رەداكسياعا سوقسام با» دەپ دەيدى. ءيا، ول جۋرناليست ەكەن عوي. سونىسىن سەزدىرگەن ءتۇرى. ماقتانا دا بىلمەيدى. جۋرناليستيكاعا تۇسەم دەگەن جىگىتتەردە وسىنداي ءبىر ەرسى قىلىق بار. بولماي جاتىپ نەمەنەگە كۇپسىنەدى؟ «ويپىر-اي، ءسىز جازاتىن با ەدىڭىز؟» — دەپ، وتىرىك تان قالسام با؟ قايتەر ەدى، ءا؟ قوي ونان ءارى ەسىرىپ كەتەر، بۋ جىگىتتەن ول شىعادى. توقتا... «جۇمىس ىزدەپ» دەي مە؟ ونىسى نەسى؟ وقۋعا تۇسپەگەنى مە؟ قىزىق ەكەن»...
— نەگە ۇندەمەيسىز، ايناش.
— ءجاي... ءسىز جۇمىس ىزدەپ دەدىڭىز بە؟ نەگە؟ وقىمايسىز با؟
— ءبالى، ءسىز بىلمەيسىز بە؟ مەن جازباشادان توڭقالاڭ اسقام.
«نەگە ءماز بولادى؟ قۇلاعانىنا قۋانار ما؟ كۇلىمدەي بەرەتىڭى نەسى؟» ايناش جىگىتكە تاڭدانا قارادى.
— راديوعا بارىپ ەم، قالادا پروپيسكىڭ جوق دەپ المادى. رەداكسيالاردان قايىر بولماسا قۇرىلىسقا كەتەم. ونىڭ دا ءجونى كەلمەسە، «شۋ، قارا كوك» دەپ اۋىلعا تارتام. ءوزىڭىز قالايسىز.
— كونكۋرستان وتپەدىم.
— راس، پا، ايناش؟ مەنىڭشە ءسىز جاقسى تاپسىرىپ جۇرگەن سياقتى ەدىڭىز؟
— بىلدەي اقىن ءسىز جۋرناليستيكاعا وتپەگەندە، مەكتەپ ءتىابالدىرىعىن جاڭا اتتاعان بىزدەيلەردى تاريح فاكۋلتەتى قايتەدى؟
— اقىندىق ەمەس، جۋرناليستىككە گرامماتيكا كەرەگىرەك كورىنەدى. مەن سونان ءسۇرىندىم. مازمۇنى ءتاۋىر، قاتەڭ كوپ دەيدى...
— ءسىز قازىرگى ايالدامادان تۇسپەيسىز بە؟
— جوق... كەلەسىدەن. ال، جاڭسى... كورىسكەنشە، ايناش. مۇمكىن بىرگە جۇمىس ىستەرمىز.
— مۇمكىن. ساۋ بولىڭىز...
ول اۆتوبۋستىڭ الدىڭعى شىعاتىن ەسىگىنە دەيىن ىلەسىپ كەلەدى. «ءسىزدى قايدان كەزدەستىرۋگە بولادى؟» — دەپ ەدى، ايناش: «جاتاقحانادان»،— دەي سالدى.
اۆتوبۋستىڭ ەسىگى جابىلىپ، ءجۇرىپ كەتتى. تەرەزەدەن جىگىتتىڭ اعاراڭداعان ءجۇزى كەرىنە ءتۇسىپ، جوق بولدى. ايناش كوشەنىن، اعاشى قالىڭ، كولەڭكەلى بەتىنە شىقتى. سەلقوس اياڭداپ وقۋ ۇيىنە قاراي كەلە جاتىر. مىناۋ لەنين ەسكەرتكىشى، كەڭ الاڭ، ۇكىمەت ءۇيى. كوزگە ىستىق شاعىن گۇلزار ىشىنە كەپ كىردى، توڭىرەكتە جان كورىنبەيدى. كۇنى كەشە وسى جەردە ايناش قۇربىلارىمەن تىزەرلەسىپ وتىرىپ، ەمتيحانعا دايىندالعان، بالمۇزداق جەپ، ءتاتتى سۋ ىشكەن. ءالسىن-الى ەڭسەلى پوچتا ۇيىنە سوعىپ، حات قاراتاتىن. اناۋ اعاش ىشىندەگى «اققۋ» كافەسىندە دە بولعانى بار. ءبارى دە بۇدان تالاي جىل بۇرىن وتكەن ءجاي ءتارىزدى. ءبىر ءتۇرلى جات، جۇدەۋ.
سەندەي سوعىلىسىپ، ابىر-سابىر بوپ جاتاتىن ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ءىشى دە مۇنى قۇلاق شىڭىلدارلىق تىنىشتىقپەن قارسى الدى،— قاڭىراپ بوس قالىپتى. ول اقىرىن ەكىنشى قاتارعا كوتەرىلدى. مىنە، مىناۋ دوكۋمەنتتى قابىلدايتىن كوميسسيا بولمەسى. وندا دا جان جوق. ەسىك، تەرەزەسى اڭقيىپ، اشىق جاتىر. ايناش تەرەزە الدىنا كەلدى. ءۇش-تورت ينەلىك تەرەزە شىنىسىنا سوعىپ، ۇشىپ كەتە الماي ىزىڭداپ ءجۇر. بىرەۋىن ۇستاپ، اشىق تەرەزەدەن ۇشىرىپ جىبەردى. «كوزدەرى كورمەي مە، جابىق تەرەزەگە ۇمتىلاتىندارى نەسى؟ ءسويتىپ ءجۇرىپ ولەدى عوي. نە دەپ تۇرمىن. ماعان ينەلىكتىڭ كەرەگى نە؟ كوميسسيانى ىزدەپ كەلمەدىم بە؟ ولاردىڭ دا كەتىپ قالعانى ما؟ ءالى ەرتە ەمەس پە؟ كەتپەگەن بولار. كۇتەيىن. مۇمكىن كەلمەس. ۋاقىت وزدىرىپ قايتەم، پوچتاعا سوعىپ اۋىلعا تەلەگرامما بەرەيىن. قويشى سول... قايتىپ كەپ جۇرەم بە، دوكۋمەنتىمدى ءبىرجولا اكەتەيىپ. تەلەگرامما سالعانداي كۋانىشتى حابار ەمەس. نەسىنە اسىعام»...
— شىراق، مۇندا نەعىپ تۇرسىڭ؟
توسىن ەستىلگەن جارىقشاق داۋىستان ايناش شوشىپ كەتىپ، جالت بۇرىلدى. قالامپىر ءتۇستى كوستيۋم، اق كويلەك، قىزىل گالستۋك تاققان موسقال ادام. ءوزى قاراسۇر، شەگىر كوز. سۇيقىلتىم شاشىن ءبىر جاعىنا جىلميتا تاراپ قايىرعان، دوڭەستەۋ مۇرىن ءۇستى تەرشىپ تۇر. اياقتا جىلتىر، ءسۇيىر تۇمسىق قارا تۋفلي. كىسىگە ءبىرتۇرلى جۇتىنىپ، ىشىپ-جەپ قارايدى. قارا كوزىلدىرىگىن وڭ قولىنا ۇستاپ، قازديا قالىپتى. ايناش وز-وزىنەن ابدىراپ، نە دەرىن بىلمەدى.
— قارىنداسىم، نەگە ۇندەمەيسىڭ؟ قىسىلما.
«قارىنداسىمى نەسى؟ اكەمدەي ادام ەمەس پە؟ و نە دەگەنى؟» ايناش مىناۋ بەيتانىس كىسىنىڭ جىلىمشى كۇلىمدەگەنىنەن شوشىنىپ:
— دوكۋمەنتىمدى العالى كەلىپ ەدىم، اعا،— دەدى.
— دوكۋمەنتىمدى؟ نەگە؟
— كونكۋرستان وتپەدىم. ەلگە كەتۋىم كەرەك.
— ا... قايدا تاپسىرىپ ەدىڭ؟
— تاريح فاكۋلتەتىنە.
— ىم... سولاي دە. قانشا بالىس جەتپەدى.
— ءبىر بال.
— تاريحتان باعاڭ قانشا؟
— بەس...
— ىم... ءا، مىنە كوميسسيا ادامى دا كورىندى. ءسالاماتسىز با؟ — دەدى ول ەسىكتەن باسىن سۇققان اق سارى كەلىنشەكتى اڭداپ قالىپ.— بەرمەن كەلىڭىز. مىنا قارىنداس ءسىزدى كۇتىپ تۇر.
— ەسەنبىسىز، داستان دوسايەۆيچ. ات-كولىك امان كەلدىڭىز بە؟ قالاي دەم الدىدىز؟ ترۋسكوۆەسكى ساناتورياسى دۇنيە جۇزىندەگى بىردەن-بىر عاجاپ ورىن دەيدى عوي.
— البەتتە، وتە جاقسى جەر. كەشە تۇندە كەلگەم. ءوزىڭىز قالايسىز؟ كىشكەنتايىڭىزدى بالا باقشاعا ورنالاستىردىڭىز با؟
— ءيا-يا، پروفەسسور جولداس، الدى. ءسىزدىڭ ارقاڭىزدا ورنالاستى. مىڭدا ءبىر سىزگە راقمەت.
— و نە دەگەنىڭىز. «ەر مويىندا قىل ارقان شىرىمەس» دەمەۋشى مە ەدى. ايتقان ادامىم ۋادەسىن دە تۇرعان ەكەن. بوپتى. سونىڭ ءوزى جارادى. مىنا قارىنداس ءسىزدى كۇتىپ قالعان شىعار. عافۋ ەتىڭىزدەر.
پروفەسسور اتالعان موسقال ادام اق سارى كەلىنشەككە ءبىر، ايناشقا ءبىر قاراپ ىزەتپەن باسىن ءيىپ، ەسىككە بەت الدى. ول شىعىپ كەتكەنشە ايەل قوڭىر سىرلى، تەمىر سەيفتىڭ قاسىندا، بۇرىشتا تۇرعان سارعىش، شاعىن ستولىنا وتىرماي، ونى كۇلىمدەي كوزىمەن ۇزاتىپ سالدى. ىزىنشە ەزۋىن جيىپ الا قويدى. ەندى ايناشقا بۇرىلدى. جايشىلىقتا توڭىرەگىنە ىزعار شاشىپ، دوكۋمەنتتى ارلى-بەرلى جۇلقىلاپ ازەر قابىلدايتىن؛ سونىسىن بىلەتىن ايناش: «ەرتەڭ كەل، ءقازىر قول تيمەيدى»،— دەر مە ەكەن دەپ ويلاعان، ولاي بولمادى، جىلى قاباق تانىتىپ، ءتىپتى ورىندىق ۇسىندى. ءوزى ۇستەلىنىڭ سۋىرماسىن تەز اشىپ، ءار ءتۇرلى قاعاز تىگىندىلەرىن بىر-بىرلەپ شىعارا باستادى. ايناشتى جاڭا كورگەندەي ءالسىن-الى كوكشىل بوياۋ مەن كومكەرىلگەن ۇيالى قارا كوزىن توڭكەرە تاستاپ، باعدارلاي قارايدى.
— پروفەسسور دوسايەۆ كىمىڭىز بولادى؟ — دەدى ول ەندى سىرتىندا، بۇرىشتا تۇرعان قوڭىر سەيفتى اشىپ جاتىپ.
— ەشكىمىم دا ەمەس.
— قالايشا؟ — ول سەيفتىڭ ىشىنە قولىن سۇعا بەرىپ، تەز تارتىپ الدى. «نە دەيسىڭ؟ بۇل شىنىڭ با، قالجىنىڭ با؟» — دەگەندەي تاندانىپ قارادى.
— تانىمايىم.
— راس پا؟
— ءيا... و كىسى قانداي پاننەن بەرۋشى ەدى؟
— دوسايەۆ پا؟
— ءيا-يا، پروفەسسوردى ايتام.
— تاريحتان. توقتاشى، ءسىڭلىم، شىن بىلمەيسىز بە؟
— مەن ەندى سىزبەن ازىلدەسپەيمىن عوي، اپاي.
— قايدان بىلەيىن، تۋىسقانىڭ با دەپ قالعام،— دەدى ول ماناعىداي ەمەس، ەندى ءتۇسىن دە، ءۇنىن دە سۋىتىپ.— قارىنداس دەدى-اۋ، ءا؟ وھ، كارى تۇلكى...
كەلىنشەك سىلق-سىلق كۇلىپ قويدى؛ كۇلىمدەي ايناشقا كوز توقتاتىپ، بوي-بويىن ادەپسىزدەۋ ءتىنتىپ ءوتتى. الدەنەبىر قۇپيالى، جىمىسقى كۇلكى ەزۋىنە ءىلىنىپ، تۇسپەي تۇر. ايناش كەلىنشەكتىڭ قازىرگى قىلىعىن جاقتىرماسا دا، ۇندەمەي شىداپ باقتى. «وھ، كارى تۇلكى... ءجۇدا تالعامى نە دەگەن جاقسى، ءا؟..» — دەپ سىرت اينالا بەرىپ كۇبىرلەگەنىن ايناش ەستىپ قالدى. ايتسە دە ونى انداماعان بولدى. كەلىنشەك سەيفتەن ەكى-ۇش دوكۋمەنت تىگىندىسىن الىپ، ۇستەل ۇستىنە قويدى.
— جارايدى، دوكۋمەنتىندى قارايىق.
— اپاي، مەن دوكۋمەنتتەرىن تاپسىردى دەگەن انىقتاما قاعازىمدى ۇمىتىپ كەتىپپىن،— دەدى ايناش شاعىن اق سومكەسىن اشىپ، اقتارا قاراپ جاتىپ.— جاتاقحانادا كىتابىمنىڭ اراسىندا قالىپتى. ەندى ءقايتتىم؟
— وۋ، قاراعىم-اۋ، نە دەپ وتىرسىڭ؟ وندا بولمايدى، ەرتەڭ كەل...
ەسىك سىقىر ەتىپ اشىلعان، تابالدىرىقتى اتتاي بەرگەن پروفەسسور كورىندى، شي قالپاعى قولىندا، كوزىندە قارا كوزىلدىرىك. ماندايى شىپ-شىپ تەرشىپ كەتكەن
— ءا، سىزدەر ءالى وتىر ما ەڭىزدەر؟ قالاي، دوكۋمەنت تابىلدى ما؟
— انىقتاما قاعازىن تاستاپ كەتىپتى، داستان دوسايەۆيچ،— دەدى حاتشى كەلىنشەك قالبالاقتاي ورنىنان تۇرىپ.
— قايدا تاستاپ كەتتىڭىز، قارىنداس؟
— جاتاقحانادا قالىپ قويىپتى. كەرەك بولسا، ەرتەڭ-اق اكەپ بەرەيىن.
كەلىنشەكتىڭ تۇسىنداعى تەرەزە جابىق ەدى، الدەقايدان كىرىپ كەتكەنى بەلگىسىز بارماق باسىنداي ءبىر كوك شىبىن ازىناپ كەپ، سارت-سارت شىنىعا سوعىلىپ، بولمە ىشىندە ىزىڭداي ۇشىپ ءجۇرىپ الدى. پروفەسسور جاۋ سامولەتىنىڭ ءۇنىن ەستىگەندەي الگىگە ەلەڭدەي قۇلاق ءتۇرىپ، كوزىنەن قارا كوزىلدىرىگىن جۇلىپ الدى. حاتشى كەلىنشەككە ءبىر، ايناشقا ءبىر «بۇنىسى نەسى؟» دەگەندەي ىركىلە قاراپ قالدى دا، جالت بەرىپ تەرەزەگە جەتىپ باردى، سالدىرلاتا جۇلقىلاپ، شالقاسىنان اشىپ تاستادى. كوك شىبىن دا قاسكۇنەم: «پروفەسسوردىڭ ءوزى قىزمەت كورسەتتى-اۋ، شىعايىنشى ەندى»،— دەي قويمادى. زىڭىلداي ۇشىپ ءجۇرىپ الدى. ءۇش ادامنىڭ تەلمىرە وزىنە قاراپ تۇرعانىمەن ءىسى جوق، اراسىندا قايداعى ءبىر جابىق تەرەزەگە بارىپ سوعىلادى. كەلىنشەكتىڭ بۇعان ءتوزىمى جەتپەدى. ۇستەل ۇستىندەگى قاعازدىڭ بىرىمەن جەلپىپ قۋىپ ەدى، شىبىن زىپ بەرىپ تەرەزەدەن شىعا جونەلدى. شاماسى ۇيىندە دە ول تالاي شىبىن دى وسىلايشا تۇرە قۋىپ ۇيرەنگەن داعدىلى تىرلىگى، ەيتكەنى اناۋ پروفەسسورداي كوزى جىلت ەتىپ، بۇعان اسا قۋانا قويعان جوق.
— بارەكەلدى... جارايسىز،— دەدى پروفەسسور رازىلىق ءبىلدىرىپ.— ءيا، سونىمەن نە بولدى؟
— انىقتاما قاعازىنسىز دوكۋمەنتىمدى بەر دەپ تۇر، مىنا بالا. قايتسەم ەكەن، ءا؟
— يمان ءجۇزدى قارىنداس كورىنەدى. كەيىن داۋلاماس. بەرسەڭىزشى.
سارى كەلىنشەك ستول ۇستىندە جاتقان قاعازداردىڭ اراسىنان ايناشتىڭ دوكۋمەنتتەرىن تاۋىپ، پروفەسسوردىڭ قولىنا ۇستاتا سالدى. «ونىڭىز نە؟» — دەگەندەي ابيتۋريەنت قىزدىڭ وزىنە تاڭدانا قاراي قالعانىن دا ەلەمەدى.
— ىم... حاسانوۆا اينا. كامەلەتتىك اتتەستات. دۇرىس-س. وھو، ىلعي بەس قوي. جوق، ورىس ءتىلى جازباشادان ءتورت، فيزيكا ءتورت. مىنەزدەمە... مەكتەپتىكى مە؟ ءيا، سولاردىكى. وي، وسىلاردى-اي، ءجونى ءتۇزۋ مىنەزدەمە دە جازا بىلمەيدى. باياعى ءبىر ءسىرى قالىپ، قاساڭ ءتىل. انا ءتىلىن ءجوندى بىلمەۋ دەگەن سورلىلىق قوي... وبال، تىپتەن وبال. ءيا، كونكۋرستىڭ اتى كونكۋرس. بايگىدە دە مارەگە جۇزدەن جۇيرىك كەلەدى...
پروفەسسور ايناشتىڭ تىقىرشىپ دوكۋمەنتىن كۇتىپ تۇرگانىن مۇلدە ۇمىتقان سياقتى، وز-وزىنەن سويلەنىپ، ەندى بىردە ىڭىرسىپ قويادى.
— ىم... ءبىر-اق بال جەتپەگەن، ءا؟
— داستان دوسايەۆيچ، بۇل بالانى كەشكى كۋرسقا وسى باعاسىمەن قابىلداۋعا بولادى عوي. ەكزامەناسيوننىي ءليستىسى بار. باعاسى جامان ەمەس. كۇندىز جۇمىس ىستەر، تۇندە وقىر. كەلەسى، نە ارعى جىلى كۇندىزگىسىنە اۋىسار. سوندا جىل جوعالتپايدى. ءسىڭلىم، بۇعان قالاي قارايسىڭ،ءا؟ — دەدى سارى كەلىنشەك ايناشقا بۇرىلىپ.
— مەن، ارينە، وعان قۋانا كەلىسەر ەم، اپا.
— كەشكى كۋرسقا ەمتيحان قاشان ەدى؟
— ەندى ءبىر اپتادا باستالار دەيىم. داستان دوسايەۆيچ، بۇل مەنىڭ يدەيام عانا. ءسىزدىڭ كوميس سياعا ايتار ءسوزىڭىزسىز ەشتەڭە شەشىلمەيتىنىن بىلەم.
— دۇرىس قوي. ءبىراق ولار مەنى تىڭداسا.— پروفەسسور قاسىن كورىپ، كەربەزدەنە كۇلىمدەپ قالدى. ونىسى ماقتاۋ تىلەپ مۇلايىمسىگەنى ەدى. كەلىنشەك ءتۇسىندى بىلەم، ءىلىپ اكەتتى.
— ويباي، پروفەسسور، ءسىزدى تىڭداماسا، كىمگە قۇلاق اسادى. ولارعا دا جان كەرەك شىعار،— دەپ حاتشى كەلىنشەك سىقىلىقتاي كۇلىپ جىبەردى.
— جارايدى، قارىنداسىم ءۇشىن سويلەسىپ كورەيىن.
— اعاي، مەن ءوزىم دە تاپسىرام عوي. ءسىزدىڭ نيەتىڭىزگە راقمەت،— دەي بەرگەن ايناش پروفەسسور قولىنداعى دوكۋمەنتىن العالى ىڭعايلانىپ، سارى كەلىنشەك ارادان كيىپ كەتتى:
— ءسىڭلىم، اداسپا. باعىڭ بار بالا ەكەنسىڭ. داستان دوسايەۆيچتىڭ ءوزى قول ۇشىن بەرسە، ونان اسقان باقىت تىلەپ قايتەسىڭ. ءتۇستىم دەپ ەسەپتە.
ءسال ىڭعايسىزدانىپ قالعان پروفەسسور بويىن تەز جيىپ الا قويدى، دوكۋمەنتتەردى ايناشقا بەرمەي، كەلىنشەككە ۇسىندى.
— جاقسى سويلەسەيىن. مىنا باعامەن كەشكى كۋرسقا ەمتيحانسىز-اق قابىلدانارسىز. ىم... ەسىمىڭىز قالاي ەدى؟
— ايناش حاسانوۆا.
— ءيا-يا، ايناش... اينا ەمەس پە؟
— قۇربىلارىم دا، اكەم دە «ايناش» دەيدى. پاسپورتتا شىن اتىم «اينا».
— ءبىز دە ەندەشە، قارىنداسىم، ەلدەن بولىنبەيىك. ليناش دەلىك. سولاي ما؟ ءسىز قالاي قارايسىز؟ — دەدى پروفەسسور اتالعان موسقال ادام كەلىنشەككە كۇلىمدەي بۇرىلىپ.
— قارسى ەمەسپىن، داستان دوسايەۆيچ.
— ەندەشى كەلىستىك. ساۋشىلىقتا بولىڭىزدار.
پروفەسسور كورىندى، شي قالپاعى قولىندا، كوزىندە قارا كوزىلدىرىك. ماڭدايى شىپ-شىپ تەرشىپ كەتكەن.
— ءا، سىزدەر ءالى وتىر ما ەڭىزدەر؟ قالاي، دوكۋمەنت تابىلدى ما؟
— انىقتاما قاعازىن تاستاپ كەتىپتى، داستان دوسايەۆيچ،— دەدى حاتشى كەلىنشەك قالبالاقتاي ورنىنان تۇرىپ.
— قايدا تاستاپ كەتتىڭىز، قارىنداس؟
— جاتاقحانادا قالىپ قويىپتى. كەرەك بولسا، ەرتەڭ-اق اكەپ بەرەيىن.
كەلىنشەكتىڭ تۇسىنداعى تەرەزە جابىق ەدى، الدەقايدان كىرىپ كەتكەنى بەلگىسىز بارماق باسىنداي ءبىر كوك شىبىن ازىناپ كەپ، سارت-سارت شىنىعا سوعىلىپ، بولمە ىشىندە ىزىڭداي ۇشىپ ءجۇرىپ الدى. پروفەسسور جاۋ سامولەتىنىڭ ءۇنىن ەستىگەندەي الگىگە ەلەڭدەي قۇلاق ءتۇرىپ، كوزىنەن قارا كوزىلدىرىگىن جۇلىپ الدى. حاتشى كەلىنشەككە ءبىر، ايناشقا ءبىر «بۇنىسى نەسى؟» دەگەندەي ىركىلە قاراپ قالدى دا، جالت بەرىپ تەرەزەگە جەتىپ باردى، سالدىرلاتا جۇلقىلاپ، شالقاسىنان اشىپ تاستادى. كوك شىبىن دا قاسكۇنەم: «پروفەسسوردىڭ ءوزى قىزمەت كورسەتتى-اۋ، شىعايىنشى ەندى»،— دەي قويمادى. زىڭىلداي ۇشىپ ءجۇرىپ الدى. ءۇش ادامنىڭ تەلمىرە وزىنە قاراپ تۇرعانىمەن ءىسى جوق، اراسىندا قايداعى ءبىر جابىق تەرەزەگە بارىپ سوعىلادى. كەلىنشەكتىڭ بۇعان ءتوزىمى جەتپەدى. ۇستەل ۇستىندەگى قاعازدىڭ بىرىمەن جەلپىپ قۋىپ ەدى، شىبىن زىپ بەرىپ تەرەزەدەن شىعا جونەلدى. شاماسى ۇيىندە دە ول تالاي شىبىندى وسىلايشا تۇرە قۋىپ ۇيرەنگەن داعدىلى تىرلىگى، ويتكەنى اناۋ پروفەسسورداي كوزى جىلت ەتىپ، بۇعان اسا قۋانا قويعان جوق.
— بارەكەلدى... جارايسىز، — دەدى پروفەسسور رازىلىق ءبىلدىرىپ.— ءيا، سونىمەن نە بولدى؟
— انىقتاما قاعازىنسىز دوكۋمەنتىمدى بەر دەپ تۇر، مىنا بالا. قايتسەم ەكەن، ءا؟
— يمان ءجۇزدى قارىنداس كورىنەدى. كەيىن داۋلاماس.بەرسەڭىزشى.
سارى كەلىنشەك ستول ۇستىندە جاتقان قاعازداردىڭ اراسىنان ايناشتىڭ دوكۋمەنتتەرىن تاۋىپ، پروفەسسوردىڭ قولىنا ۇستاتا سالدى. «ونىڭىز نە؟» — دەگەندەي ابيتۋريەنت قىزدىڭ وزىنە تاڭدانا قاراي قالعانىن دا ەلەمەدى.
—— ىم... حاسانوۆا اينا. كامەلەتتىك اتتەستات. دۇرىس-س. وھو، ىلعي بەس قوي. جوق، ورىس ءتىلى جازباشادان ءتورت، فيزيكا ءتورت. مىنەزدەمە... مەكتەپتىكى مە؟ ءيا، سولاردىكى. وي، وسىلاردى-اي، ءجونى ءتۇزۋ مىنەزدەمە دە جازا بىلمەيدى. باياعى ءبىر ءسىرى قالىپ، قاساڭ ءتىل. انا ءتىلىن ءجوندى بىلمەۋ دەگەن سورلىلىق قوي... وبال، تىپتەن وبال. ءيا، كونكۋرستىڭ اتى كونكۋرس. بايگىدە دە مارەگە جۇزدەن جۇيرىك كەلەدى...
پروفەسسور ايناشتىڭ تىقىرشىپ دوكۋمەنتىن كۇتىپ تۇرعانىن مۇلدە ۇمىتقان سياقتى، وز-وزىنەن سويلەسىپ، ەندى بىردە ىڭىرسىپ قويادى.
— ىم... ءبىر-اق بال جەتپەگەن، ءا؟
— داستان دوسايەۆيچ، بۇل بالانى كەشكى كۋرسقا وسى باعاسىمەن قابىلداۋعا بولادى عوي. ەكزامەناسيوننىي ءليستىسى بار. باعاسى جامان ەمەس. كۇندىز جۇمىس ىستەر، تۇندە وقىر. كەلەسى، نە ارعى جىلى كۇندىزگىسىنە اۋىسار. سوندا جىل جوعالتپايدى. ءسىڭلىم، بۇعان قالاي قارايسىڭ، و؟ — دەدى سارى كەلىنشەك ايناشقا بۇرىلىپ.
— مەن، ارينە، وعان قۋانا كەلىسەر ەم، اپا.
— كەشكى كۋرسقا ەمتيحان قاشان ەدى؟
— ەندى ءبىر اپتادا باستالار دەيىم. داستان دوسايەۆيچ، بۇل مەنىڭ يدەيام عانا. ءسىزدىڭ كوميسسياعا ايتار ءسوزىڭىزسىز ەشتەڭە شەشىلمەيتىنىن بىلەم.
— دۇرىس قوي. ءبىراق ولار مەنى تىڭداسا.— پروفەسسور قاسىن كەرىپ، كەربەزدەنە كۇلىمدەپ قالدى. ونىسى ماقتاۋ تىلەپ مۇلايىمسىگەنى ەدى. كەلىنشەك ءتۇسىندى بىلەم، ءىلىپ اكەتتى.
— ويباي، پروفەسسور، ءسىزدى تىڭداماسا، كىمگە قۇلاق اسادى. ولارعا دا جان كەرەك شىعار،— دەپ حاتشى كەلىنشەك سىقىلىقتاي كۇلىپ جىبەردى.
— جارايدى، قارىنداسىم ءۇشىن سويلەسىپ كورەيىن.
— اعاي، مەن ءوزىم دە تاپسىرام عوي. ءسىزدىڭ نيەتىڭىزگە راقمەت،— دەي بەرگەن ايناش پروفەسسور قولىنداعى دوكۋمەنتەن العالى ىڭعايلانىپ، سارى كەلىنشەك ارادان كيىپ كەتتى:
— ءسىڭلىم، اداسپا. باعىڭ بار بالا ەكەنسىڭ. داستان دوسايەۆيچتىڭ ءوزى قول ۇشىن بەرسە، ونان اسقان باقىت تىلەپ قايتەسىڭ. ءتۇستىم دەپ ەسەپتە.
ءسال ىڭعايسىزدانىنا قالعان پروفەسسور بويىن تەز جيىپ الا قويدى، دوكۋمەنتتەردى ايناشقا بەرمەي، كەلىنشەككە ۇسىندى.
— جاقسى سويلەسەيىن. مىنا باعامەن كەشكى كۋرسقا ەمتيحانسىز-اق قابىلدانارسىز. ىم... ەسىمىڭىز قالاي ەدى؟
— ايناش حاسانوۆا.
— ءيا-يا، ايناش... اينا ەمەس پە؟
— قۇربىلارىم دا، اكەم دە «ايناش» دەيدى. پاسپورتتا شىن اتىم «اينا».
— ءبىز دە ەندەشە، قارىنداسىم، ەلدەن بولىنبەيىك. ايناش دەلىك. سولاي ما؟ ءسىز قالاي قارايسىز؟ — دەدى پروفەسسور اتالعان موسقال ادام كەلىنشەككە كۇلىمدەي بۇرىلىپ.
— قارسى ەمەسپىن، داستان دوسايەۆيچ.
— ەندەشى كەلىستىك. ساۋشىلىقتا بولىڭىزدار.
پروفەسسور ىزەتپەن باس يزەپ، ەسىككە بەت الدى، سارى كەلىنشەك قالبالاقتاي جۇگىرگىشتەپ ەرە ءتۇسىپ قالدى. ول شىعىسىمەن ستولىنا قايتىپ كەپ وتىردى. سالدەن سوڭ ۇلكەن ءبىر ءىس تىندىرعانداي «ۋف»... دەپ قويدى.
— باعىڭ بار بالا ەكەنسىڭ. انە، كوردىڭ بە، «جاقسىدان شاپاعات» دەگەن. اياق استىنان وقۋعا ورنالاستىڭ. ويباي-اۋ، داستان دوسايەۆيچ ايتپايدى، ايتسا، ىستەيدى. ول سونداي ادام. قالاي، رازىمىسىڭ؟
— سىزگە راقمەت.
— راقمەتتى ماعان ايتپا، داستان دوسايەۆيچكە ايت. بىلە بىلسەڭ، ۇلكەن جاقسىلىق. سەنتيابردىڭ جيىرمالارىنا سوق، وعان شەكتى جۇمىسقا ورنالاس. ءتۇسىندىڭ بە؟
— ءتۇسىندىم.
— ەندەشە بارا بەر،— دەدى سارى كەلىنشەك الدىنداعى قاعاز-قالامدارىن جيىستىرا باستاپ.
ءبارى ءوڭ مەن تۇستەي. ايناشتىڭ بۇل كۇتپەگەنى ەدى، ەندى مىنە قۋانارىن دا، قۋانباسىن دا بىلمەي، ءارى-سارى. ىزگى تىلەگىنىڭ تابان استى وسىلاي ورايى كەلە قالار-اۋ دەپ ويلاماعاننان با، ءبىرتۇرلى ەكى بەتى وز-وزىنەن دۋىلداپ تىنىسى تارىلعانداي بولدى. ەسىك الدىنا جۇگىرە باسىپ شىققاندا عانا «ۋف» دەپ دەمىن ءبىر-اق الدى. دالا ساسكەلىكتەي ەمەس، قوڭىر سالقىن ەكەن. ەڭسەلى وقۋ ءۇيىنىڭ جوتاداي كولەڭكەسى ۇزارىپ ەتەگىن جايىپ جىبەرىپتى. كۇن ەڭكەيىپ كەتكەن. ايناش ىشتە كوپ اينالعانىن دا جاڭا سەزدى. قولىنداعى شاعىن اق سومكەسىنەن شارشى، قىزعىلت ورامالىن شىعارىپ، سونىمەن ءسال تەرشىگەن مۇرىن ءۇستىن ءسۇرتتى. اسىقپاي سومكەسىنە ونى قايتا سالىپ، جاقىن ايالداماعا بەت تۇزەدى. ءجۇزى بال-بۇل جاڭا كۇلىمدەپ كەلەدى. «كوكەم سياقتى جاقسى ادام بىلەم. مەيىرىمى ءتۇستى عوي. مەندەي قىزى بار شىعار. ايتپەسە، بۇلاي جاردەم ەتە مە؟ و كىسى كومەك ەتپەسە دە، تاپسىرار-ەم. تۋ-ۋ، نە دەپ كەتتىم. نەمەنەگە اقتالام؟ كەيىن مەن دە ءسويتىپ بىرەۋگە جاقسىلىق جاسارمىن. سوندا ادامگەرشىلىكتىڭ وتەۋى قايتپاي ما؟» — دەپ ويلادى ول.
* * *
ەرتەڭىنە ول قالانىڭ كۇن باتىس بەتىندەگى ماقتا-ماتا كومبيناتىنا باردى. ەش قيىندىقسىز جۇمىسقا الىندى. بۇرىن-سوندى ۇلكەن زاۆود، نە فابريكادا بولماعاننان با، كومبينات ءوزىنىڭ ساۋلەتىمەن، اۋقىمدىلىعىمەن تاڭ قالدىردى. ءىشى دە كەڭ، تاپ-تازا. وزىندەي قىز-كەلىنشەكتەر جۇمىس ىستەپ جاتىر. ولار ايناشتى جاتىرقاماي بىردەن شۇيىركەلەسە كەتتى؛ قايسىسى بولسا دا، قول ۇشىن بەرۋگە دايىندىعىن سەزدىرىپ باقتى. اسىرەسە، شەبەر توقىماشى ماريا اپاي بولەكشە كورىندى. ول بىردەن وزىمسىنە سويلەپ، باۋراپ الدى. «ماريا پەتروۆنا ينوزەمسيەۆاعا باراسىڭ»،— دەگەن ينجەنەردىڭ الگىندە قۇپيالى كۇلىمدەي قالعانىن ايناش اڭداعان. ايتسە دە، وعان پالەندەي ءمان بەرمەپ ەدى، سويتسە بۇ كىسى كومبيناتتاعى شەبەر توقىماشىنىڭ ءبىرى ەكەن.
تولىقشا كەلگەن، سەكپىل بەت ايەلدىڭ بىزديگەن مۇرنى دا، كەكشىل كوزى دە وعان دۇنيەدەگى ەڭ ءبىر سۇلۋ، اقىلدى جاننىڭ بەينەسى سياقتاندى، ءبىلىمدارلىق تا، ىسكەرلىك تە تەك وسىنداي ادامدا عانا بولاتىنداي كورىندى. مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتاعالى وزىنە كەزىككەننىڭ ءبارى: «ءاتى-جونىڭ كىم؟ قايدان كەلدىڭ؟» — دەپ تەكسەرىپ بىتەتىن. مىنا كىسى ونىڭ ءبىرىن دە ىستەگەن جوق، قاسىنا كەلىپ كۇلىمدەي بەتىنە قاراپ تۇردى دا:
— ءسىزدىڭ ەسىمىڭىز اينا بولۋى كەرەك. سولاي ما؟ دەدى. — ءيا، اينا حاسانوۆامىن.
— اينا اتتى قىز سەندەي اق شىعار دەپ ءوزىم دە شامالاعام.
اكەمنەن باسقا مەنى دە بىرەۋ بىلەدى ەكەن دەپ ءومىرى ويلاماعاننان با، جوق الدە اۋىلدان شىققالى وسىنداي جىلى ءسوز ەستىمەگەننەن بە، ايناشتىڭ بۇعان كادىمگىدەي ءىشى جىلىپ تولقىپ قالدى.
— ماعان كادر بولىمىنەن ءسىز كەلەدى دەن تەلەفون سوققان. تانىسقانىما قۋانىشتىمىن،— دەپ ول ءىش تارتا قولىن ۇسىندى.— مەن ماريا پەتروۆنا ينوزەمسيەۆامىن. ماريا اپاي دەسەڭ دە بولادى. مەن وعان رەنجىمەيىم. ءجۇر، جۇمىس جايىمەن تانىستىرايىن.
ول جاپ-جارىق، تاپ-تازا سەحتاعى ستانوكتاردىڭ قالاي جۇمىس ىستەيتىنىن كورسەتتى، ۇزىلگەن ءجىپتىڭ ءتۇيىنىن تەز تاۋىپ، جالعاۋدىڭ سىرىن ۇقتىردى. قاي ىستە دە اپتىقپا اسىعىستىقتىڭ زيانىن، سابىرلىلىقتىڭ قاجەتتىگىن جانىنا قۇيۋعا تىرىستى. ستانوكتىڭ ءۇنىن قۇلاقپەن ەستىپ قانا قويماي، جانىمەن ۇعۋدىڭ ابزالدىعىن، ول ءبىر كۇندە، نە ءۇش-تورت ايدا ۇيرەنىپ العانداي وڭاي شارۋا ەمەستىگىن دە ەسكەرتىپ ءوتتى. ارينە سول كۇنى دە، ەرتەڭىنە دە ايناش ستانوكتە ىستەگەن جوق، بولۆانكا اتالعان تەمىر بولشەگىن تاسىپ، ۇساق-تۇيەك قارا جۇمىسپەن ساندالدى. ەكى قارى سالدىراپ، ولەردەي شارشاپ ءجۇردى. بەرتىن كەلە وعان دا ەتى ۇيرەندى. بارىنشا ۇقىپتى، تىندىرىمدى بولۋعا تىرىسىپ باقتى.
ارادا ءبىر اي ءوتتى. كەشكى كۋرسقا دا ءتۇستى. جۇمىستان كەيىن اسىعىپ-ۇسىگىپ تاماقتانا سالا ۋنيۆەرسيتەتكە جۇگىردى. ۋنيۆەرسيتەت جاتاقحاناسىنان كەيىن جالعا پاتەرگە كىرگەن، اسا جايلى بولماسا دا ورتالىقتا، وقۋ ورنىنا جاقىن ەدى. مىنە ەندى ءۇي قوجاسى: «تەمىرتاۋدان كەلىن-بالام كەلە جاتىر، وزىڭە جاي ىزدە»، — دەپ وتىر. «ەرتەڭ كەشكە تاپساڭ دا، تاپپاساڭ دا ءۇيدى بوسات»،— دەيدى. «قايتسەم؟ نە ىستەسەم؟ پاتەر تابا المادىم. «جۇمىسشى جاتاقحاناسىندا ورىن جوق»،— دەيدى. بۇگىن ول نە ىستەپ، نە قويعانىن بىلمەدى. كەشكە لەكسياسى بار ونى قايتەدى؟»
— اينا، سەن نەمەنە، رەنىشتىمىسىڭ؟ — دەدى ماريا ونىڭ قولى بوساعان ءبىر ساتتە قاسىنا كەلىپ.
— جوق، ەشتەڭە ەمەس.
— سەن جاسىرما. وكپەلەسەڭ ونىندى ايت. ۇندەمەي ىشتەن جەلىنگەن ادامنىڭ جۇيكەسى تەز توزادى. ستانوككە تۇرعىزبادى، قارا قىزمەتكە سالىپ قويدى دەپ ماعان رەنجيمىسىڭ؟ ول بولسا ءبىر ءسارى... سەن تەك مىنانى ءتۇسىن. قانداي جۇمىستى دا الىپتەن باستاعان لازىم. سوندا عانا ناعىز مامان بولاسىڭ. ءبارىمىز دە سول مەكتەپتەن وتكەنبىز...
— ماريا پەتروۆنا، رەنىشىم ول ەمەس.
— ەندى نە؟
— مەنىڭ جاتاتىن ءۇيىم جوق. پاتەر تابا الماي
ءجۇرمىن.
— قالايشا جوق؟
— پاتەر جالداپ جاتاتىنمىن. قوجامىز كەلىن-بالام كەلەدى، بوسات دەپ وتىر.
— جاتاقحاناعا ورنالاسپادىڭ با؟
— بەرمەدى. ورىن جوق كورىنەدى.
— ورىن جوق دەيدى. جاس جۇمىسشىعا ورىن بەرمەيدى دەگەن نە سۇمدىق. ءاي، بالىم، بەر كەل.
ول سەحتىڭ ورتاسىنداعى ستانوكتە تۇرعان قيىق كوزى بىتتيعان قارا قىزدى داۋىستاپ شاقىردى. الگى ماريا اپايدىڭ داۋسىن ەستي سالا جۇگىرىپ كەلدى. كەلتە تاناۋىنىڭ ءۇستى تەرشىپ، ەنتىگىپ تۇر.
— سەنىڭ جانىندا ورىن بار ما؟
— بار. انادا كۇيەۋگە شىعىپ كەتكەن قىزدىڭ كەرەۋەتى بوس،— دەدى بالىم اتالعان قىز كوكشىل حالاتىنىڭ اق تۇيمەسىن شۇقىلاپ تۇرىپ.
— مىنە، مىنا اينا ەندەشە سەنىمەن بىرگە جاتادى. مەن ءقازىر سويلەسىپ كەلەم.
ماريا پەتروۆنا الدەكىمگە كىجىنە وز-وزىنەن سويلەنىپ ەسىككە بەت الدى. جارتى ساعات وتپەي قايتىپ كەلدى. قولىندا ءبىر جاپىراق قاعاز.
— ءما، مىنانى كومەندانتقا بەر. ءقازىر بارىپ ورنالاس. اي، بالا... بالاسىڭ سەن. انادان بەرى ايتپايمىسىڭ،— دەدى ول كۇلىمدەپ.
— جۇمىستان كەيىن...
— جوق. ءقازىر بار.
ايناش سول كۇنى جۇمىسشى جاتاقحاناسىنا ورنالاستى. لەكسياسىنا دا ۇلگەردى. قايتىپ كەلسە، بالىم شاي قايناتىپ قويىپ كۇتىپ وتىر. دۇنيەدە ۇيىرسەك، كىسىنى جاتىرقامايتىن اق جارقىن ءبىر جاندار بولادى-اۋ. اڭىسىن اڭداپ، «سەن وسى كىمسىڭ؟ نە ويلاعانىڭ بار؟» دەپ جاتپايتىندار از ەمەس قوي. بالىم سوندايدىڭ ءبىرى بوپ شىقتى. ارادا تالاي جىل ءوتىپ كورىسكەندەي ايناشتى ەسىكتەن كىرەر-كىرمەس قۇشاقتاي الدى. شاشىن ەكى ءورىپ، جىلميتا تاراپ العان. ۇستىندە قىزعىلت جىلى حالات. ءوزى ايناش ويلاعانداي توماعا تۇيىق ەمەس، اق كوڭىل، ەلگەزەك. سويلەي ءجۇرىپ، شاي دايارلادى. ايناشتىڭ ءومىر تاريحىن سۇراپ تا ۇلگەردى. كومبيناتقا ورنالاسقانىنا ەكى جىل بوپتى.سىرتتاي تەحنيكۋمدا وقيتىن كورىنەدى. كەشكى مەكتەپتى بيىل ءبىتىرىپتى. ايناشتىڭ ۋنيۆەرسيتەتتىڭ تاريح فاكۋلتەتىنە، كەشكى كۋرسىنا تۇسكەنىن ەستىگەندە: «ءجۇدا، باقىتتىسىڭ عوي-ەي»، — دەپ سالدى. ەلدە اكەسى، ەكى اعاسى بارىن، شەشەسى وتكەن جىلى دۇنيە سالعانىن ايتقاندا، ايناشقا شىن جانى اشىپ، ءۇنسىز تومسىرايىپ وتىردى. بۇل ءبىر ءوزى اشىق، قۋانىشى دا، كۇيىنىشى دە جاپ-جالپاق جۇزىندە، اناۋ قيىق كوزىندە جازىلا قالاتىن جان ەدى. «جانى سۇلۋ» دەپ وسى بالىم سياقتى ادامدى ايتاتىن شىعار ەل. جاقسى قىز. مەيىرىمدى بىلەم»، — دەپ ويلادى ايناش وعان كوز توقتاتا قاراپ.
— ءجۇدا، ۇيرەندىم-اۋ دەسەم دە، كەشكە كىتاپ وقي المايىم. ۇيقى جەڭەدى دە، قۇلايىم،— دەدى ول توسەگىنە جاتقالى ورنىنان تۇرىپ.
— مەن دە شارشادىم. دەم الايىق.
— ە، سەنىڭ شارشاۋىڭ ورىيدى. ستانوكتە ىستەگەننەن كوزگە كورىنبەيتىن ۇساق-تۇيەك كۇيبەڭ جۇمىس اۋىر. ءجۇدا، مەنىكى نە دەيىم-اۋ.
ول وسىلايشا شام سونسە دە، كوزى ىلىنگەنشە سويلەپ جاتتى.
* * *
— ايناش، ساعان حات كەلدى. مىنە،— دەدى بالىم ەسىكتەن كىرەر-كىرمەس.— سەن ءوزىڭ ءجۇدا، ەسىكتىڭ قايرىلىسىنداعى حاتتى قارامايسىڭ-اۋ دەيىم.
— كانە.
— كەشە كەلىپتى. ستول ۇستىندە جاتىر.
قىزعىلت اشەكەيلى كونۆەرتتىڭ سىرتىنداعى اكەسىنىڭ قولتاڭباسىن ايناش بىردەن تانىدى. قولىنا السا دا، حاتتى اشپاي، بەتىنە باسىپ، قۇشىرلانا يىسكەپ وتىرىپ قالدى. اكە ءيىسىن ساعىنىپ، سونى سەزىنگىسى كەپ:
— پاپا،— دەي بەردى كۇبىرلەپ. بالىم دا ەلجىرەپ، ەرىكسىز كوزىنە كەلگەن جاستى جاسىرىپ، سىرت اينالىپ كەتتى. اكە-شەشەسىز جەتىم، اعا-جەڭگە قولىندا وسكەن بالىم ءسال نارسەگە مۇڭايىپ، قاتتى تەبىرەنەتىن.
اسا كينوشىل دا ەمەس. ال، ينديا ءفيلمىن جىبەرمەيتىي بارىپ، ەگىل-تەگىل جىلاپ قايتاتىن دا، سونى ءۇش-تورت كۇن اۋزىنان تاستاماي، اڭگىمەلەپ جۇرەتىن. ءقازىر دە سول تەرەزە الدىندا تەرىس قاراپ، ەگىل-تەگىل جىلاپ تۇر. ايناش ورنىنان تۇرىپ بالىمنىڭ جانىنا كەلدى.
— بالىم، ونىڭ نە، قوي،— دەدى يىعىنا قولىن سالىپ
— ءجاي، ءجۇدا شىداماي. سەن... سەن ماعان قاراما.. وقى حاتىڭدى.
— جارايدى.
— مەن شاي قويايىن. بۇگىن لەكسياعا بارۋشى ما ەڭ؟
— بارعام.
— ءا، وندا اسىقپايدى ەكەنسىڭ عوي. مەن وندا تاماق جاسايىم. ماقۇل ما؟
— جاقسى.
بالىم ەسىكتىڭ قاسىنداعى تۋمبوچكادان كوك كاسترولدى قاعازعا ورالعان ەتتى الىپ شىعىپ كەتتى. ايناش كەرەۋەتىنە كەپ وتىردى. كونۆەرتتى اشىپ، حاتتى الدى. ەكى بەت اق پاراققا مارجانداي ءتىزىپ، ۇپ-ۇساق ەتىپ جازىپتى. كوزگە جىلى ۇشىراپ، جانىڭدى جىلىتار اكە قولتاڭباسى اۋىلدان شالعاي، ءبىر قيىردا جۇرگەنىڭدە تىپتەن ىستىق تارتىپ، مۇنشا قىمبات كورىنەرىن ايناش بىلمەگەن. ەندى، مىنە، كولبەتە جازار «ت» ءارپى دە وعان بۇرىنعىداي قىزىق سياقتانبايدى. قوشقار مۇيىزدەنىپ بىتەتىن «ۋ» ءارپى دە ايناش كوزىنە ىستىق تارتىپ بارادى.
اكە مەيىرىن، ساعىنىشىن ول حاتتىڭ ءار جولىنان كوكتەم شۋاعىنداي سەزىنىپ، جۇرەگى ەلجىرەي ەركەلەپ وتىرعانىن اڭدامادى.
«ايناشتايىم»، دەيدى جە وسى ءقازىر قاسىندا جۇرگەندەي.— بوتاقانىم... حابارسىز كەتكەنىڭ قالاي؟ مەنى ۇمىتتىڭ با؟ كوڭىلىم ەكى ۋ داي بوپ، قاتتى قورىقتىم عوي. اۋىرىپ قالدى ما، مۇنىسى نەسى دەپ تە ويلادىم. جۇمىس تى تاستاپ، استانا بارىپ قايتسام با دەپ وقتالدىم. ايتسە دە، ويتە المادىم. استىق... ەلدىڭ ىرىسى جىبەرمەدى. ەگىس بيىل بىتىك بولدى. سونى قيمادىم. ۋاقىت تىعىز. قىس ەرتە تۇسەدى. ونى ءوزىڭ دە بىلەسىڭ. كۇندىز-تۇنى قىرمان، ەليەۆاتور باسىندا جان ۇشىردىڭ. ءساتتى بوپ، استىقتى ورىپ، جيناپ ۇلگەردىك. دارىگەرلەر اۋرۋحاناعا جاتۋىڭىز كەرەك. ەمدەلمەي بولمايدى دەپ شاۋجايىمنان الدى. سۇمدىق ەمەس پە، ءا؟ كونبەدىم. ەندى مىنە، مەن دە، سوۆحوز مەحانيزاتورلارى دا باقىتتىمىز. بىردە-بىر ماساق جاڭبىر استىندا قالعان جوق. جوسپار ەكى ەسە ورىندالدى.
سەن ءبىزدىڭ بۇرىنعى كورشىمىز ۆاسيليي سەرگەەنكونى بىلەسىڭ عوي. وتكەن جىلى جاڭا ءۇي سالىپ بەرگەنبىز. سول كۇنىنە ءۇش نورما ورىنداپ، اۋدانداعى ەڭ ۇزدىك كومباينەر اتالدى. ءقازىر سونى، تاتار جىگىت حاكيم ۋالييەۆتى، ناعىمبەت تۇرسىنوۆتى، الەكسەي پەتروۆتى، اگرونوم بەكسۇلتاندى وردەنگە ۇسىنىپ وتىرمىز. جىگىتتەر بيىل ەرلەدى. ءوزىڭ دە گازەتتەن وقىپ جۇرگەن شىعارسىڭ، قازاقستان ميللياردىندا ءبىزدىڭ سوۆحوزدىڭ دا ۇلەسى مول.
بوتاقانىم، بارىنەن دە مەن ءۇشىن ۇلكەن قۋانىش سەنىڭ حاتىڭ بولدى. قولىم ءسال بوساسا دالادا دا، كەڭسەدە دە ءتوس قالتامنان سۋىرىپ الىپ، وتىرا قالىپ وقيمىن. جىگىتتەر دە، قىز-كەلىنشەكتەر دە: «ءقازىر قايرەكەڭ ايناشتىڭ جىرىن وقيدى،— دەپ كۇلەدى. شايتان بالالار عوي. ءازىلقوي يتتەر-اي. مەيلى كۇلە بەرسىن، سولاي ەمەس پە؟
«مەن جۇمىسشىمىن، پاپa. قورىڭپا. سەنى، ۇياتقا قالدىرماسپىن. دۇنيەدە ءوز ماڭداي تەرىڭمەن تاپقان نانىڭ ءتاتتى بولادى ەكەن»،— دەپسىڭ. بەكسۇلتان مەن ۆاسيليي وسىعان قاتتى ريزا بوپ، بەتىن قايتارماڭىز، ول ءوز جولىن تابادى دەيدى. مەنىڭ كوڭىلىمدى اۋلاعاندارى ما، جوق الدە شىنىندا سەنىكى اقىلدىلىق پا، بىلمەيمىن. «وقۋعا تۇسپەسەڭ، اۋىلعا قايت. كەلەسى جىلى قايتا بارىپ تاپسىرارسىڭ،— دەۋگە سونان كەيىن اۋزىم بارماي وتىر. «قۇداي-اۋ، مىناۋ مەنىڭ كۇنى كەشەگى تۇلىم شاشى جەلبىرەگەن بوتاقانىم با؟ سونىڭ ءسوزى مە؟ وي توقتاتقان سالاۋاتتى جاننىڭ اڭگىمەسىن ايتىپتى. نەدەن، قالاي بولدى؟» — دەپ، ءوز كوزىمە ءوزىم سەنبەگەندەي، قايتا-قايتا وقيمىن. وقۋعا تۇسە الماي قايتقانداردىڭ دەنى مۇعالىمدەردى جازعىرۋشى ەدى. ادالدىق جوق دەپ كەلەتىن. سەن وزىڭنەن كورەسىڭ. اۋىلدان العان ءبىلىمنىڭ قالاداعىلارمەن سالىستىرعاندا كوپ تومەن ەكەنىن ايتاسىڭ. ۇزدىك بىتىرگەن سەن بۇلاي دەسەڭ، ورتاشالاردىڭ ءجايى نە بولدى. كەشە تەمىرتاۋعا تەلەگرامما سوعىپ ەم، ءتۇسىپ اعاڭ كەلدى. و دا سەنى قوشتاپ وتىر. سەن وعان حات جازباپسىڭ عوي. «ءبىر بەتكەي، قيسىق قىز. وقۋعا تۇسپەي، حابار بىلدىرمەيىن دەپ جۇرگەپ شىعار. نامىسقويىن قايتەرسىڭ»،— دەيدى. سەن ولارعا حات جاز. تۋعان اعالارىڭدى رەنجىتپە، بوتاقانىم. كوكە، سەن جالعىز قالدىڭ عوي. بىزگە ءجۇر، نە مەن قاسىڭا كەلەيىپ»،— دەيدى.
مەتاللۋرگ، ينجەنەر سوۆحوزدا نە ىستەيدى. ال، مەن بولسام، «پەنسيونەر شال» بولعىم كەلمەيدى. سوۆحوزسىز قايتىپ ءومىر كەشەم، ءا؟ جوق، ەگىسسىز مەندە تىرلىك بولمايدى. بip ۋىس توپىراقتى يىسكەپ، دالادا جۇرمەي وتىرۋ قيىن.
ايناشتايىم، ءبىر عانا سەنى ساعىنام. قىزىعىم دا، قۋانىشىم دا ءوزىڭسىڭ. ونىنشى كلاستا جازعان ءبىر داپتەرىڭدى تاپتىم. ۇلىقساتسىز وقىدى-اۋ دەپ ۇرىسپا. ەكى-اق بەتىن وقىدىم. كۇندەلىگىڭ ەكەن. «م» دەگەن ءبىر بالانى بىردە ماقتاساڭ، بىردە كەشىرمەيسىڭ. كەشىرىمدى بول، بوتام. ادامنان اسىل مۇرا جوق. جانىن تۇسىنبەسەڭ و دا پىشاق. ولاق كىسىنىڭ قولىن كەسەدى. شەبەرگە سەرىك بولادى. قانداي جاماندى دا دوس ەتەتىن مەيىرىم. نە دەپ بارام. تاعى دا اقىل ايتا باستادىم با؟ بوتاقانىم مەنىڭ... اقشا سالىپ جىبەردىم. كەرەك بولسا حابارلا. تارىقپاي ءجۇر. جىلى كيىمدەرىڭ قالاي؟ وسى ادرەسىڭ دۇرىس بولسا، كەيىن تاعى دا حابارلا سارمىن. ءازىر حوش، ساۋ-سالامات بول. كورىسكەنشە كۇن جاقسى بولعاي. اكەڭ قايىرجان...»
— تۋ-ۋ، ۇزاق جازىپتى عوي،— دەدى بالىم ايناشتىڭ جانىنا كەلىپ.— ءجۇدا، قاتتى ساعىنعان ەكەن.
ايناش ۇندەگەن جوق. حاتتى بەتىنە باسىپ وتىرا بەردى.
ءتورتىنشى تاراۋ
داۋلەت اتىن سوۆحوزدىڭ كۇنباتىس بەتىنە قاراي بۇردى. ول الگىندە عانا ديرەكتورعا سوعىپ، سونان شىعىپ ەدى. وندا دا ەكىنشى قاتارداعى قايىرجاننىڭ كابينەتىندە شام بارىن كورگەنسىن، ات باسىن ىرىكتى. «ايناشتان حات الىپتى، ماز-مەيرام. اكە دەگەن سول-اۋ. قۋانىشىن جاسىرا الماي وتىر. ماقتانسا ماقتاعانداي-اق بالا عوي. وقۋعا تۇسە الماسا دا قىڭقىلداماي، جالىنباي ءۇن-تۇنسىز جۇمىسقا ورنالاسىپ، تىستەسىپ جاتىر. جانە دە قىز بالاعا سونىڭ ءبارى وڭاي ەمەس. وقيمىن دەگەن ادام انە سول. ءبىز بولساق، سىنىقتى سىلتاۋ ەتىپ جارىم جولدا قالمادىق پا. اناۋ تۇسە الماي قايتىپ كەلگەن قىزدار، جىگىتتەر ونان كەم بە. سوعان توزە الماي، وزىنەن باسقانىڭ ءبارىن جامانداپ، كۇستانالاپ جۇرگەن جوق پا. ءيا، ايناش ولاردان بولەك. مۇنداي قىزدار دەگەنىنە جەتپەي تىنبايدى. ەڭبەكقور، نامىسقوي، قايسار جان. اكەسى سياقتى. وسى قايىرجان اعانى مەن ءوزى تۇسىنە دە بەرمەيىم. جاس قىزعا كوز سالماسا دا وزىمەن تەڭ جەسىر كەلىنشەكتەردىڭ بىرىنە نەگە ۇيلەنبەيدى. جالعىز ءجۇر. كۇندىز دالادا، تۇندە كەڭسەدە، ۇيىنە تەك تۇنەۋگە بارادى. ەلدىڭ ءبارى كەتىپ قالعاندا جاپادان-جالعىز وتىرىسى اناۋ. «اعا، ءسىز وسى نەگە ۇيلەنبەيسىز دەسەم، كۇلەدى. اسىعاتىن نە بار، ءومىر الدا ەمەس پە»،— دەيدى جاپ-جاس ادامداي-اق. تۇسىنبەيىم. «ۇيگە ءجۇر. قوناق ەتەيىن. اپاڭ جوق دەمە. ۇيدە ءبارى بار»،— دەيدى. كوڭىلىن قيماي باردىم. بىلاي قاراساڭ قاراپايىم ادام. ال، وقىعانى، توقىعانى قانداي كوپ. اڭگىمەشىل. مەن دە سونداي بولسام عوي. ءجاي نارسەنىڭ ءوزىن مايىن تامىزىپ ايتادى
سوڭعى ريۋمكىنى بەكەر ءىشتىم بە، قالاي، جۇرەگىمدى كىلكىتىپ تۇرعانىن قاراشى. تۋ-ۋ، مىنا جاۋىن باسىلار بولمادى-اۋ، ءا. ابدەن مالمانداي سۋعا مالشىندىردى بىلەم. چۋ-ۋ، جامالداتقىردىڭ شاتقاياقتاۋىن قاراشى... قۇلاي ما، قايتەدى-ەي...
ءيا، قايرەكەڭ كىسى تانيتىن جان. اسىرەسە، كۇلەم-اۋ... «سەڭ بالا بىرەۋگە عاشىق بولۋدان ساۋمىسىڭ. بۇرىنعىداي ەمەس، تىم كوڭىلشەكسىڭ عوي. نەگە كوزىڭە جاس الاسىڭ دەيدى؟» «جوق، ءانشيىن... اراقتىكى شىعار»،— دەپ ەدىم كۇلىپ: «شىن عاشىق ادام دا جەتىم بالا ءتارىزدى بولادى. جالتاق كەلەدى. توڭىرەگىندەگىلەردەن جىلىلىق، مەيىرىمدى دەيدى. ءسال نارسەگە بوساپ، ەلجىرەپ قالادى. مەنىن، ساعان ايتىپ وتىرعان اڭگىمەم مۇنان ءبىر عاسىر بۇرىن ءومىر ءسۇرىپ، دۇنيەدەن وتكەن باقىتسىز كۇيشىنىڭ تاعدىرى. جو-جوق، سەن بۇعان جايشىلىقتا كوزىڭە جاس الماق تۇرعاي، قاباق تا شىتپايسىڭ. قازىرگىڭ جەتىم كوڭىلدىكتىڭ بەلگىسى»،— دەيدى. مەنىڭ ايناشتى ساعىنىپ جۇرگەنىمدى، مىنە جەتى اي بويى كۇندىز-تۇنى تەك سونى عانا ويلايتىنىمدى ول قايدان ءبىلسىن. ءاي، سويدەپ وتتاپ وتىرسام نە دەر ەدى، ءا؟ مەنىڭ جاندۇنيەمدى تۇسىنەر مە ەدى؟ قوي ويباي، ونىڭ بەتىن ارمەن قىل. توقتا، مەن وسى قايدا كەلە جاتىرمىن؟ بەكسۇلتاندكىنە سوقتىم. ويلاماعان جەردەن قايرەكەڭنەن دە ءدام تاتتىم.
داۋلەت اتىنىڭ باسىن تارتىپ، كوشەنىڭ ورتاسىندا تۋرىپ قالدى. پلاششىنىڭ شوشاق توبە كاپيۋشونىن ءسال كەيىن سەرپىپ، ساپ-سالقىن جاۋىن سۋىنا بەتىن توستى. قولىمەن بەتىن سيپا دى. «ابدەن ماس ەكەم عوي. ۋف، سالقىن سۋ قانداي جاقسى». جاڭبىر تامشىسى ماڭدايىنا، بەتىنە ءتيىپ، موينىنا قۇيىلا باستادى. ول اسىعا كاپيۋشونىن ماڭدايىنا تۇسىرە قايتا كيدى. ەندى جاڭبىر تامشىسى تىرس-تىرس ەتىپ، پلاششىن سابالاپ كەتتى. «تۋ-ۋ، الگى ءپاتۋاسىز بيسەنگە سوعۋىم كەرەك ەكەن عوي. سول تراكتوريست يت ەلىكتى اتىپ الماسىن. سوڭعى تورت-بەس كۇن كورىنبەي كەتىپ ەدى. ءجونىن ايتسا جاقسى... ءبىر كەلسە، سونان كەلەدى پالە. اتىپ الىپ، اۋزىنىڭ اينالاسى بىلجىراپ، سۇيەگىن ءمۇجىپ وتىرماسىن. كوكپارشىل، اڭ قۇمار سول وڭباعانعا نە ىستەسەم، ءا؟ دەگەنمەن، سوعا كەتەيىك. ايتەۋىر، ءبىر جاقسىسى، ول كەيبىرەۋلەردەي كولگىرسىپ وتىرىك ايتپايدى. بىلگەنىن جاسىرمايدى». داۋلەت تەبىنە ءتۇسىپ، سوۆحوزدىڭ شەتىندەگى ەڭسەلى قا راعاي ۇيگە ات باسىن دەتتەدى. اتتىلى كىسىنىڭ بويى جەتپەيتىن كوك قاقپانىڭ الدىنا كەل گەندە عانا سەرپىلىپ، تىزگىنىن لشنادى. ۇزەڭگىگە اياعىن شىرەپ، موينىن سوزىپ ەدى، تەرەزەسىندە وت بارىن كوردى. اتتىڭ پىسقىرىنعانىن ەستىپ، اۋلانىڭ ىشىندەگى بۇزاۋداي توبەت اۋپىلدەپ جەتىپ كەلدى.
شىعىپ كەتسە، كىسىنى جارىپ تاستايتىنداي ەسىكتى تىرنالاپ تۇر. اتتان تۇسۋگە داۋلەتتىڭ جۇرەگى داۋالامادى.
— وۋ، كىم بار؟ شىعىپ كەت! — دەپ داۋىستادى ول. مىناۋ توبەتتىڭ ارس-ارس ەتكەنىنەن ەستىمەدى مە، ىشتەن ەش دىبىس شالىنبادى.
داۋلەت اتىن تەبىنىپ قاپ، قاقپاعا تاياپ كەلدى، قامشىسىنىڭ سابىمەن اعاش اۋلانى تاقىلداتىپ ۇرا باستادى. بۇل از دەگەندەي ەندى كورشىلەس ۇيلەردىڭ يتتەرى شابالاقتاپ، توڭىرەكتى ازان-قازان ەتتى.
— وۋ، بۇ قايسىسىڭ؟
اۋلانىڭ ار جاعىنان تانىس قىرىلداق داۋىس ەستىلدى، ىزىنشە قاقپانىڭ كىسى كىرەتىن ەسىگىن بەكىتەتىن تەمىر ىلگەشەك، شىنجىر سىلدىرلاپ جاتگى.
— بيسەنبىسىڭ-اي؟
— ءيا.
— داۋلەتپىن عوي. اش ەسىگىڭدى.
— ە، داۋلەتپىسىڭ؟! مىناۋ جاۋىندى تۇندە تەنتىرەپ نەعىپ ءجۇرسىڭ؟ تىنىشتىق پا؟
— قورىقپا، تىنىشتىق.
— وۋ، اناۋ ءيتىڭدى بايلاسايشى. تالاتىپ ولتىرەمىسىڭ، قايتەسىڭ-ەي؟!.
— ءقازىر... ە، سەنى ولتىرگەندە بىزگە قۇدايتاعالا اي ماڭدايلى، باعى التى قارىس قورىقشى بەرەر دەيمىسىڭ.
— ءوي، ءتىلىڭ مەن جاعىڭا سۇيەنگەن مىلجىڭ نەمە.
اۋلانىڭ ار جاعىنان دارقىراي كۇلگەن جىگىتتىڭ داۋسى ەستىلدى. ول ءوزى داۋلەتپەن بىرگە وقىعان، قۇرداس ەدى. بويى ەكى مەترگە جۋىق، تەنتەكسوق جىگىت بولاتىن. ءبىر جاقسىسى اق كوڭىل. ەسىكتىڭ جوعارعى جاقتاۋىن باسىمەن تىرەپ وڭىرەيىپ شىعىپ كەلەدى.
— ءاي، اتىڭدى وسى جەرگە بايلا. اۋلامنىڭ ءىشىن ءولىپ-تالىپ كەشە سىپىرعام، قي تاستاپ جۇرەر. ۇيگە كىر.
— اسىعىسپىن تاعى بىردە سوعارمىن.
— ءاي، وت الا كەلگەنىڭ جوق قوي. ءتۇس، كانە!..
— شىن ايتامىن، اسىعىسپىن.
— ءيا، نەمەنە سونشا؟
— سەن ەلىك اتىپ الىپسىڭ. ۇلىقسات جوعىن بىلەسىڭ. سوتتالىپ كەتەيىن دەپ ءجۇرمىسىڭ، ءا؟
— ءاي، قورقىتپاشى. قىرسىق قىلعاندا ەگىستەن قولىم تيمەي ءجۇر. اڭعا شىققان ەمەسپىن. كەشە ءبىر كۇرەڭ توبەلىمدى سيپاي قامشىلاپ، اناۋ تاۋ ەتەگىنە دەيىن بارىپ قايتقام تۇك ىلمەدىم. ءاي، سەنىڭ ءۇيىڭنىڭ الدىنان كورەتىن ەلىكتى كەزدەستىردىم.
— ءيا، ونى ءقايتتىڭ؟
— ءوي، قاتىنىندى اتىپ العانداي نەگە شوشىناسىڭ؟ قۇداي اقى تيگەم جوق.
— راس پا؟
— وللاھي تيگەم جوق. ءاي، ءجۇنى جىلتىراپ قىزدىڭ بالاسىنداي سۇپ-سۇيكىمدى بوپ قالىپتى. مىنا مەنىڭ سۇق ساۋساعىمداي شەمىرشەك ءمۇيىزى كورىنىپ تۇر. سىمباتتىسىن قايتەرسىڭ. ءوي، سەن شىنىمەن-اق ۇيگە كىرمەي كەتپەكپىسىڭ؟
— ايتتىم عوي اسىعىسپىن دەپ. بيسەن-اي، مەن دەسەڭ، سول ەلىككە تيمە. جاراي ما؟ كەلىستىك قوي؟
— كيىككە شە؟
— ونى ەندى ءوزىڭ بىلەرسىڭ؟ ۇياتىڭا قارا. ءبورى ەمەسسىڭ عوي قىرا بەرەتىن.
— ءوي، نە دەپ كەتتىڭ. شۇكىر ازىرگە ۇياتىمىز بار.
— بىلەم سەنىڭ ۇياتىڭدى. ايتسە دە، بايقا. «يششا» دەسپەيىك.
— جارايدى. كىرسەيشى ۇيگە. قۇر اۋىز كەتەمىسىڭ؟
— راقمەت. تاعى بىردە سوعارمىن.
داۋلەت اتىنىڭ باسىن كىلت بۇرىپ، ءجۇرىپ كەتتى. قايرىلىپ ارتىنا قارامادى.
— ءاي، قاتىنىڭا سالەم ايت!
— جارار، قايناعا، ايتامىن.
كوزگە تۇرتسە كورگىسىز قاراڭعى ورمان. ورمان ءىشى جازىقتاعىداي ەمەس، جاۋىننان بوگىپ تۇر. اتى شاتقاياقتاپ، ابدەن سۋعا مالشىنىپ داۋلەت ۇيىنە ءتۇن جارىمى اۋا جەتتى. اتىن قوراعا بەكىتىپ، ۇيگە كەلسە، ءرازيا ۇيىقتاماپتى. ايناشتار جاتاتىن بولمەدە، ءبىر بۇرىشتا كويلەك تىگىپ وتىر. الدىنداعى ءىسىن ءارى ىسىرىپ تاستاپ، ورنىنان تۇردى. اۋىزعى ۇيدەگى ستول ۇستىنە اس دايىنداي باستادى. جايشىلىقتا: «قايدا ءجۇرسىڭ؟» — دەپ قاباق شىتاتىن ءرازيا داۋلەتتىڭ قىزعىن ەكەنىن اڭداپ، ءلام دەمەدى. مۇندايدا كۇيەۋىنىڭ اشقىلتىم سورپا، نە تۇزدى قيار سۋىن ىشكەندى ءتاۋىر كورەتىنىن بىلەتىن ول شاي قامداماي ءبىر زەرەڭ اياق سورپا مەن ەكى-ۇش قيار اكەپ قويدى.
— مىناۋىڭدى اكەت. شاي ىشەم،— دەدى داۋلەت ايەلىنە تۋرا قاراماي.
— سونسىن شاي اكەلەم عوي. ازىرشە وسىنى ىشسەيشى، اۋزىڭنىڭ ءدامى كەلسىن.
— مەنىڭ اۋزىمنىڭ ءدامىن قايتەسىڭ-ەي. ءشايىڭدى اكەل دەدىم عوي.
— ماقۇل.
داۋلەت شەشىنبەستەن توردەگى كەرەۋەت ۇستىنە بارىپ، شالقاسىنان قۇلاي كەتتى. دالاعا ساماۋرىن الىپ ءرازيا شىعىپ كەتكەن، اپتىعىپ قايتا جۇگىرىپ كىردى.
— داۋلەت!..
— ە، نەمەنە؟ — داۋلەت باسىن جاستىقتان جۇلىپ الدى.
— الگى ەلىكتىڭ لاعى...
— قايدا؟
— ەسىك الدىندا تۇر. مەنى كورىپ، ىرشىپ ءتۇستى.
— قاپ... كەتىپ قالدى ما؟ مەنەن وزگەنىڭ سەنەن ىرشىڭ تۇسپەيتىنى جوق شىعار. اكەسىن تانىتقانسىڭ دا. مەن دەيمىسىڭ وندايدى تەز ۇمىتىپ كەتەتىن. قۇداي سۇيەر قۇلقىپ بولساشى...
ءرازيا شىعىپ كەتىپ، قايتىپ كەلدى. ءوڭى الگىندەي دەپ نۇرلاڭا كىردى. كۇلىمدەپ تۇر.
— انادا ايناش وتىراتىن اعاش تۇبىندە... بايتەرەككە باسىن سۇيەپ قارايدى. كەتپەپتى.
داۋلەت ورنىنان اتىپ تۇرىپ، ەسىكتى اشىپ جىبەردى. ىشتەگى جارىق قاراڭعى دالاعا ءتۇستى. قازاندىققا جاقىن جۋان بايتەرەك تۇبىندەگى ەلىك سەلك ەتىپ، شوشىنا جالتاقتاپ قالدى دا، مىناۋ جارىقتان كوزىن الا الماي ىركىلە بەردى. سول ەلىكتىڭ لاعى. داۋلەت ەلىكتى ەمەس، ايناشتىڭ ءوزىن كورىپ تۇرعانداي قۋانىپ كەتتى. ونىسىن ايەلىنەن جاسىرا الماي.
— قاراشى، ءرازيا، قاراشى... ول مەنەن قاشپايدى، دەپ داۋلەت جۇگىرىپ قاسىنا باردى. ەلىك شىنىندا دا ورنىنان قوزعالمادى. داۋلەت ونىڭ جۇپ-جۇمساق ماقپالداي مۇيىزىنەن ۇستاپ، موينىن، ساۋىرىن سيپاپ جاتىر.— جانۋار... جانۋار، نەگە قاشاسىڭ؟ نەگە كەلمەي كەتتىڭ؟
بۇعان دەيىن شىداپ، ىشتەن تىنىپ كەلسە دە ءرازيا وسى جولى ءوزىن-وزى ۇستاي الماي قالدى. ايناشقا كۇيەۋىنىڭ عاشىق ەكەنىن سەزەتىن عوي. قازىرگىسى دە ەلىككە ەلجىرەۋ ەمەس، ايناشقا دەگەن ساعىنىشتىڭ اسەرى ەكەنىن ءبىلدى.
— داۋلەت-اي، الدىڭداعى قىز ەمەس حايۋان. ەسىڭدى جيساڭشى،— دەدى ول. كۇيەۋىنىڭ جاۋابىن كۇتپەي سىرت اينالىپ، جۇگىرىپ ۇيگە كىرىپ كەتتى.
داۋلەت قىزعىنداۋ بولسا دا، ايەلىنىڭ جانىن قاتتى جارالاعانىن سەزىپ اقتارىلىپ قالدى، قولىن ەلىكتىڭ باسىنان ەركىنەن تىس تارتىپ الدى. «الگى نە دەپ كەتتى؟» دەدى كۇبىرلەپ. ەندى قايتىپ ەلىككە قولىن اپارمادى. ايەل ۇنىندەگى اۋىر كۇيزەلىس ەسىن جيعىزعانداي بولدى. ءبىر ءتۇرلى ءرازيانى اياپ كەتتى. بۇرىلىپ ۇيگە قايتتى. ءرازيا قۇيىپ قويعان شايدى دا زاۋىقسىز، ءۇن-تۇنسىز وتىرىپ ءىشتى. سالدەن سوڭ ءرازيا:
— وسىندا ايناشتىڭ قىزعىلت بانتيگى قالىپ ەدى. سونى اناۋ بايتەرەكتىڭ الاسا بۇتاعىنا بايلاساق قايتەدى، داۋلەت! حايۋان ءيىسشىل كەلەدى. يىسكەر مە ەكەن، ءا؟ — دەدى وقىس جالت قاراپ. تاعى دا كۇيەۋىنىڭ جاۋابىن كۇتپەي تورگى بولمەگە كىرىپ كەتىپ، تەز تاۋىپ اكەلدى.— ءما، سەن بايلاشى.
داۋلەت قىزعىلت جىبەك لەنتانى الىپ، كەلىنشەگىنە قارادى: «ءازىلىڭ بە، شىنىڭ با؟» — دەيتىن سياقتى. سان قالتارىستى ايەل جانىن ءتۇسىنۋدىڭ ءوزى نە دەگەن قيىن ەدى. «نەدەن وزگەردى؟ بۇنىسى نەسى؟ الدە تالكەگى مە؟» — دەگەندەي ول تاڭدانا قاراپ تۇر. ءرازيانىڭ ءجۇزىن جاسىرماي بولماشى قاس قاققانىنان شىنى ەكەنىن اڭداپ، تولقىپ كەتتى. تالاي جىلدان ىستەمەگەنى قۇشاقتاپ، ونىڭ بەتىنەن، ماڭدايىنان ءسۇيدى دە، ەسىكتى شالقايتا اشىپ، دالاعا شىقتى. ەلىك سوناداي جەردە ويقاستاپ ءجۇر ەكەن. ەلەڭدەي قاراپ تۇرىپ قالدى. داۋلەت ونى كورمەگەندەي بايتەرەكتىڭ تومەنگى بۇتاعىنا قىزعىلت لەنتانى بايلادى دا، كەرى قايتتى. ەندى، مىنە، ەسىكتەن ءرازيا ەكەۋى ەلىككە قاراپ وتىر.
ەلىك اياعىن ءبىر باسىپ، ەكى باسىپ اعاشقا جاقىنداپ كەلەدى. اۋىق-اۋىق ۇركەكتەي جان-جاعىنا قاراپ قويادى. توڭىرەكتە ءقاۋىپتىڭ جوقتىعىنا كوزى جەتتى مە، اعاشتىڭ جانىنا بۇل كوكتەي تايادى... ەسىكتەن تۇسكەن جارىقتان ىعىسپاي لەنتاعا جاقىنداي بەردى. انە، ول جەلبىرەگەن لەنتاعا موينىن سوزدى، يىسكەدى. يىسكەدى دە، قالتيىپ تۇرىپ قالدى. سەبەلەگەن جاۋىندى دا، جارىقتى دا ەلەيتىن ەمەس. جاڭبىر سۋىنان ارقان سياقتانىپ شيراتىلا باستاعان قىزعىلت لەنتاعا تۇمسىعىن، باسىن سۇيكەپ مەكىرەنگەندەي بولدى. داۋلەتتىڭ ەكى كوزى سوندا. ءجۇزى قۋقىل تارتىپ بارادى. ءرازيانىڭ وزىنە تاڭدانا قاراپ وتىرعانىن ەلەيتىن ەمەس.
— قاراشى، ءرازيا، تانىدى... تانىدى-اي، ءا؟ — دەگەن داۋلەتتىڭ قۋانىشتى داۋسى ونىڭ جۇرەك ءتۇبىن قاتتى سىزداتىپ جىبەردى.
ءرازيا ورنىنان تۇرىپ كەتتى.
بەسىنشى تاراۋ
جالاقى قولىنا تيسە بولدى. بالىم بىردەن دۇكەنگە جۇگىرەتىن، تاماققا دەگەننەن وزگەسىن تەز قۇرتۋعا اسىعاتىن. بۇگىن دە سول جۇمىس اياعىنا شاق شىدادى. قايتا-قايتا ايناشتىڭ قاسىنا جۇگىرىپ كەلۋمەن بولدى. ءوزىنىڭ اجارسىزداۋ ەكەنىن بىلەتىن كەيبىر قىزداردا سۇلۋ قۇربىسىن ماقتان تۇتۋ، سونى دارەجە كورۋ ءتارىزدى ءبىر مىنەز بالىمدا دا جوق ەمەس-تىن. كومبينات تاعى قۇربىلارىنىڭ الدىندا ونىسىن سەزدىرىپ قويدى. تۇسكى ۇزىلىستە تاماققا بارعاندا دا، نە اۆتوبۋسقا كەلگەندە دە بالىم ايناشتى قورعاشتاپ، قامقورلىق نيەت تانىتىپ-اق باعادى. يىعىمەن قاعىپ، جىگىتتەر تۇرعاي قىزداردىڭ وزىنەن قىزعانىپ، ىلعي دا ارا تۇسۋمەن جۇرەدى. ىلكىدە ايناش ونىسىن جاقتىرماي قاباق شىتىپ قاپ: «بالا ەمەسپىن عوي»،— دەسە وعان اۋزىن بۇلتيتىپ، سابيدەي وكپەلەپ بىتەتىن. بىرەۋگە قامقور بوپ، سول ءۇشىن كۇيىپ-پىسىپ جۇرەتىن ادامدار بولادى. ول ۋاقىتپەن دە، توڭىرەگىمەن دە ەسەپتەسىپ جاتپايدى. كەڭ جانى، شالقار كوڭىلى سونىڭ وزىنەن ءلاززات تاۋىپ، عاجاپ ءبىر ءىس تىندىرعان سياقتانادى. بالىم دا سونداي جان. ول ايناش بولماسا، سول ءتارىزدى نازىك بىرەۋدى تۇبىندە تاۋىپ الۋى مۇمكىن ەدى، مىنە، ەندى وعان ايناش تاپ كەلدى. بىرتە-بىرتە ايناش ونىڭ سونىسى نا ۇيرەنىپ، ىرقىنا كونىپ كەتتى. اناسىنداي قامقور بالىمنىڭ الدەقالاي كەش كەلسە دە، ۇيىقتاماي كۇتىپ وتىراتىنىنا دا بۇرىنعىداي تاندانبايدى.
— ايناش، مەن ءبىر جۇقا جازدىق كويلەك ىزدەسەم بە دەيىم،— دەدى ول جۇمىستان كەيىن جانىنا كەلىپ.
— وتكەندە الماپ پا ەڭ؟
— السام نە؟! تاعى الام. «كەرەك تاستىڭ اۋىرلىعى جوق» دەگەن. جەردە قالماس.
— مەيلىڭ، ءوزىڭ ءبىل.
— ال مەنىڭ ورنىمدا سەن نە ىستەر ەدىڭ؟
— اقشانى بوسقا شاشپاس ەم. جوعىمدى ىزدەر ەم، مەنىڭشە ساعان لاكتەلگەن تۋفلي كەرەك. اناۋ مەنىكىندەي، تەاترعا، تويعا بارعاندا كيەتىن،— دەدى ايناش كومبيناتتان شىعىپ، ايالداماعا بەت العاندا.
— تۋ-ۋ مەن وزدىگىمنەن ءجونى ءتۇزۋىن تابام با؟
— ءجۇر ەكەۋمىز قارايىق.
— شىن ايتاسىڭ با، ايناش؟
— ءيا.
— راقمەت ساعان.
— نەسىنە راقمەت ايتاسىڭ، بالىم؟ العان دانەڭەڭ جوق.
— ەكەۋمىز بارساق، تاباتىنىمدى بىلەم عوي.
— مەن سەنى تاكسيمەن اپارايىن.
— اۆتوبۋسپەن دە جەتپەيمىز بە؟
— وزىمىزدەن اياپ قايتەمىز، بالىم. كەتتىك،— دەدى ايناش جادىراي ءتۇسىپ. ول كوپتەن بەرى بالىمدى ءبىر رازىلاپ، قۋانتسام دەپ ءجۇر ەدى، سونىڭ رەتى ەندى كەلگەن سياقتى.
تاكسيمەن ءار دۇكەندى ارالاي قىدىرىپ، ارمانسىز ىزدەدى. اقىرى قالانىڭ شەتىندەگى كوپشىلىك بارا بەرمەيتىن شاعىن دۇكەننەن ادەمى قارا ءتۋفليدى تاپتى. بالىم وعان بالاشا قۋانىپ، ۇيگە جەتكەنشە كۇلىپ كەلدى. ءالسىن-الى ايناشتى قۇشاقتاپ، شىر كوبەلەك اينالدىرۋمەن بولدى. جولدان ازىق-تۇلىك دۇكەنىنە كىرىپ، ەت، ءتاتتى تورت؛ شامپان ساتىپ الدى. «ءتۋفليىمدى جۋام»،— دەپ، ايناشتىڭ — «قوي، ونىڭ كەرەگى جوق»،— دەگەنىنە كونبەي قويدى. «سەنىڭ قانشا كىتاپ، جۋرنال الساڭ دا، مەن ۇندەمەيىم. ءجۇدا، مەن ادام ەمەسپىن بە؟» — دەيدى ول ەركەلەي بۇرتاڭداپ.
جاتاقحاناعا كىرەر جەردە ولارعا ابىلاي كەزىكتى. ۇستىندە جىلتىر بالون پلاشش، اق كويلەك، قارا گالستۋك تاققان. ءوزى جالاڭ باس.
بالىم ونى سونادايدان تانىپ:
— اقىن جىگىتتى قارا،— دەدى.
— و كىم، ابىلاي ما؟
— قوڭىر پلاشش كيگەن... انە، اناۋ. سەن نە تانىماي قالدىڭ با.
بالىم ەزۋىن جيىپ الا قويدى، ءبىر ءتۇرلى ۇركەكتەپ ايناشتىڭ تاساسىنا ءتۇسىپ، تىعىلعانداي بوپ كەلەدى. ابىلايدى كورسە، ابدىراپ، قۇتى قاشا باستايتىنىن ايناش بۇرىن دا بايقاعان، ونىسىن تىپتەن قىزىق كورەتىن. وسى ءقازىر بالىمنىڭ ابىلايدى سۇيەتىنىنە كوزى جەتكەندەي بولدى. ابىلاي ايناشتىڭ كومبيناتقا ورنالاسقانىن ەستىپ،ەرتەڭىنە تاۋىپ العان. ءوزىنىڭ «ءۇي قۇرىلىس كومبيناتىنا» جۇمىسقا كىرگەنىن ايتقانى بار. ونىڭ بەر جاعىندا بەس-التى رەت كينوعا دا شاقىردى. اقىن بولسا دا اڭگىمەگە شورقاق، ەبەدەيسىز، وقىعانى دا از ەدى. العاشىندا ايناش سونىسىنان ۇيالار-اۋ دەپ سىر بەرمەيتىن. كەيدە ول ەركىنەن شە، ابىلايدى وزىمەن بىرگە مەكتەپتە وقىعان بالالارمەن سالىستىرىپ، مۇنىڭ بىلىمسىزدىگىن، نەگە دە بولسا شورقاقتىعىن سەزىنىپ، قاتتى ايايتىن. بەرتىن كەلە تىپتەن جيرەنەتىندى تاپتى. اسىرەسە، ابىلايدىڭ ونەر، ادەبيەت ءجايلى ويىنىڭ سايازدىعى قىنجىلتاتىن. الدەقالاي وزدەرى كورگەن كينونىڭ ءبىرىن اڭگىمەلەي قالسا، ول:
— مۇنىڭ ءوزى تۇنىپ تۇرعان وتىرىك. ارتيستەردىڭ ويىنى عوي،— دەپ سالاتىن. ءومىرى ءبىر كينونى ۇناتقان ەمەس. كينونىڭ ءبارىن جوققا شىعارۋ ادەتى سياقتى. ال، ىلعي ءبىر ءسوزدى ەستي بەرۋ كىمدى دە بولسا شارشاتپاي ما؟ ايناش ونىمەن كورگەن كينودان قالجىراپ، ىزالانىپ قايتاتىن عوي. «مەن قىزبىن. مەنىمەن كينوعا بارعانسىن، كوڭىلىمدى اۋلاپ، ەلدىڭ ءبارى ماقتاپ جۇرگەن ءفيلمدى جوققا شىعارا بەرگەنشە، پىكىر الىسپاي ما؟ جامان بولسا وعان نەگە اپاردى؟ جوق الدە سونىسىمەن ءبىلىمدار بىردەڭە بىلەتىندىگىن سەزدىرگەنى مە؟ ءاي، سونىڭ اقىلى از-اۋ دەيىم»، — دەپ ايناش تالاي ويعا قالعان. كەيىنگى كەزدە قانشا شاقىرسا دا، بارمايتىن بولدى. ەركەك بىتكەننىڭ ادەتى مۇندا دا جوق ەمەس. كورگىسى كەلمەيتىنىن سەزدىرىپ ەدى، سوڭىنان قالماي قويدى.
— سالەماتسىزدار ما، ايناش؟
— ا... ابىلاي، حالىڭ جاقسى ما؟ — دەدى ايناش جانىنان وتە بەرىپ، جاڭا كورگەن ادامداي ىركىلىپ.
— شۇكىر.
— نەعىپ تۇرسىز، كىرىڭىز.— بالىم يمەنە جول بەردى.
— جو-جوق... ايناش، ساعان كەلىپ ەم.
— كەشىر، ابىلاي، مەن ساباعىما دايىندالۋشى ەدىم ەشقايدا بارا المايىم.
— ەرتەڭ شە؟
— ەرتەڭ دە قولىم تيمەس.
— ەرتەڭ دەمالىس قوي.
— راقمەت، ابىلاي، قولىم تيمەيدى.
ايناش ونىڭ جاۋابىن كۇتپەي، بالىمدى قولتىقتاپ ىشكە كىرىپ كەتتى، ابىلاي كۇمىلجىپ قالا بەردى. بالىمنىڭ دا، ايناشتىڭ دا الگى ءبىر كوڭىلدى شاعى سۋ سەپكەندەي باسىلدى. بولمەگە كەلگەنسىن دە ەكەۋى ءۇن-تۇنسىز شەشىنىپ، كەرەۋەتتەرىنە بارىپ وتىردى. ساتىپ العان دۇنيەلەرى ۇستەل ۇستىندە تۇر. بويكۇيەز وسى ءبىر تىنىشتىقتى بۇزعان بالىم بولدى.
— ءجۇدا، وبال... قاتتى ايادىم. جازىعى نە؟—دەدى ول تومەن قاراپ.
— سەنىڭشە نە دەۋىم كەرەك ەدى؟
— بىلمەيىم. ءجۇدا، ايانىشتى-اق.
— مەن ونى سۇيمەيىم عوي، بالىم-اۋ.
— دەگەنمەن، كينوعا بارساڭ قايتەتىن ەدى.
— الداي المايمىن. جەتتى. ابدەن اسقىنباي تۇرعاندا وسىنىڭ ءوزى دۇرىس. سەن دەم ال، بالىم، مەن شاي قويايىن. قيراعان ءدۇنيا جوق. قارا جامىلىپ قايتەمىز،— دەپ ايناش اسا قاتتى قىنجىلمايتىنىن سەزدىرە ورنىنان سەرپىلە كوتەرىلدى. ول ءالى ەشكىمدى سۇيمەگەن. بىرەۋدى ساعىنا كۇتىپ، جۇرەكتىڭ بۇرا تارتىپ سىزدايتىنىن، سونىڭ ءوزى ادامدى بىردە ءتاتتى ءلاززاتقا بولەسە، بىردە ومىردەن تۇڭىلتەتىنىن دە بىلمەيتىن عوي. كىتاپتان وقىعانى، ەستىگەنى بار. ايتسە دە ءوزى ءالى باسىنان كەشپەگەن. ابىلايدىڭ جان جاراسىن ەلەمەي وتە شىققانى دا سونان. اي ناش كوڭىلىندە وسى ءقازىر الدەقانداي ءبىر ەسكى تانىستان ايرىلعانداي قيماستىق قانا بار ەدى، شاينەكتى الىپ، كوريدورعا شىققاندا و دا ۇمىتىلدى.
تاماق جەلىنىپ، شاي ۇزاق ءىشىلدى. قىز بىتكەندە نە كوپ، جاڭالىق، اڭگىمە كوپ. ابىلاي ءجايى سول كوپتىڭ كولەڭكەسىندە كومىلىپ قالدى. اڭگىمە اياعى سۇيىلا باستاعان، ويعا جاڭا عانا ەكەۋى ساتىپ اكەلگەن لاكتەلگەن تۋفلي ورالدى. ونىڭ ورالۋى مۇڭ ەكەن، ەكەۋى جادىراپ سالا بەردى. ۇستەل ۇستىندە ىشىلگەن استىڭ ىدىس-اياعى جينالماي قالدى. بالىم ەندى قارا تۋفليگە قاي كويلەگىنىڭ لايىق ەكەنىن بىلە الماي ابىر-سابىر. شيفونەر ىشىندەگى ءبۇيىرلى سارى شاماداننان كويلەكتەر شىعىپ، ورىندىق ارقالىعىنا، كەرەۋەت باسىنا ءىلىنىپ قاپ جاتتى. ولار ءبىر جەڭىلگەن جاۋ ەلدىڭ تۋلارى سياقتى ەندى. اقىرى اق جاعا قىزىل كۇرەڭ كوستيۋم كوزگە ءتۇستى. ايناش «وسى ءجون بىلەم» دەمەي-اق، بالىم ونى شەشكىسى كەلمەي، اينا الدىندا كولبەڭدەي بەردى. تەگىندە جىلتىراق سىرعا، ساقييا، كويلەككە قىزىقپايتىن قىز جوق شىعار. شايدان كەيىن-اق قولىنا كىتابىن العان ايناش بالىم كيىنە باستاسىمەن ءبارىن ۇمىتتى. كىتاپ كەرەۋەت ۇستىندە اشۋلى كۇيى جەتىمسىرەپ قالدى. تابيعاتىنان تالعامپاز، اسەرشىل ايناش بالىمدى بيلەپ-توستەپ:
— كوسىنكا تارتپا،— دەدى.— جالاڭ باس جاقسى.
— باسىم تاقىرايىپ ۇيات ەمەس پە؟
— تۇك تە ەمەس، وسى دۇرىس. شاڭ-توپىراعى بۇرقىراعان اۋىل كوشەسىندە جۇرگەندەي بولما.
— ءجۇدا، ءبىر ءتۇرلى... بۇرىمىمدى ءتۇيىپ قويسام شە؟
— وندا سەن قازىرگى جاستارعا ەمەس، شالدارعا، ورتا جاستاعى ادامدارعا ۇنايسىڭ. ۇلكەن كىسىلەر سونى ءتاۋىر كورەدى.
— سەن دە ايتاسىڭ-اۋ.
— بىلمەسەم، ايتام با؟! ال، بىلاي ەتسەڭ،— دەپ ول بالىمنىڭ بۇرىمىن تارقاتىپ، بۇيرالاۋ ماڭداي شاشىن تولقىنداندىرا تاراپ قويدى.— توگىلتىپ جىبەرسەڭ، جاستار ۇناتادى. قازىرگى ءسان وسى.
— ءجۇدا، قىزىقسىڭ سەن.
— ۇناي ما؟
— جاقسى،— دەدى بالىم جىمىڭداي كۇلىپ.— مۇنىڭ ءبارىن قايدان بىلە بەرەسىڭ؟ ساعان نە، شالدار عاشىق بولىپ پا ەدى؟
ايناشتىڭ بۇل كۇتپەگەنى-تۇعىن. ويلانىپ قالدى. «شىنىندا ىلعي شالدار قارايدى... جاس جىگىت كەزىككەندەي بولدى ما؟ ارادا ءتورت-اق اي ءوتتى ەمەس پە؟ مەكتەپتە تالاي بالا كوڭىل بىلدىرگەن. ۇناتپادىم. استاناعا كەلدىم. وقۋعا تۇسە المادىم. ەندى، مىنە، جۇمىسشىمىن. توڭىرەگىمنىڭ ءبارى قىز-كەلىنشەك... ءالى ون جەتىدەمىن عوي. كەزدەسەر دا»،— دەگىسى كەلدى ونىڭ. ايتسە دە، ءوزىن-وزى ىركىپ:
— جوق، عاشىق شالدى بىلمەيىم. ەركەك بىتكەننىڭ قاراعانىنان سەزەم،— دەي سالدى.
— ماعان قايسىسى دۇرىس؟
— ءوزىڭ قالاي ويلايسىڭ؟
— بىلمەيىم.
— مەنىڭشە وسىنىڭ جاقسى.
— راس پا؟
— ءيا.
— بىرەۋ ەسىك سوقتى عوي. ۇياتتاعى،— دەدى بالىم اپتىعا شاشىن كەيىن سەرپىپ.
— كىرىڭىز...
ۇزىن بويلى اق سارى جىگىت ەسىكتەن سىعالادى.
— ۇلىقسات پا؟
— كىرىڭىز،— دەدى ايناش.
— وھو!.. كيىنىپ، دايىن تۇرسىزدار ما؟ قىزدار، ەكىنشى قاتارداعى ۆەستيبيۋلىمىزدە بي بولادى. بۇگىن سەنبى. سىزدەردى شاقىرا كەلدىم. ءبىر جاققا بارعالى جينالىپ جاتىرسىزدار ما؟
— جوق.
— ءا، وندا دۇرىس. كوپتەن-كوپ وتىنەم، كەلىڭىزدەر بيگە.
— راقمەت. ۋاقىتىمىز بولسا، كورەرمىز،— دەدى ايناش.
— قىزدار-اۋ، بۇگىن سەنبى ەمەس پە؟ سەنبى كۇنى دە قولدارىڭ تيمەي مە؟
— ساباققا ازىرلەنەمىز.
— تۋ-ۋ، ەرتەڭ كۇندىز نە بىتىرەسىڭدەر؟
— كىر جۋامىز،— دەدى بالىم سىقىلىقتاپ. اپ-ادەمى كيىنىپ تۇرعاندا جىگىتتىڭ كىرىپ كەلگەنىنە ول قۋانىشتى ەدى، سونىسىن جاسىرا الماي كۇلىم-كۇلىم ەتەدى. جالىنا ءتۇسسىن بالەم دەگەندەي قىز بىتكەنگە ءتان ناز دا بار.
— ءوزىم جۋىپ بەرەم.
— ءسىز بە؟
— يە، مەن... ە، نە، مەن كىر جۋا المايدى دەيسىزدەر مە؟ اەسكەر كوجە ءپىسىرۋدى دە ۇيرەتكەن. ال جاقسى... كەلىستىك قوي. مەن كورشىلەس بولمەلەرگە سوعايىن. ستۋدەنتتەردەي قاعىلەزدىكتەرىڭ جوق، ءار ساعاتى ەسەپتەۋلى قايران جۇمىسشى حالىق-اي. قوزعالۋلارىڭ نەتكەن قيىن ەدى، ءا؟ مىنا مەندەي ەلپەكباي نەگە بولمايسىڭدار،— دەپ جىگىت جىمىڭداي كوزىن قىسىپ قويدى.— «ويىننان وت شىعادى» دەگەن. وڭتايى كەلگەن ءىستى ناسىرعا شاپتىرىپ، ءوزىم ءبۇلدىرىپ الماي تۇرعاندا تايايىن. قىزدار، مەنى ۇياتقا قالدىرماڭدار...
جىگىت شىعىپ كەتكەننەن كەيىن بالىم سىقىلىقتاي ايناشتى قۇشاقتاپ:
— بارايىقشى. ءجۇدا، ءبىز دە ادامبىز عوي،— دەدى.
— سەن بار، بالىم. مەنىڭ ونشا زاۋقىم بولماي تۇر. قۇداي اقى، شارشادىم.
— ەڭ بولماسا، توبە كورسەتەيىكشى. سونسىن كەتەرسىڭ.
— جاڭاعى جىگىت كىم؟
— ءا... ساعان ۇناپ قالدى ما؟
— جوق، بالىم، ءجاي بىلەيىن دەگەنىم عوي. ءوزى ءدىلمار ەكەن.
— كومبيناتتا ىستەيدى. ينجەنەر. ۇيلەنبەگەن دەيدى. جاس ەمەس، وتىزدىڭ ۇستىندەگى ادام. قالاي، بارامىز با؟ —دەدى بالىم ايناشتىڭ جۇزىنە ۇڭىلە.
— ءجۇر.
— كيىنبەي وسىلاي جۇرە بەرەسىڭ بە؟
— ءيا. مەن كوپ كىدىرمەسپىن.
— سەن كيىنبەسەڭ دە سۇيكىمدىسىڭ. وسى قاراپايىم قىزىل توڭىما كوستيۋمىڭنىڭ وزىمەن دە سىمباتتىسىڭ،— دەدى بالىم ڭۇربىسىنىڭ كوڭىلىن اۋلاي.
قىزىل توقىما كوستيۋم مەن قارا يۋبكا شىنىندا دا ايناشتىڭ تال بويىنا قۇيىپ قويعانداي جاراسىمدى ەدى، اپپاق موينى، ءجۇزى، ۇيالى كوزى بالىمدى ىلعي دا قۋانتىپ، ءبىر ءتۇرلى ەركەلەتىپ تۇراتىن. قىزدىڭ قۇربىسىنا ءسۇيىنۋى سيرەك قوي، ايەلدەردەي ەمەس، ولاردا قىزعانىش باسىم بولادى. ال، مىنا بالىمدا ايناشقا دەگەن شىن ءسۇيىنۋ. سونان دا بولار ايناش قۇربىسىنىڭ تامسانىپ كەپ ماقتاعانىن الگى كۇنگە ءبىر شەت كورگەن جەرى جوق، وعان ءىشى جىلىپ قالادى. قۇربىسىنا سەنگەنى مە، ول ءتىپتى ايناعا كوز قىرىن تاستامادى. بيگە جاستاردىڭ جينالاتىنىن بىلسە دە، شاشىن تارقاتپادى، سول جەلكەسىنە توستاعانداي ەتىپ ءتۇيۋلى قالپى شىقتى.
ولارعا كوريدوردا الگىندە وزدەرىن بيگە شاقىرعان سارى جىگىت تاعى كەزىكتى. الاسا بويلى، اق قۇبا، بەيتانىس ءبىر جىگىتپەن سويلەسىپ تۇر. ايناش جىگىتتىڭ قىر مۇرىندى، ماڭدايى جازىق، كوزى ۇيالى ەكەنىن اڭدادى. پلاشش كيىپ، جاعاسىن كوتەرىپ العان، جالاڭ باس.
— وۋ، جارقىنىم، شەشىنشى-اي. اكەلشى بەرى پلاششىڭدى. بي بيلەيىك. نەمەنەگە اسىعاسىڭ؟ — دەپ جاتقان سارى جىگىت ايناشتاردى كورىپ، قالبالاقتاي قالدى.— مىنە، قارىنداستار بيگە شىقتى. بول ەندى.
— سالەماتسىز با؟ — دەدى بالىم بەيتانىس جىگىتتىڭت قويىپ، ايناشقا تەسىرەيە قاراعانىن اڭداپ.
— ەسەنسىزدەر مە؟..
— ءاي، باتىرەكەسى، مىڭ تولعانباي جۇرسەيشى. ە، باسە... كانە پلاششىڭدى مەن بولمەگە اپارىپ تاستايىن.
— جارايدى، كوپ بولمايىم. بيلەرىندى كورەيىن.
ايناش مۇنان ارعى سوزدەرىن ەستىگەن جوق، قارسى الدىنان قۇيقىلجىتا وينالعان بي اۋەنى ەستىلىپ ولاردىڭ داۋسىن كومىپ كەتتى. بالىم ءماز-مايرام، ينجەنەر جىگىتتى اڭگىمەلەپ قويادى. «اناۋ جىگىت كىمى، سونشا جالىناتىنى نەسى؟—دەيدى دە، ءوزى قىزىق-اي»،— دەپ كۇلەدى. قالا بەردى ايناشتىڭ قۇلاعىنا اۋزىن تاقاپ، ىستىق دەمىمەن قىتىقتاي: «مەن ءبيدى جاقسى بىلمەۋشى ەم»،— دەپ قوبالجيدى. كوريدوردا ەكەۋىنەن وزگە ەشكىم جوق بولسا دا، ءسوزىمدى بىرەۋ ەستىپ قالمادى ما دەگەندەي ءالسىن-الى جالتاقتاي بەرەدى.
كەڭ ۆەستيبيۋل تولى جاستار. جايشىلىقتا بىرەر شامى مىسىق كوزدەنىپ، سىعىراڭداپ تۇراتىن عوي. ءقازىر بارلىق شامى دا جانعان، جاپ-جارىق. قىزىل كويلەك، قارا كوستيۋم، اق كوفتا كيگەن ءار ءتۇستى كيىمدى قىزدار مەن قىرشىنداي جىگىتتەر. توردە ءۇش-تورت جىگىت ەلەكترو گيتارا، اككوردنوي ويناپ تۇر. اياقتارىندا ءسۇيىر تۇمسىق، بىرەگەي قارا لاق تۋفلي. شام جارىعىمەن شاعىلىسا جىلت-جىلت ەتەدى. وزدەرى دە ءبىر ورىندا تۇرا الماي، بي اۋەنىنە تەڭسەلە، قۇبىلادى. ءبارىنىڭ دە جەلكە شاشتارى كۇدىرەيە ءوسىپ كەتكەن، ايتسە دە، سونىڭ ءوزى جاراسىمدى-اق. ايناش ءوز كيىمىن قوراشسىنىپ، ءسال ىعىستاپ قالدى. بەرىدەگى باعان تۇبىنە كەپ، قىزىقتاي قاراپ تۇر. ەكەۋ-ەكەۋ بيلەپ جۇرگەندەردىڭ دەنى ءبىر-بىرىن جاقسى تانيتىن جاستار سياقتى، جارقىلداي كۇلىپ، جەڭىل قالجىڭداسادى. بالىم ەكى-ۇش رەت بيلەپ شىقتى. «سەن دە بيلەسەشى، ايناش»،— دەپ قويادى. ايناش بولسا ەشكىم شاقىرماسا يگى ەدى دەيدى، ءتىپتى سول بيگە زاۋقى جوق. ول مانادان بەرى وزىنەن كوز الماي ءبىر شەتتە قاعاجۋ تۇرعان اق قۇبا جىگىتتى دە اڭدامادى. انە، ول بەرى تامان بەت الدى. جاقىنداپ كەپ، جۇرەگى داۋالاماعانداي سىرت اينالىپ ءوتتى. ايناش ونى كورمەدى. ۇزىن بويلى ينجەنەر جىگىت تە ورتادا، سىمباتتى، كۇمىس شاشتى ءبىر قىزبەن بيلەپ ءجۇر. توڭىرەگىندەگىلەرگە الدەنەنى ايتىپ كۇلدىرىپ قويادى. مۋزىكانىڭ تولاس ءبىر ساتىندە ورتاعا شىعىپ:
— قىزدار، جىگىتتەر!.. قۋانىشتى حابارعا ءبىر ءسات قۇلاق سالىڭدار! رەسپۋبليكامىزدىڭ جاقىندا ءبىر ميلليارد پۇت استىق بەرۋىنە بايلانىستى وسى كەشتى سوعان ارناپ وتىرمىز. جەكە ولەڭ، بي ورىندايتىن دارىن يەلەرىنە ارنايى سىيىمىز بار! بۇل ءجاي بي كەشى ەمەس. بۇل ميلليارد تويى! كانە، ورتاعا كىم شىعادى؟ — دەدى.
— مەن،— دەپ قالدى گيتار تارتىپ تۇرعان ءبۇيرا باس قارا جىگىت. ىلە ءوزى كۇلىپ جىبەردى.
— نەگە كۇلەسىڭ؟ شىق!
— كەشىرىڭىزدەر، دوستار.
بۇيرا باس جىگىت قىمسىنا ورتاعا شىقتى. ميكروفوننىڭ اششى ىشەكتەي شۇباتىلعان سىمىن سۇيرەتىپ، ۇزىن جىگىت ونىڭ قاسىنا باردى.
— ءيا، نە ايتاسىڭ؟
— مەن بە؟
— ءيا، سەن بولماي كىم؟ مەن دەيمىسىڭ؟ — دەدى كەشتى باسقارىپ جۇرگەن جىگىت توڭىرەگىنە «مىناۋ نە دەپ تۇر، حالايىق، تۇسىنەمىسىڭدەر» دەگەندەي تاڭدانا قاراپ. جاستار دۋ كۇلدى.
— جارايدى، ايتايىن.
— نە ايتاسىڭ؟
— ءوزىم بىلەم، ميكروفوندى بەرى بەرسەيشى. تاس كەنەدەي جابىسىپ ايىرىلمايسىڭ عوي...
ادامنىڭ شات-شادىمنان كەزىندە نە بولسا سول كۇلكى شاقىراتىن ادەتى ەمەس پە؟! جينالعاندار تاعى جامىراي كۇلدى.
— بەر... سەرىك، بەر. ايتسىن.
گيتاريست جىگىت ميكروفوندى قولىنا الدى.
— جىگىتتەر، قىزدار! مەن بۇگىن باقىتتىمىن. اكەم مەنىڭ كومباينەر. ميللياردتا ونىڭ دا ۇلەسى بار. مەن مىنە، جۇمىسشىمىن.
— بولدىڭ با؟
— جىگىتتەر-اۋ، «بولدىڭ با؟» دەپ اۋىزدان قاقپاساڭدارشى،— دەدى قارا تورى قىز ارادان كيىپ كەتىپ.— جامان اننەن ءدامدى ءسوز ارتىق. تىڭدايىق تا. مەرەكە جالىندى ءسوزسىز بولا ما؟!
— كۇلاش قارىنداسىم دۇرىس ايتادى، سويلەسىن. جىگىتىم، قىسىلما.
بۇيرا باس جىگىت ءجۇزى كۇرەڭىتە قيپاقتاپ:
— ايتپاعىم ول ەمەس ەدى، دوستار. اعىمنان اقتارىلا سويلەگىم-اق كەلەدى، امال نە، سوزگە شورقاقپىن. كوكەيىمدە سايراپ تۇر. اۋىزدان شىققاندا قۇتى قاشادى-اۋ دەپ جۇرەكسىنەم. مىناۋ ءبىر ءوزى قىزىل سوزگە اۋەنە، جەلوكپە جىگىت ەكەن دەمەسسىزدەر. ادالىمدى ايتايىن. بۇل ەرەكشە، تەڭدەسى جوق كەش. مەنىڭ سىزدەرگە بەرەر ءبىر ساۋالىم بار.
— ءيا، و نە؟ سۇرا؟
— استىقتىڭ باعاسى قانشا، بىلەمىسىڭدەر؟
— بىلەمىز...
— نان دۇكەندە ون التى تيىن،— دەستى جينالعاندار بۇنىڭ كەرەگى نە ەدى دەگەندەي تاڭدانا، ەندى ءبىرى قىجاقتاي كۇلىپ.
— استىق دۇكەندەگى ون التى تيىنمەن تارازىلانبايدى. ويتكەنى وندا جۇمىسشىنىڭ دا، شارۋانىڭ دا، ينتەلليگەنتتىڭ دە، ونەر يەسىنىڭ دە ۇلەسى بار. بيدايدىڭ ءار تۇيىرىنەن مىڭ ميلليونداعان ادامداردىڭ ماڭداي تەرىن، ۇيقىسىز وتكەن تۇندەرى مەن ىستىققا كۇيىپ، سۋىققا توڭعان كۇندەرىنىڭ بەلگىسىن كورۋگە بولار ەدى. استىقتىڭ باعا جەتپەستەي قىمباتتىلىعىنىڭ ءوزى وسىنىسىندا. و دا جاس سابيدەي ماپەلەگەندى ۇناتادى. ۋاقىتىلى سۋعارىپ، ارام شوبىنەن تازارتىپ وتىرسا — استىق كوز قۋانتا قۇلپىرىپ، ەڭبەگىڭدى ەش ەتپەيدى. ىزەتتى، تاربيەلى بالاداي قايىرىمدى. ميلليارد اتتى سول ۇلى مارتەبەلىمنىڭ الدىندا قالپاعىمىزدى الايىق، دوستار! ول — استىق قوي!
— بولدىڭ با؟
— بولدىم. راقمەت.
كوپشىلىك دۋىلداسا ءتۇسىپ بارىپ، دۇركىرەتە قول سوقتى. وركەستر تۋش وينادى. سەرىك اتالعان ۇزىن جىگىت قولىنا ميكروفوندى قايتا الىپ، سامبىرلاپ قويا بەردى:
— ءسوز ورىندى. تەك كەشتى جينالىسقا اينالدىرىپ جىبەرمەسەندەر ەكەن دەيىم. ءان، بي كەرەك. سونى ۇمىتپاعايسىزدار، جىگىتتەر!
بي بيلەندى، ءان ايتىلدى. ايتسە دە، ەڭ ۇلكەن بايراق بۇيرا باس جىگىتكە ءتيدى، ول — جينالعانداردىڭ كۇتپەگەنى ەدى. ءداۋ قوراپقا سالعان قوماقتى نارسەنى جىگىتكە تارتقاندا ءبارى ونى قۇتتىقتاپ قورشاپ الدى. ۇتقان جىگىتتەن ساۋعا سۇراپ، ازىلدەپ جاتقاندار دا بار. گيتاريست جىگىت كۇلە ءجۇرىپ، قوراپتى اشتى. ونىڭ ىشىنەن تاعى دا قوراپ شىقتى. اشا-اشا كەلگەندە تۇبىنەن جۇدىرىقتاي جالاڭاش قۋىرشاق كورىندى، وعان ءبارى كۇلدى. ايناش تا، بالىم دا ماز-مەيرام.
كوپشىلىك بي دە باستالىپ كەتتى. ايناشتى شومبال، شاشىن جەلبىرەتە ءتۇسىرىپ جىبەرگەن قارا جىگىت بيگە شاقىردى. كوڭىلى سوقپاسا دا، امال جوق، ورتاعا شىقتى. «قارىنداس، ەسىمىڭىز كىم؟» — دەدى الگى جىگىت بوكسەسىن بۇرالانداتا ءبىر ورنىنان قوزعالماي تۇرىپ. «اينا؟..» «جاقسى ەسىم. تانىسۋعا بولاتىن قىز ەكەنسىز»،— دەپ قويدى، جۇگىرىپ كەلە جاتقان ادامداي ەكى قولىن وڭدى-سول سەرمەپ. ايناش مىسقىلدى ەزۋ تارتقانى بولماسا، ونىسىن ەلەڭ قىلمادى.
— مەن پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتتا وقيمىن. ەسىمىم مۇرات. وسىندا تانىس ءبىر جولداسىما كەلىپ ەم. سىزدەي حور قىزىن كەزدەستىرەرىم دەپ ويلاماعام. كۇل-كۇبىردىڭ ىشىندە راۋشان گ ۇلى وسەتىنىن كوردىم،— دەپ ەزۋ تارتتى. — وركەسترلەرى پرەميتيۆ، نو نيچەگو. تەرپيمو. مەن ءسىزدى رەستورانعا شاقىرام. ەرتەڭ ساعات جەتىدە وپەرا تەاترىنىڭ الدىندا كەزدەسسەك قالاي بولادى؟
— قاجەتى جوق.
— نەگە؟
— وقىعان جىگىتسىز، تۇسىنەتىن شىعارسىز؟!
— ماعان ءوزىڭىزدى تەڭ كورمەيسىز عوي، سولاي ما؟ تۇسىنىكتى... ءقازىر مينيستر بولعانمەن مەنىڭ اكەم دە اۋىل بالاسى. ول سىزدەي قىزبەن ۋاقىت وتكىزگەنىمە قۋانادى. قۇپ الادى.
— مەن ءسىزدى ەندەشى «قۇپ» كورمەيىم.
— قىزدىڭ وسىنداي باتىلدىعىن ۇناتام. كەلەسى بيگە دە ءسىزدى شاقىرسام دەيىم.
ايناشتىڭ بۇل كۇتپەگەنى ەدى، قاتتى قورلاندى. انشەيىندە ويىنا نە ءبىر وتكىر سوزدەر تۇسەتىن، وسى ءقازىر شيىرشىق اتىپ كەيىگەننەن بە، وز-وزىنەن تىعىلىپ، ەشتەڭە ايتا الماي قالدى. بيدەن كەيىن ءۇن-تۇنسىز ورنىنا كەلىپ تۇردى. ارينە، كەلەسى بيگە ونىمەن شىقپادى، انا جىگىت جاقىنداي بەرگەندە، بالىممەن بيلەپ كەتتى. ءسويتىپ ەكى-ۇش بي بيلەدى. جالبىر شاشتى جىگىت ەندى جانىنا كەپ تۇردى. قاسىندا ساقالدى، وزىنەن اينىمايتىن سارى جىگىت بار. وعان الدەنەنى مەڭزەپ، قىزۋلانا ءتۇسىندىرىپ جاتىر. «بالىمدى سەن شاقىر»،— دەپ تۇرعانىن سەزىپ ايناش بولمەسىنە كەتىپ قالماق بولعان، جاڭا بي اۋەنى تاعى دا قۇيقىلجي توگىلە جونەلدى. مۇرات اتالعان مينيستر بالاسى الدىنا كەپ تۇرا قالدى. سول-اق ەكەن تاعى ءبىر جىگىت ارادان كيلىكتى. ايناش يگ ىستەرىن بىلمەي، شەگىنە بەرگەن، الگىندە بالىم ەكەۋى كوريدوردا كورەتىن بەيتانىس، كەتپەك بوپ اسىعىپ جۇرگەن جىگىت تە كەپ:
— عافۋ ەتىڭىز، ءسىزدى بيگە شاقىرۋعا بولا ما؟ — دەدى جاسقانشاقتاپ.
— ءسىزدىڭ ۇياتىڭىز بار ما؟ مەن شاقىرىپ تۇرمىن عوي.
— كەشىرەرسىز، بارىڭنەن بۇرىن مەن كەلىسىپ قويعام،— دەدى مۇرات ەكى جىگىتتى دە يىعىمەن قاعا ىعىستىرىپ.
ايناش الگى ءبىر ىزاسىنىڭ ەسەسىن قايتارار ءساتتىڭ تۋعانىن سەزىپ:
— كىممەن بيلەۋ مەنىڭ ەركىم شىعار؟—دەدى.— قالاي ويلايسىزدار؟
— ارينە، قارىنداس.
مۇرات پەن ساقالدى جىگىتتىڭ اراسىيان ءوتىپ، كەكسەلەۋ اققۇبا جىگىتكە كوز توقتاتتى. قاپەلىمدە مۇنى كۇتپەدى مە، بەيتانىس جىگىتتىڭ ءجۇزى قىزىل كۇرەڭىتە ءتۇسىپ، قالبالاقتاي قولىن ۇسىنا بەردى. اناۋ ەكەۋىندەگى جاستىق جالىن، باتىلدىق مۇندا جوق. وتىزدان اسقان جىگىت ەكەنى ءبىلىنىپ تۇر. قازىرگى ەلىرمە بيدەن گورى سابىرلى، سازدى اۋەننىڭ الديىمەن قالىقتاي دوڭگەلەنە بيلەگەندى ءتاۋىر كورەدى. بۇدان ون جىل بۇرىنعى بي. بىر-ەكى رەت ايناشتىڭ جەپ-جەڭىل دوڭگەلەنگەنىنە ىلەسە الماي، اڭسىز اياعىن دا باسىپ كەتتى؛ ونىسىن سەزبەگەنسىپ، بي سوڭىنان: «ءسىز ءۆالستى ءتاۋىر كورەسىز بە؟» — دەدى. ىلە جاۋابىن كۇتپەستەن: «شتراۋستى مەن قاتتى ۇناتام»،— دەپ قالدى. ونىسى ءوزىنىڭ بيدەن كوپ حابارى بارىن سەزدىرگەنى ەكەنىن اي ناش بىلسە دە، بايقاماعان، اڭعال قىزدىڭ رايىن تانىتىپ:
— ءيا، مەن دە ۇناتام،— دەدى. تەگىندە جاسى كەلگەن جىگىت اتاۋلى جاس قىزبەن تانىسقاندا ءبىلىمدارلىق تانىتۋعا اۋەس. سول ونەردى جەتىك ورىنداماسا دا، مول حابارى بارىن سەزدىرىپ باعادى. ءتىپتى سونىسىنا وزگەدەن بۇرىن ءوزى سەنىپ تە كەتەدى. «بۇ دا سويتەر مە ەكەن؟» — دەپ ويلاعان ايناش جىگىت ءسوزىنىڭ سوڭىن كۇتتى. ون جەتىدەگى قىزدىڭ ومىردەن تۇيگەنى، كوزگە تۇسە بەرمەس ۇساق-تۇيەك وسىنداي تىرلىكتەن ۇعىپ، توقىعانى از بولمايدى. ولار سول ارقىلى ادام مىنەزىن تارازىلاۋ جاعىنان الىمدى كەلەدى. سونان وزدەرى قاتەلەسپەيدى دە. مىنا جىگىت تە ايناش قۇرعان شاعىن تورعا كوپ ۇزاماي توپ ەتىپ تۇسە قالدى.
— قازىرگى جاستاردىڭ كەيى ءۆالستى تۇسىنە بەرمەيدى. ستۋدەنت كەزىمىزدە ءبىز فوكستروت، تانگولاردى ەسىمىز كەتكەنشە بيلەۋشى ەك. مىناۋ سياقتى كەشتەرىمىز عاجاپ كوڭىلدى وتەتىن،— دەپ ول ءتىپتى ماقتانىپ كەتكەنىن بايقامادى.
— ءسىز ستۋدەنت ەمەسسىز بە؟
— ءبىز ستۋدەنتتىكتەن وتكەلى قاشان. مەنى ءسىز قانشادا دەپ ويلايسىز؟
ايناش قىمسىنا ەزۋ تارتىپ، قانشا جاس بەرەرىن بىلمەي، قينالعان بولدى، ءسال ىركىلە ءتۇسىپ:
— جيىرما التىدا شىعارسىز؟ — دەدى.
— ءبالى... جاسارتىپ جىبەردىڭىز عوي.
— مەن قايتا سىزگە كوپ جاس بەردىم بە دەپ ەم.
— جوق... مەن وتىز بىردەمىن.
— قويىڭىزشى؟ ءازىلىڭىز شىعار.
— راس، وتىزدان استىم. عافۋ ەتىڭىز، مەن ءوزىمدى تانىستىرماپپىن عوي. مەنىڭ اتىم — ءادىلحان. فاميليام عالىمبەتوۆ.
— مەن اينا حاسانوۆامىن.
— سىزبەن تانىسقانىما قۋانىشتىمىن، اينا. عاجاپ بيلەيدى ەكەنسىز،— دەدى ءادىلحان.
سونان كەيىپ ءوزىنىڭ دارىگەر ەكەنىن، وسىندا زەرتتەۋ ينستيتۋتىندا ىستەيتىنىن دە ايتتى. اينا دا ءوزىنىڭ قالاي اشىلىپ، سىرلاسىپ جۇرە بەرگەنىن اندامادى، بار ءومىرىن ەش قاياۋسىز الدىنا جايىپ سالدى. «كەيىن وكىنەرمىن-اۋ، ءبىر كورگەن ادامعا وسىنشا اقتارىلعانىم قالاي؟» — دەمەدى. كۇلىمدەگەن جىگىتتىڭ شۋاقتى جۇزىنەن جانى جىلىپ، دوڭگەلەنە بيلەپ ءجۇر. دۇنيەدە ەكەۋى عانا، وزگە ءتىرى پەندە جوق، اينالا ءبىر قىزىل نۇر. سان قۇبىلىپ كوگىلدىرلەنىپ كەتەدى. ەندى، مىنە، سول ءمولدىر تاڭ ارايىنداي تازا، تۇپ-تۇنىق داريا بەتىندە قالقىپ بارادى. ۇلبىرەگەن القىزىل ەرنى راۋشان گۇلىندەي شىقتانا اشىلىپ كەتكەن، تۇپ-تۇنىق بوتا كوزىندە ينە جاسۋىنداي جىلت ويناپ، ساۋلەلەنىپ قويا بەردى. وزەننىڭ ارعى بەتىنەن: «اينا، مەن سەنى تاعى قاشان كورەر ەكەم؟» — دەگەندەي ءۇنى تالىپ جەتتى. «بىلمەيىم»،— دەدى، ونىسى دا راس. قايدان ءبىلسىن. «اينا، سەنىڭ دۇنيەدە بارىندى مەن نەعىپ بىلمەگەنمىن. قۇداي-اۋ، سوقىر ما ەم، كورمەگەنىم قالاي؟» — دەيدى ول. «ءيا، شىنىندا، بۇرىن نەعىپ كەزدەسپەگەنبىز؟» — دەپ ايناش تا تاڭ...
بي سوڭىنان بولمەسىنە قايتىپ كەلگەنسىن دە ول وسى ءبىر ءتاتتى، شىرىن سەزىمنىڭ الديىنەن شىعا المادى، بالىمنىڭ ءوزى بيلەگەن جىگىتتەرگە بەرگەن باعاسىنا دا، سىقاقتاي كۇلگەنىنە دە ەلىكپەدى، كورىپ وتىرعانى بولماسا، بايىبىنا جەتىپ، ۇقپاي-اق قويدى. «ەرتەڭ سەنى ۋنيۆەرسيتەت الدىنان كۇتەم»، – دەدى-اۋ. «جوق، كەلمەيمىن» دەۋدىڭ ورنىنا «ماقۇل» دەگەنىم قالاي؟ لەكسيام بار ەمەس پە؟ ونى قايتەم؟ ءوزى قىزىق... ءسال قاباعىمدى شىتسام، ابدىراپ، قۇتى قاشا قالادى. كوزى ادەمى. كۇلىمدەگەندە ەت-جۇرەگىڭ ەلجىرەيدى. كىسىنى تىڭداي دا بىلەدى. نە ايتساڭ دا سەنەدى، ءسابي سياقتى. ەرتەڭ... دەيدى. ەرتەڭگە دەيىن جيىرما ءتورت ساعات. قانداي ۇزاق ۋاقىت...»
— ساعان نە بولعان، ايناش؟ ءجۇدا، سەن كۇلەتىندەي ەشتەڭە ايتقام جوق قوي،— دەدى بالىم تاڭدانا قۇربىسىنىڭ جۇزىنە ۇڭىلە ءتۇسىپ.
ايناش ونى دا ەستىمەدى.
* * *
— قۇداي بىلەدى... مۇرنىم قىشىپ، كونياكتىڭ ءيىسىن سەزىپ كەلەم. جاقىندا توي بولاتىن-اق شىعار،— دەدى الگىندە عانا جاستار كەشىن وتكىزگەن ۇزىن جىگىت قاسىنداعى الاسا بويلى دوسىنا بۇرىلىپ.— ءادىلحان، نەگە ۇندەمەيسىڭ؟
كوشەدە كىسى اياعى سيرەگەن. تروتۋار جيەگىندەگى شامدار جارقىراي جانىپ تۇر. ءتۇن جارتىسى اۋىپ بارادى. دالا قوڭىر سالقىن. ەكەۋى جاتاقحانا الدىندا جۇرگەلى دە ەكى-ۇش ساعات ءوتتى.
— سەرىك، مەنى وسى ءقازىر جالعىز تاستاماشى. بىزدىكىنە بارايىقشى،— دەدى ءادىلحان دوسىنىڭ جەڭىنەن تارتا توقتاتىپ.— اڭگىمەلەسەيىك. وتىرايىق. ەرتەڭ سەنبى عوي.
— اڭگىمەمىز تاۋسىلعان جوق پا؟ ەندى نە ايتامىز!
— وتىنەم، دوستىم.
— ءاي، سەن ءوزى عاشىق بوپ قالعاننان ساۋمىسىڭ؟
— بىلمەيىم، سەرىك.
— ءيا، وندا شارۋاڭ بىتكەن بولدى.
— سەرىك...
— ماقۇل، ءادىلحان.
— مەن مىناۋ تاكسيدى توقتاتايىن،— دەپ ءادىلحان كوكشىل شامى جىلت-جىلت ەتىپ كەلە جاتقان ماشينانىڭ الدىنان، تروتۋاردى قيالاي ءوتىپ، قارسى جۇگىردى.
ول بيىل عانا اسپيرانتتار جاتاقحاناسىنا ورنالاسقان. اكەسى مەن شەشەسى ەلدە، ۇلكەن اعاسىنىڭ قولىندا ەدى، ءالى بۇعان ءۇي تاۋقىمەتى تۇسپەگەن. ينستيتۋت بىتىرىسىمەن اسكەري دارىگەر بوپ كەتىپ، التى جىل ءجۇرىپ وتكەن جىلى ول مىندەتىنەن بوساندى. وندا دا اتاقتى ءبىر كوز دارىگەرى، حيرۋرگ: «ءادىلحان، اينام، سەن دارىندى حيرۋرگسىڭ. ساعان وقۋ كەرەك. اسكەردە كوزى اۋىراتىن از. كىلەڭ زىڭگىتتەي جىگىتتەر. ال، حيرۋرگ ءۇشىن جۇمىسسىز قول قۋسىرىپ وتىرۋ — ولىممەن تەڭ. قارايىپ قالاسىڭ. كۇيشىلەر، پيانيستەر، كۇندەگىسىن-كۇندە قولىم ءىسىن بەسىنشى دەپ جاتتىعادى. سەندە ول جوق. ەسىڭدە بولسىن، حيرۋرگكە دە سول جاتتىعۋ اۋاداي قاجەت. ونىڭ دا قولى ىسىنەدى، ەبى كەتەدى. سەن ونى بىلەسىڭ عوي. مەنىڭ ءتىلىمدى ال»،— دەگەنى بار. كومەكتەسكەن دە سول كىسى. «رەسپۋبليكالىق كوز-اقاۋىن زەرتتەۋ ينستيتۋتىنا» كەپىلدەمە بەرىپ جىبەرگەن دە، ورنالاستىرعان دا ءوزى. «تاقىرىبىڭدى بەكىتىپ ال دا، اسپيرانتۋراعا سىرتتاي وقى»،— دەدى،— وپەراسيادان قول ۇزبە...»
سەرىك مەكتەپتەس دوسىنىڭ وسى ءجايىن بىلەتىن. اسپيرانتتار جاتاقحاناسىنداعى ونىڭ شاعىن ءبىر جازۋ ستولى، كەرەۋەت، تۋمبوچكا، كىتاپ قوياتىن سورەسى بار شارشى بولمەسىنە كەلگەننەن كەيىن جايلانا وتىرىپ:
— پروفەسسور دوسىڭنان نە حابار؟ — دەدى.— ۇمىتىپ كەتكەن جوق پا؟
— ول كىسى تاماشا ادام عوي. مىنە، كەشە عانا حات الدىم.
ءادىلحان ەسىكتىڭ قايرىلىسىندا تۇرعان قوڭىر شيفونەردى اشىپ، الگىندە ءوزى ىلگەن كوستيۋمنىڭ ىشكى جانقالتاسىنان قوماقتى حات الدى، الدى دا، ءسال ىركىلىپ:
— تۇرا تۇر، سەرىك، اسىقپا،— دەدى.— سەن ونان دا ماعان قولقابىس ەت. اناۋ جازۋ ستولىن بەرى، ورتاعا تارت. ۇستىندەگى قاعاز، كىتاپتى كەرۋەتتىڭ ۇستىنە تاستاي سال. مىنە، سولاي... سيگارەت جاتا بەرسىن. ءقازىر تارتامىز عوي. ناستولنىي شامدى دا جاق. بۇگىن ءبىر جارقىراپ تۇرسىنشى.
اپ-ساتتە ستول ۇستىنە كونياك، ەكى ريۋمكا، ستاكان، دوڭگەلەتە تۋرالعان كولباسا، نان، سارى ماي كەپ ورىن تەپتى. ەكى ليترلىك ۇلكەن تەرموسىن اكەپ قويدى.
— كوفە ىشۋگە قالاي قارايسىس؟
— انادان كەيىن ىشپەي بولماس تا.
— مۇمكىن شاي قويارمىن؟
— قاجەتى يە، ءادىل؟..
— ماقۇل. ايتقانىڭ بولسىن. مەنىڭ بولمەم جىلى. اناۋ كوستيۋمىڭدى ورىندىق ارقالىعىنا ءىلىپ قوي.
— جىلى ەمەس، ىسسى عوي.
— سولاي ما؟ ەندەشە گالستۋگىڭدى شەش. ورىندىعىندى بەرى جاقىندات. مىنە، سولاي.
— وۋ، مىناۋىڭ ءتىپتى ءتورت جۇلدىز با؟
— ايتپاقتايىن مەندە ءبىر قوراپ شوكولاد بار.
— ە، ونىڭدى قويا تۇر. كىسىسىنە بەرەرسىڭ،— دەپ سەرىك قۇپيالى كۇلىپ ەدى، ءادىلحان قايتپادى. ستول ۇستىنە اكەلىپ اشتى.
— وعان دا تابىلار. نەسىبەسىز ەمەس شىعار.
— ءيا، سونىمەن، ءادىل، نە ءۇشىن ىشەمىز؟
— نە ءۇشىن دەدىڭىز-اۋ... قازاق قىزى ءۇشىن ىشەيىك.
— و دا ءجون. جالپى قىز-كەلىنشەكتەر ءۇشىن!
جاسى كەلگەن ەكى بويداق ريۋمكالارىن جەدەلدەتە ەكى-ۇش كوتەرىپ تاستادى. بۇلاردىڭ اناۋ بالاۋسا مىنەز ستۋدەنتتەردەن ءبىر ايىرماشىلىعى لەپىرمەلىگى جوق. كەۋدەلەمەي، سابىر ساقتاي وتىرادى. اڭگىمەلەرى دە جۇيەلى، ورتاداعى «اششى سۋ» جالىنى از وتتىڭ تامىزىعى ءتارىزدى. ءسوز اياعى سيىرقۇيىمشاقتانا باستاسا عانا كوتەرەدى. وندا دا ىندەتە ىشپەي، جارىم-جارتىلاپ قويادى. كوبىنە-كوپ كوفە كەتىپ جاتىر. ءادىلحان پروفەسسور حاتىنىڭ ءبارىن بىردەي وقىماي، وزىنە يەك ارتقان، سەنىم بىلدىرگەن تۇستارىن شالىپ ءوتتى. «وپەراسيا ۇستىندە سەن پيانيست سياقتىسىڭ. دۇنيەنى ۇمىتاسىڭ. ايتسە دە، الدىنداعى ادامنىڭ بار تاعدىرىنا ءوزىڭنىڭ جاۋاپكەر ەكەنىڭدى ءبىر ءسات تە ەسىڭنەن شىعارمايسىڭ، بالام، مەن سەنى سول ءۇشىن قۇرمەتتەيىم،— دەپتى پروفەسسور.
— كەل ەندەشى، سول پروفەسسور ءۇشىن الايىق!
— ماقۇل، سەرىك!
سەل قىزا تۇسكەن ءادىلحان ەندى بۇل ءسوزدىڭ تۇپ-توركىنىندە نە بارىن، تەگىن ايتىلماعانىن اڭگىمەلەپ كەتتى.
شىن عاشىق ادام سىرشىل كەلەدى، بۇكپەپتايى دا از. وتكەندى دە ۇمىتپايدى، ەپتەگەن وزىنە-وزى ءسۇيىنۋ، ماقتانى ارالاس جۇرەدى. ول ءبىر قازاندىق استىنداعى، كۇل اراسىندا جاتقان شوق ءتارىزدى؛ جەل تيمەسە، ۇرلەمەسە، قوزبايدى. ايناش كولدەنەڭنەن سوققان سول ءبىر دۇلەي بولماسا دا، ازىرگە سونى جانداندىرىپ، ۇشقىنداتىپ كەتكەن ەكپىندى، كوكتەم جەلى — التىن كۇرەك ەدى، ونى سەرىك سەزىپ وتىر. «سەرىك، بىزدىكىنە بارايىقشى. جالعىز تاستاماشى»،—دەگەندە-اق ول دوسىنىڭ ءجايىن ۇققان. ءقازىر دە ءادىلحاندى ءۇنسىز تىڭداپ، تىزگىنىن وزىنە بەرىپ قويعان. ايتەۋىر تالاي جەردى شيىرلاپ، اي دالاعا ماڭىپ، قاڭعالاقتاپ سوعان قايتىپ كەلەرىن بىلەدى.
— ەسىڭدە مە، سەرىك، باياعىدا مەنىمەن بىرگە تامارا دەگەن قىز وقىدى عوي؟ — دەدى ءادىلحان ەكى بەتىنىڭ ۇشى قىزعىلتتانا ءتۇسىپ.
— دەكاننىڭ قىزى ما؟
— جو-جوق. سەن شاتاستىرىپ وتىرسىڭ. ول اقىلدى قىز. مىناۋ اتاقتى پروفەسسور، مەديسينا عىلىمىنىڭ دوكتورى ارنۋتوۆتىڭ جالعىز قىزى. قالايشا بىلمەيسىڭ؟
— وۋ، جارقىنىم-اۋ، مەن سەنىمەن بىرگە وقىعام جوق قوي. ستۋدەنتتىك كەشتەرگە، وندا دا ءوزىڭ شاقىرعاندا كەلەتىنمىن. توقتاي قال... اناۋ قاسى، كوزى قاپ-قارا، ءوزى اپپاق تاكاپپار قىز با؟ پاي-پاي، قانداي ادەمى ەدى. تۋ-ۋ، ءۇرىپ اۋىزعا سالعانداي بولاتىن. بۇگىنگى قىز دا سونداي عوي، بايقادىڭ با؟ جالپى سەنىڭ تالعامىڭ جامان ەمەس.
— ءازىلىڭدى قويا تۇرشى.
— ءيا، نە بولدى؟ قايدا؟ كۇيەۋگە شىعىپ پا؟
— جوق، ءولى شىقپاپتى،— دەدى ءادىلحان ويلانا تومەن قاراپ. ىزىنشە باسىن جەردەن كوتەرىپ الدى. سيگارەتتىڭ ءبىرىن الىپ، اسىقپاي تۇتاتتى. قۇشىرلانا سورىپ، سەزىن ونان ءارى جالعادى.— ينستيتۋتتى بىتىرگەننەن كەيىن، وسىندا اسپيرانتۋرادا قالعان. اكەنىڭ ارقاسى ەمەس پە. جاقسى وقىعان دانەڭەسى جوق-تىن... مىنە، التىنشى جىل. ءالى كانديداتتىق قورعاي الماي وتىر. قازىرگى مەن ىستەپ جۇرگەن زەرتتەۋ ينستيتۋتىندا. تاجىريبەلى دارىگەر سانالادى. ال، شىنىن ايتساق، ول دارىگەر ەمەس. مەيلى ءبىلىمى بولسىن ءبارىبىر. تامارا اكتريسا نەمەسە مانيكەنشا دەسە، مەن سوعان سەنەر ەدىم. بىردە بىزگە الىستاعى اۋداننان جاس كەلىنشەك كەپ ءتۇستى. كوزىنە وپەراسيا جاساۋ قاجەت ەكەن. اسا قورقىنىشتى، كۇردەلى وپەراسيا ەمەس ەدى. ارينە وندايعا دارمەنسىز حيرۋرگتار قۇشتار كەلەدى. پالەن وپەراسيا جاسادىم دەپ، سانىن كوبەيتسە بولعانى. تامارا مەن جاسايمىن دەدى دە، پروفەسسوردىڭ كەلىسىمىن كۇتپەستەن ىسكە كىرىسىپ كەتتى. پروفەسسور: «مىنا جاڭا كەلگەن اسكەري دارىگەردىڭ اياق الىسىن كورەيىن، ءسىز تۇرا تۇرىڭىز»،— دەگەن، رەنجىپ قالدى. تامارانىڭ كوڭىلىن قيمادى دا، ەكى كۇن وتپەي، پروفەسسور: «سىزگە دە جۇمىس تابىلار»،— دەپ، مەنىڭ ارقامنان قاعىپ، اقىرى سونىڭ ايتقانىن ىستەدى. ماعان ءبارىبىر. «بۇيىرعانىن كورەرمىن»،— دەپ جۇرە بەردىم. سەن ءوزىڭ دە بىلەسىڭ، مەن تامارانى سۇيەمىن عوي. ارادا التى جىل وتسە دە، العاش كورگەندە قاتتى قۋانعام. ول مەنى مەن سويلەسپەيتىن. ايتسە دە، سۇيەتىنىمدى بىلەدى. شىنىن ايتقاندا، ول مەنى مەنسىنبەيدى، كەزدەسە قالساق، الدىندا ادام ەمەس ءبىر... قالاي دەسەم بولار، قۇمىرسقا جورعالاپ بارا جاتقانداي جوعارىدان قارايتىن. كەيىن مەن دە سۋىندىم... مەن سەنى جالىقتىرىپ جىبەرگەم جوق پا، سەرىك؟ مىنادان الساق قايتەدى؟
— جو-جوق، وسى جەتەدى. اڭگىمەڭدى ايتا بەر.
— قىسقاسى تامارا كريوەكستراكسيا جاسادى.
— ونىسى نە ەدى؟
— ا، ءيا سەن تۇسىنبەيدى ەكەنسىڭ عوي. كريوەكستراكسيا دەگەن بولاشاق وپەراسيانىڭ قالاي ىستەلەتىنى ءجايلى قىسقاشا جوسپار. وپەراسيانىڭ بارىسى قاعاز جۇزىندە جاسالادى، رەت-رەتىمەن جازىلادى. جۋرنالدا جوسپارلانادى.
— ءا، ەندى تۇسىنىكتى. ءيا، سونسىن...
— وپەراسيا ءوتتى. كەلىنشەك كوزىلدىرىكپەن كورەتىن بولدى. بىلايىنشا ءبارى دە ءساتتى سياقتى. شىنىندا سولاي ما؟ جوق. كەلىنشەكتىڭ كوزى وپەراسيانىڭ ساتسىزدىگىنەن قىلي بوپ كەتتى. ەندى ونى تۇزەتۋ قيىن. پروفەسسور قاتتى رەنجىدى. تاماراعا اۋىر-اۋىر سوزدەر ايتىپ، ۇرسىپ تاستادى. سول كۇنى مەنىڭ وپەراسيام ەدى. اسا قيىن ەمەستى. ايتسە دە، دالدىكتى، شاپ شاندىقتى قاجەت ەتەتىن، كۇردەلى ءىس بولاتىن. پروفەسسور عانا ەمەس، بارلىق حيرۋرگتار جينالدى. «اسكەري دارىگەردى ءىس ۇستىندە كورەمىز»،— دەپ ءجۇر. بۇ جاعى تامارانىڭ ساتسىزدىگى اسەر ەتسە كەرەك. يرريدوكتوميا جاساعانشا وزىمە-وزىم كەلە المادىم.
— ول نە ەدى؟
— يرريدوكتوميا — كوزدىڭ شۇعىلالى قابىعىن ءتىلىپ جىبەرىپ، تەرەزە جاساۋ دەگەن ءسوز. سونسىن شپريسپەن حرۋستاليكتى الاسىڭ. ءشپريستىڭ ۇششىندا سۋىقتىق، اياز بولادى. سول حرۋستاليكتى ءىلىپ الادى. ادام كوزىنىڭ كومەسكى تارتۋى سول قاراشىقتىڭ بەتىندەگى قابىرشاق — حرۋستاليكتىڭ توزىپ، بۋالدىرلانۋىنا بايلانىستى. حرۋستاليكتى ۇياسىنان الىپ تاستاعاننان كەيىن، ادام كوزىلدىرىك ارقىلى كورەتىن بولادى. جالپى قاراشىق بەتىندەگى حرۋستاليك ساۋلەنى ءبىر نۇكتەگە جيناقتاۋىش مىندەتىن اتقارادى.
وپەراسيا باستالىپ كەتتى. ماعان باستاۋ قيىن. باستاسام بولعانى، ءبارىن ۇمىتام. جانىمدا تۇرعان پروفەسسوردى كەيىن ىسىرىپ، دۇنيەنى مۇلدە ۇمىتتىم. جينالا قالعان حيرۋرگتەردىڭ ىشىندە كارى ايەل دارىگەر بار ەدى، الگى قاراڭىزدار... عالاماتتاي ەپپەن، قالاي-قالاي جاسايدى، و؟ قولى-قولىنا جۇقپايدى. مىنە ناعىز كلاسس!» — دەپ ايقايلاپ جىبەردى. سونىڭ داۋسى قۋات بەردى مە، جەلپىنىپ كەتتىم. تۋ-ۋف، بۇل ءبىر عاجاپ شابىت بولدى. وپەراسيانى ءبىتىرىپ، مەدسەستراعا قولعابىمدى شەشتىرىپ جاتقام، پروفەسسور ميحايل الەكساندروۆيچ حيرۋرگتەردى شۇبىرتا ىلەستىرىپ، قاسىما جەتىپ كەلدى. قۇشاقتاپ شال بەتىمنەن ءسۇيدى. كوريدورعا شىققاننان كەيىن ءوزى شىلىم ۇسىندى.
— مىنە، مىناۋ ناعىز سپەكتاكل،— دەدى ول كۇلىمدەپ.— جىگىتتەر، مەنىڭ ايتاتىنىم وسى عوي. شابىت، شابىت كەرەك دەپ. جارايسىڭ، ءادىلحان!
— ءيا، تاماشا!
— مەنىڭ ايتايىن دەگەنىم بۇل ەمەس ەدى، سەرىك. تامارا ءجايى بولاتىن. ولاق ىستەلگەن وپەراسياسىنا قىنجىلار دەگەم. ويتپەدى. ول اناۋ ايەلدىڭ كەمتارلىعىنا قينالماي، ءوزىنىڭ بەدەلىن ويلاپ قىنجىلدى. سول مەنى قاتتى تۇرشىكتىردى. دۇنيەدە عاجاپ از با؟ ول مەنى سۇيەتىنىن سەزدىردى. بىردە مەن ويىن-شىڭدى: «ماعان وسى قارا شاشتى قىز ۇنايدى»،— دەپ ەم. ەرتەڭىنە التىنداي توگىلگەن ادەمى شاشىن بوياپ كەلدى. ويباي-اۋ، كوفەمىز سۋىپ قالدى عوي. قايتا قۇيايىن، سەرىك.
— مەن بولدىم، ءادىلحان. كەل، دوستىق ءۇشىن الايىق.
— ماقۇل.
ول ريۋمكانى اياعىنا دەيىن كوتەرىپ تاستادى. تىجىرىنا شوكولادتىڭ ءبىرىن اۋزىنا سالدى، ەندى ءبىرىن ءوز قولىنان دوسىنا ۇسىندى.
— سەرىك، سەن اينانى بىلەمىسىڭ؟
— ول كىم؟ ا، ءيا، الگىندەگى جاتاقحاناداعى ما؟
— ءيا، سول.
— بىلمەيىم. بۇگىن عانا كوردىم. سەن كورگەن جەردە تىلىڭنەن ايىرىلىپ قالدىڭ عوي.
— راس... ءبىر كورگەننەن سۇيۋگە بولادى دەگەنگە سەنبەۋشى ەم. نيگيليست ەكەن دەپ ويلاما. شىن ايتام، وسى ءقازىر دە سونى ويلاپ وتىرمىن. كوڭىلىڭە كەلمەسىن، جاڭاعى اڭگىمەلەردىڭ ءبارىن قۇلىقسىز، تابەتسىز جەگەن نانداي ءجاي ەزگىلەۋىم سونان.
— سەزدىم ونىڭدى، ءادىلحان. ءبىر جەرگە شاقىرمادىڭ با؟
— شاقىردىم. كىم بىلەدى كەلە مە، كەلمەي مە؟ ول تىپتەن جاس ەكەن. ون جەتىدە، مەنى ءوزىڭ بىلەسىڭ وتىزدىڭ ۇستىندەمىن.
— و دا ساعان «كەت ءارى» كورىنبەيدى.
— بىلمەيىم. قولىما تيسە، اسپيرانتۋرانى دا، ءبارىن دە سونىن، جولىنا سارپ ەتەر ەم.
— تالاي ەستىگەن ءسوزىم.
— جو-جوق، قۇداي-اقى شىنىم.
— ويباي، قويدىم،— دەدى سەرىك ساحناعا جاڭا شىققان جاس اكتەردەي ورىنسىز، سولەكەت قولىن سىلكىپ. ءتىپتى قالبالاقتاي تۇرىپ تا كەتتى.— جىلاپ جىبەرسەڭ جۇباتا الماي جۇرەرمىن.
— جىلاپ جىبەرسەم دە، ەش ايىبى بولماس ەدى. نانساڭ بار عوي، وسى ءقازىر دۇنيەدە مەنەن باقىتتى جان جوق. بايتاق جاتقان عالامدى قۇشاعىما سىيعىزارداي كورىنەم. مىناۋ قاراڭعى ءتۇن دە، ءتىپتى سەنىڭ جاتاقحاناڭ دا ەرەسكشە، سۇلۋ ىستىق تارتىپ جانىمدى جىلىتادى. الگىن دە كوشەگە شىققاندا مەن اسپانعا قاراپ، جۇلدىزدى دا جاڭا كورگەندەي بولدىم... نەگە كۇلەسىڭ-ەي، وڭباعان؟ — دەپ ءادىلحان سەرىككە باس سالدى. يىعىن جۇدىرىقتاپ، قۇشاقتاي جاۋىرىنىنان قاقتى.
— ءجا، ءجا قويدىم. مۇنداي كۇيىندى كورمەپ ەدىم، سەندىم سوزىڭە، دوستىم. بار عالامدى قايتەسىڭ، قۇشاعىڭا ءبىر قىزدى سىيعىزىپ، ۇستاي الساڭ دا جەتەر.
— مەن سىيعىزارمىن-اۋ، تەك ول سۋسىپ شىعىپ كەتە مە دەپ قورقام. سول ءۇشىن الايىقشى، سەرىك.
— مەيلىڭ...
ەكى دوس ءبىرىن-بىرى جاڭا كورگەندەي ريۋمكەلەرىن كوتەرىپ تۇرىپ قالدى. تەرەزە شىنىسىنىڭ كوگىلدىرلەنىپ، تاڭ قاراڭعىسىنىڭ ءتۇرىلىپ كەلە جاتقانىن ولار اڭداعان جوق.
التىنشى تاراۋ
شىنى ەكەش شىنى دا، مىڭ كۇن سىنباي ءبىر كۇن سىنادى ەكەن دە. الگىندە عانا سوۆحوز ورتالىعىنداعى تۋىستارىندا قوناق بوپ قايتقان ءرازيا مەن داۋلەت «يششا» دەسىپ، تىلگە كەلىسىپ قالدى. بۇعان دەيىن كۇيەۋى ىشتەي ءمۇجىلىپ، عاشىقتىقتان سارعايىپ جۇرگەنىن سەزسە دە، ءرازيا ءتۇس بەرمەي كەلگەن. ۇيگە جاقىنداعاندا ەلىكتى اڭگىمەلەپ، ەسىكتىڭ الدىنداعى بايتەرەكتى قۇشاقتاپ ماس بولعانسىپ تەرەڭ كۇرسىنگەندە شىداي الماي:
— بالاڭ ءولىپ پە ەدى، قارا باسقىر، نە كورىندى ساعان،— دەدى — جەتتى، عوي، تالكەگىڭ؟ ءولىپ بارا جاتساڭ، سوڭىنان نەگە كەتپەيسىڭ؟!
— قايدا ول... ەلىكتىڭ لاعى... قۇرالايىم. سەن، سەن قاتىن ونى ۇركىتكەن!
— ءوي، شىركىن-اي، ەمەشەڭ سول قۇرالايعا قۇرىپ بارادى دەگەن. جوق!.. سەن ديرەكتوردىڭ قىزىنا عاشىقسىڭ. نەمەنەسىنە كولگىرسيسىڭ. ادىرەم قال، ەركەك كىندىكتىڭ اقىرى سەن بولساڭ دا!
ءرازيا سىرت اينالىپ، جۇگىرە باسىپ ۇيگە كىرىپ كەتتى. داۋلەت تەرەك تۇبىندە قالتيىپ تۇرىپ قالدى. بۇ جاقتا قىس ەرتە تۇسەدى. ازاننان بەرى توپەي جاۋعان سالقىن جاڭبىردىڭ اياعى وسى ءقازىر اق كوگەرشىن جۇنىندەي قىلاۋعا اينالعان ەدى. انە، ۇيگە كىرىپ، ەسىكتى جاۋىپ العان ءرازيا شام جاقتى، تەرەزەدەن تۇسكەن شام جارىعىندا العاشقى قار قىربىعى اق كوبەلەكتەي قىلاڭداپ جەرگە قونىپ جاتىر. داۋلەت بايتەرەكتىڭ تومەنگى بۇتاعىندا بايلاۋلى تۇرعان ايناشتىڭ قىزىل بانتيگىن اقىرىن سيپاپ، جازىپ قويدى. كوڭىلى قۇلازىپ، جۇرەك تۇكپىرى الدە نەدەن قاتتى سىزداپ كەتتى. سوڭعى كەزدە ءبىر بايقاعانى اراقتى ولەردەي كوپ ىشسە دە، بۇرىنعىداي ماس بولىپ، جانى سەرگىمەيدى، ەڭسەسىن باسقان قايداعى-جايداعى تۇسىنىكسىز كۇيزەلىس، جۇرەك قىجىلى ونان ءارى جۇيكەلەتىپ بىتەدى. ءرازيا اششى ايقايلاپ، جىلاپ جىبەرسە، بۇل شىداي الماي سونى جۇباتقانشا اسىعاتىن، قۋىرداق بوپ قۋىرىلىپ، ءولىپ كەتە جازداۋشى ەدى، وسى ءقازىر ول سەلت ەتكەن جوق. ونىسىنا دا تاڭ. مۇلدەم سۋىنعانى ما؟ قايتكەنى؟ ءومىرى ايناشقا سولى جەتپەسىن بىلمەي مە؟ بۇنىسى نەسى؟ ءتىپتى قورىقشىلىقتى تاستاسىن-اق. سوندا نە ىستەيدى؟ ءيا، سوندا بىتىرەرى نە؟ دۇشپاننان دا، جامان كورشىدەن دە كوشىپ كەتسەڭ قۇتىلاسىڭ. ال، وزىڭنەن-وزىڭ ءقايتىپ قۇتىلاسىڭ؟ قايدا قاشاسىڭ؟ تاۋ دا، تاس تا، ەل دە سا عان پانا بولا ما؟ ءرازيا سونى نەگە تۇسىنبەيدى. بۇل داعدىردى داۋلەت تىلەپ الىپ پا؟ اقىلعا جەڭدىر دەيتىن ادامنىڭ قالاۋى ەمەس قوي.
ول اۋىر كۇرسىنە، باسىن جەردەن كوتەردى، بەتىنە مۇزداي قار قىلاۋى ءتيىپ، قىتىقتاي ەرىپ جاتىر. كۇرەكتەي جاپ-جالپاق كۇستى الاقانىمەن بەتىن سيپادى، تىرىسقان قاباعى جازىلىپ، الاۋلاعان ءجۇزى شىم-شىم سالقىن تارتتى. قاتتى تىستەنگەننەن بە، جاعى سىزدادى. اياعىن سۇيرەتە باسىپ ۇيگە بەت الدى.
ءرازيا كەرەۋەت ۇستىندە، ەتپەتتەي قۇلاعان كۇيى سولقىلداپ جاتىر. داۋلەت اسىقپاي ەتىگىن شەشىپ، قاسىنا باردى. پلاششىن ەسىك قايرىلىسىنا ىلمەي، كىرە بەرىستەگى ورىندىق ارقالىعىنا تاستاي سالدى. باسىنداعى فۋراجكاسىن تەرەزە الدىنا قويىپ:
— نە ىستەدىم ساعان، ءرازيا،— دەدى قىرىلداي.— جامان ىرىم باستاما. بەتىندى جاپقانىڭ نە قىلعانىڭ. قايت دەيسىڭ ماعان؟
كەلىنشەگى جاۋاپ قاتپادى. كوكشىل كرەپجەرجەت كويلەكتىڭ جاۋىرىن تۇسى ۇپ-ۇساق دىرىلدەپ بارىپ باسىلدى. ايتسە دە، اق قۇس جاستىق ۇستىندە شاشىلىپ جاتقان مويىل قارا شاش جينالمادى. داۋلەت ەڭكەيىپ ونىڭ باسىن كوتەردى. قولىنىڭ جۇمساق سىرتىمەن كوز جاسىن ءسۇرتىپ، ءاتىر ءيىسى شىققان قۇلاق تۇبىنەن ءسۇيدى. ءرازيا ىرقىنا كونىپ، اق بىلەگىن موينىنا ارتتى.
— قوي ەندى، قويسايشى... بالا ەمەسسىڭ عوي، ءرازيا،— دەدى داۋلەت كۇبىرلەپ.— نە جازدىم مەن؟ تۇسىنسەيشى...
جەتىنشى تاراۋ
جاتاقحانادان شىققاندا كۇن جىلى سياقتى ەدى. اۆتوبۋس ايالداماسىنا جەتكەنشە ازىناعان وكپەك جەل جەڭىنەن، جاعاسىنان سۋىق ساۋساعىن جۇگىرتىپ، كادىمگىدەي تىتىرەندىرىپ جىبەردى. بالىم ءتۇبىت ورامالىڭدى تارت دەگەندە ءتىل الماي، اق توقىما تەلپەگىن كيگەن، ەندى سوعان وپىندى، جاعاسىن كوتەرىپ، قانشا قىمتانسا دا كۇزدىڭ قارا سۋىعى قۇلاعىنان اتىپ، ۇشىرىپ بارادى. ايالداماعا دا كىسى ءبىراز جينالىپتى. ءبارى بۇرسەڭدەپ تۇر. ايناشتىڭ ۇستىندە قوڭىر پالتو. ەكى-ۇش وزىندەي جاس قىزدار پلاششپەن شىققان ەكەن، ەرىندەرى كوگەرىپ، جاق جۇندەرى ءۇرپيىپ قالىپتى. بالىم بولماعاندا ايناش تا وسىلاردىڭ كەبىن كيگەندەي-تۇعىن. ءسال باسى اۋىرىپ، تۇماۋراتقانسىن كەشەلى-بەرى ول ۇيدە جاتقان، ەرتەڭگىسىن بالاسىن مەكتەپكە اتتاندىرعان اناداي شاي قويىپ، ايناشقا: «انانى كي، مىنانى تاستا»،— دەپ، مازاسىزدانا شىعارىپ سالدى. پالتونى كيگىزگەن دە سول. «اۋىرىپ ءجۇر عوي. رەنجىتپەي دەگەنىن ىستەيىنشى»،— دەدى-اۋ ول قينالىپ سوندا. «بالىم... بالىم، جانىڭ سەنىڭ نەتكەن كەڭ ەدى. ساعان دا مەن ۇيالماي قاباق شىتام-اۋ. «ابىلايدى بولمەگە شاقىرما. سۇيسەڭ دە، ءوزىڭدى-وزىڭ ۇستاي ءبىل. اياعىنا جىعىلعان بولما»،— دەپ ەدىم، رەنجىدىڭ. ويلاساڭشى، سونىڭ ءجون بە؟ ءقادىرىڭدى كەتىرمەسەيشى. ءازىر ول سەنى سۇيمەيدى. كورمەيسىڭ بە؟ ەندى، مىنە، سول ابىلاي مەن قىدىراسىڭ. جەر سوقتىرسا، قايتەسىڭ»،— دەگەنمىن، وكپەلەدىڭ. ايتسە دە، سول وكپەڭدى ۇمىتىپ، مەنى قامقورلاي، شىعارىپ سالدىڭ-اۋ. توسەگىڭنەن تۇرىپ كەتتىڭ. مۇمكىن مەنىكى ءجونسىز شىعار. ابىلاي سەن ويلاعانداي ادال دا بولار، كىم بىلەدى. تەك ماعان ونىڭ ساعان قاراعانى ۇنامايدى. تىم ەركىن كورىنەدى. سونىسىنان شوشىنام».
اۆتوبۋس كەلىپ ايناشتىڭ كوڭىلى ءبولىنىپ كەتتى. و دا كوپپەن بىرگە ەسىككە ۇمتىلدى. تالاسا-تارماسا ىشكە كىردى. ءۇش-تورت ادام ەسىككە كەپتەلىپ، ۇرسىسىپ جاتىر. قاباقتارى قاتۋلى. ايناش سولاردان ىعىستاپ، تەرەزە الدىنا كەپ تۇردى. «وسىنىڭ ءبارى مىناۋ كوڭىلسىز كۇزدىڭ سۋىقتىعىنان-اۋ»، — دەپ ويلادى ول. ەرتەڭگىسىن جانە كەشكىسىن ەكى مەزگىل حالىق اۆتوبۋستا كوپ بولادى، اسىرەسە، ارتقى ەسىكتىڭ تۇسى جانجالدىڭ ۇيىعى سياقتى. ايناش ەپتەپ الدىڭعى ەسىككە قاراي بەتتەدى، قىسىلا-قىمتىرىلا اۆتوبۋستىڭ باسىنا جەتتى. ەل بۇل جاقتان دا كىرىپ جاتىر. ەكى-ۇش بوزبالا دا قارتتارمەن تالاسا ىشكە ەندى. ەسىگى جابىلماي اۆتوبۋس قوزعالىپ كەتتى. الگىلەر قالجىنداي كۇلىپ:
— سيم-سيم، ەسىكتى جاپشى،— دەدى. كادىمگى كوپكە بەلگىلى مۋلتفيلمدەگى قىرىق، قاراقشىنى جەر سوقتىرعان ديحان ءالي بابانىڭ: «سيم جارتاستى اششى» دەگەنىن كەرىسىنشە ايتىپ تۇر. ناقىشىنا كەلتىرە سالعاننان با، سالقىن قاباق كوپشىلىك جادىراپ، ەلەڭدەسە قالدى. ادەتتە شوفەر بىتكەن وسىندايدا تاس-تالقان كەيىپ، شورشىپ تۇسەتىن، مىناۋ ويتپەدى، جەڭىل ءازىلدى ات ءۇستى ءىلىپ اكەتتى.
— مەن ەسىكتى جابارمىن-اۋ. ال، سەندەر نەزنايكالار بيلەت المايسىڭدار ما؟ — دەدى.
— بىلمەيىم، الۋىمىز ءجون بە، ءجون ەمەس پە؟
— وۋ، نەزنايكالار، سەندەردە ءوزى ۇيات بار ما ەدى؟
— وسى بىزدە ۇيات بار ما، جوق پا؟ قالاي ويلايسىڭ، ءا؟
— بىلمەيىم...
بوزبالالار شىن بىلمەيتىندەي بىرىنە-بىرى تاڭدانا قاراپ قالدى، بەتتەرى بۇلك ەتپەيدى. اۆتوبۋستاعىلار بۇعان جامىراي كۇلدى، شوفەر دە: «وي، قۋلار-اي!» — دەپ قارقىلداپ جاتىر. ولار ءبىر ءسات قارا سۋىق دالانى دا، كوڭىلسىز، سۇرقاي كۇزدى دە ۇمىتتى، مۇز قۇرسانعان تۇكتى قاباقتار جازىلىپ، ءجىبىپ سالا بەردى. ءوز ايالداماسىنا كەلگەندە ايناش وسىناۋ جىلى اۆتوبۋستى قيماي، ازەر ءتۇستى. «تەگىندە، ادام بالاسىندا زۇلىمدىقتان گورى سابيلىك كوپ-اۋ»، — دەپ ويلادى ول ماقتا-ماتا كومبيناتىنا بەت الىپ كەلە جاتىپ.
سەح ىشىنە ەنىسىمەن ءبارى ۇمىتىلدى. ستانوكتەردىڭ ءبىرقالىپتى سىرىلى، سىڭعىرلاي كۇلگەن قىزداردىڭ ءۇنى ونىڭ جانىن جادىراتىپ جىبەردى. بۇرىن ول سەح تابالدىرىعىن قوبالجي، جاتىرقاي اتتايتىن، ەندى، مىنە، ءوز ۇيىنە كەلگەندەي ەركىن، سەرگەك. ۇزىلگەن ءجىپتىڭ دە ءتىنىن تەز تاۋىپ جالعايدى، ابدەن ماشىقتانىپ العان. جەتى ساعات جۇمىستىڭ قالاي وتە شىققانىن سەزبەي قالدى. كەشە ونى ماستەر ماقتاپ، كاسىپوداق جينالىسىندا كوپكە ۇلگى ەتتى. ايناش سونان جاتاقحاناعا توبەسى كوككە جەتكەندەي قۋانىپ قايتقان. بالىمعا ايتىپ ەدى، و دا ءماز بولدى. كەشكىسىن لەكسياسىنا بارعان، ۇزىلىستە تانىس پروفەسسوردى كەزىكتىردى. «كوڭىلدىسىڭ عوي،" ايناش. قۋانىشتى حابار الدىڭ با» — دەپ جاتىر. قانداي بايقاعىش ەدى. سوندا ول: «ءيا، اعاي»،— دەي سالعان. بۇگىن دە مىنە شات-شادىمان. ءبىر ءتۇرلى كۇلە بەرگىسى كەلەدى. الگىندە اۆتوبۋستاعى جايدى ۇزىلىستە قۇربىلارىنا اڭگىمەلەپ بەردى. ولار دا ءماز بولدى. ال، ۇيدە بۇل اڭگىمە بالىمعا اسەر ەتپەدى. ايناش بۇعان تۇسىنبەي قالدى. «جەتكىزىپ ايتا المادىم-اۋ»،— دەپ ويلادى. بالىمعا ەرتەڭگى دالاداعى سۋىقتىقتىڭ قانداي ەكەنى، جينالعان كوپتىڭ اسىعىستىعى، كۇيىپ-پىسىپ جۇرگەندەرى وعان بەيمالىم ەكەنىن سەزبەدى، بىلمەدى. كۇلكى شاقىرماعانى دا سونان ەدى.
— ءبارىمىزدىڭ ماز-مەيرام بولعانىمىز، ابدەن جۇيكەمىزدىڭ توزعاندىعىنان شىعار،— دەدى ول.
— ءجۇدا، ا دام دەگەن قىزىق. كەيدە كۇلمەسكە كۇلىپ جۇرەدى ەمەس پە. سەن ونان دا ماعان كەشە كەش قايدا بولعانىندى ايتسايشى، ايناش. كەرەمەتتەي قۋانىشتى ورالدىڭ عوي.
«شىنىندا نەگە قۋاندىم؟ بالىم دا بايقاپتى. بىلمەيىم، ايتەۋىر ءبىر جەڭىلدىكتى سەزەم. ءان ايتقىم كەلەدى. بيلەسەم دەيىم». ايناش كۇلىمدەي ويلانىپ قالدى. «پالەندەي ەشتەڭە بولماعان. ول كەشە ادىلحانمەن كەزدەستى. ەكەۋى كوشەدە ۇزاق قىدىردى. تالاي اڭگىمە ايتىلدى. كورگەنى دە، وقىعانى دا كوپ. كوزگە وپەراسيا جاسايتىن حيرۋرگ ەكەن. بىردە ول ماشيناسى اۋدارىلىپ، بەتى، مۇرنى قاتتى زاقىمدانعان اسكەري شوفەرگە وپەراسيا جاساپتى — كوز دارىگەرىنىڭ ىستەمەيتىن ءىسى. اۋرۋحانانىڭ حيرۋرگى سول كەز قالاعا كەتىپ، بولماي قالعانسىن، امالسىز كونىپتى. ەرتەڭىنە قالادان ورالعان حيرۋرگ ءادىلحان جاساعان وپەرسيانىڭ نازىكتىگىنە، تىگىسىنىڭ شەبەرلىگىنە ءتانتى بوپ:
— باعىڭ بار شوفەرسىڭ. مەنىڭ وپەراسيامنان كەيىن بەتىڭ سوقامەن جىرتقانداي بىلەۋ-بىلەۋ، ايعىزدانا بىتەر ەدى. كوردىڭ بە، جارانىڭ تىگىسى بىلىنبەيدى. قالاي شەبەر قيىنداستىرىلعان. كوسمەتيكالىق وپەراسيانى دا بۇلاي ىستەمەس،— دەپتى.
كوزگە وپەراسيا جاسايتىن حيرۋرگتار شىنىندا بولەك كەلەدى. ناعىز حيرۋرگتەردەي ويىپ تاستامايدى. كەسكەندە دە ەپپەن ىستەيدى. سول حيرۋرگ بۇدان ءبىر جىل بۇرىن ايەلىنىڭ قارىنا وپەراسيا جاساعان ەكەن. الگىسى قاسقىر تىستەنە، ءبۇرىسىپ ءبىتىپتى. بىردە وزەنگە شومىلۋعا بارعاندا كوردىم. شوفەر جازىلىپ شىققاننان كەيىن: «مەنىڭ قولىما قايتا وپەراسيا جاساشى»،— دەپ ايەلى جاتىپ جالىندى. كۇيەۋى دە ءوتىندى. امالسىز كوندىم. ءبىز سكالپەلدى باتىرماي ەپپەن قىسقا جىرىق جاسايمىز. ىرسيتىپ تاستامايمىز. تەرىنىڭ شەتىن الا تىگەمىز؛ وندا دا تەرىنى ايقاستىرماي شەتىن بىرىن-بىرىنە تۇيىستىرە جىمداستىرامىز. سوندا ول جيىرىلماي ەركىن بىتەدى،— دەدى ءادىلحان ءبىر سوزىندە.— ول ارينە مەنىڭ كەرەمەتتىگىمنەن ەمەس. كوزگە وپەراسيا جاسايتىنداردىڭ بارشاسىنا ءتان قاسيەت. كوز وتە نازىك مۇشە، ول دومباي، ءۇستىرت وپەراسيانى كوتەرمەيدى.
ەرتەگى تىڭداعان سابيدەي ايناش ءادىلحان اڭگىمەسىنە ۇيىپ قالدى. ءبىر ءسات ول دارىگەر بولسام با دەپ قيالدانىپ كەلە جاتقانىن ءوزى دە سەزبەدى. سوزگە جۇيرىك جىگىتتىڭ كوڭىلى دە سەرگەك، قىزدىڭ قاباعىنان جان-دۇنيەسىن وقىپ وتىرعانداي كوڭىلىن تابۋمەن بولدى. «دالا سۋىق كورىنەدى. رەستورانعا كىرىپ، ىستىق كوفە ءىشىپ شىعايىق»،— دەپ ەدى، ايناش باس تارتا الماي قالدى. شامپان اشتىردى. بي بيلەدى. وقۋعا تۇسكەن كەزىندە پروفەسسور زورلاعانداي قىپ ءبىر رەستورانعا اپارعان. وندا ول كەتكەنشە اسىققان. جاقتىرماعان. ابىلاي دا شاقىرىپ، جاتىپ جالىنعان. بارمادى. دۇنيەدەگى جامان، جەل وكپە ادامداردىڭ جينالاتىن مەكەنى سياقتى رەستوران ۇنامايتىن. ءادىلحان ونى جاڭا ءبىر قىرىنان تانىتتى. سويتسە، رەستوراندا دەم الىپ، سەرگىپ قايتۋعا بولادى ەكەن عوي.
رەستوراننان شىعىپ، كوشەدە ۇزاق سەيىلدەدى؛ ءتۇڭعىش رەت جىگىتپەن ءسۇيىستى. تىنىسى تارىلعانداي ءبىر ءتۇرلى باسى اينالىپ جۇرە بەردى. مىنە، سونان بەرى وزىنە قانات بىتكەندەي سەرگەك سەزىنەدى. دۇنيەدە ءادىلحاننىڭ بارىنا قارادان-قاراپ قۋانادى. بالىم سونى ايت دەيدى. «قالايشا، قايتىپ ايتادى؟ ايتۋعا بولا ما؟..»
— نەگە ۇندەمەيسىڭ، ايناش؟
— ۇندەگەندە نە دەيىم، بالىم؟
— قايدان كەلدىڭ؟ — دەپ بالىم ورنىنان تۇرىپ، قاسىنا باردى.
— كەرەگى نە؟
— سىرلاسايىق تا، ءجۇدا.
— كينوعا بارعام.
— جالعىز با؟ ون ەكىگە دەيىن سوزىلعان و نە كينو؟
— ءيا، جالعىز. ەكى سەريالى،— دەدى ايناش قولىنداعى وقۋلىعىن باس جاعىنداعى تۋمبوچكانىڭ ۇستىنە تاستاپ.
— جاسىراسىڭ، ءيا؟ ءجۇدا، سەنى تۇسىنبەيىم. نەدەن قىسىلاسىڭ ءوزىڭ؟ شىركىن، سەندەي مەن سۇلۋ بولسام.
— ە، نە ىستەر ەدىڭ؟
— سۇيگەن جىگىتىممەن ەركىن قىدىرار ەم. بۇل دۇنيە ەكى اينالىپ كەلمەيدى. ومىردەن قىزىقتىڭ ءبارىن الار ەم. كۇيەۋ قاشان دا تابىلادى. ال، ماحاببات ماڭگى ەمەس. و دا بال شىرىنى سياقتى، تاۋسىلادى. ءقازىر سونى تاتپاساڭ، ءلاززاتىنا بولەنبەسەڭ، ءومىردىڭ نە ءمانى، نە قىزىعى بار. ءجۇدا، ءوزىمىزدى-وزىمىزدىڭ الداۋىمىز بەكەر.
— ال، وقۋ شە؟
— وي، سەن دە قىزىقسىڭ ەي. وقۋ قايدا قاشادى دەيسىڭ.
— مەن ءۇشىن ۇلكەن قىزىق — وقۋ.
— وي، قويشى سونى. مىنا سەن تاريحشى بولام دەپ ءجۇرسىڭ. سول ءپاندى شىن سۇيەمىسىڭ؟ ءوزىڭدى-وزىڭ الداپ جۇرسەڭ قايتەسىڭ؟ كەيىن تاستاپ كەتپەيمىسىڭ؟ ال، كەيىن جاقتىرماساڭ شە؟ وندا نە كوردىم، نە ءبىلدىم دەيسىڭ؟ مۇمكىن سەنىڭ قولىڭ دارىگەرلىك بولار.
— دارىگەرلىك وقۋعا تۇسەم.
— ساعان ءبارى وڭاي. ءجۇدا، تۇسىنبەيىم سەنى،— دەدى بالىم تۇڭىلە.— ءوز باسىم ءومىر سۇرگىم كەلەدى. قىزىق كورسەم، سۇيسەم دەيىم، ايناش. ءومىردىڭ ءمانى سول. ءيا-يا، سول... وزگەنىڭ ءبارى الدامشى...
ايناشتىڭ كوز الدىنا ءادىلحان كەپ تۇرا قالدى. ول ەرىكسىز ەزۋ تارتتى. مۇنان ءارى بالىم ءسوزى ۇمىتىلىپ، ماعىناسى دا ۇعىلماي ءبىر ءتۇرلى تۇسىنىكسىز جاڭعىرىققا اينالىپ جۇرە بەردى. قۇلاعىندا ءادىلحان ءۇنى: «ايناش... اق ايناش»،— دەيدى ەلجىرەي. سونسىن ول ءوزىنىڭ ايناشتى العاش كورگەندە قالتيىپ، قالاي تۇرىپ قالعانىن، جۇرەك ءتۇبى سىزداپ كەتكەنىن ايتىپ جاتىر. كوزىنە ايناشتىڭ اپپاق تاماعى، ۇلبىرەگەن مىناۋ قىزىل ەرنى ءتۇسىپتى. «قويشى... نە ايتىپ كەتتىڭ»،— دەدى ايناش جىگىتتىڭ ونىسىنان قىسىلا. «سەن ۇستىڭە تالاي جىبەك تە، ماقپال دا كيەرسىڭ-اۋ. ايتسە دە، مەنىڭ كوزىمە اركەز سەنىڭ سول قىزىل توقىما كوفتاڭ ىستىق»،— دەپ ەدى ءادىلحان، ايناش: «ال، ەندەشە مەنىڭ ساعان ەش كوزىم تۇسكەن ەمەس. اق قۇبا، الاسا بويلى جىگىت. جىگىت تە ەمەس، ناعىز شال... ءيا، شال،— دەدى كۇلىپ.— مەن سەنى كەيىتسەم دەيىم. شىنىمەن شالسىڭ». «قاپ، قۇرتتىڭ-اۋ»،— دەيدى ءادىلحان كۇلىمدەي قۇشاقتاپ...
— ايناش... ەي،— دەدى بالىم ونىڭ يىعىنان ءتۇرتىپ.
— نە، بالىم؟
— ءجۇدا، ۇيىقتاپ كەتكەننەن ساۋمىسىڭ؟
— جوق.
— ءاي، بىلمەيىم... اۋزىم جالپىلداپ مەن سويلەپ وتىرمىن، سەن بولساڭ وزىڭمەن-وزىڭسىڭ. شاي ىشەمىز بە؟ — دەدى بالىم ايناشتىڭ جۇزىنە ۇڭىلە ءتۇسىپ.
* * *
ءادىلحان ايناشتى ورتالىقتاعى كلۋبتىڭ الدىندا ۇزاق كۇتتى. «نە دەگەن سورلى ەدىم، ءا؟ التى جارىمدا كەزدەسەرمىز دەپ تۇرىپ بەستە جەتىپ كەلۋىمدى قارا دا. ساعات جارىم كۇتۋىم كەرەك. نە ىستەسەم ەكەن». ول جولاق، اقشىل پالتوسىنىڭ جاعاسىن كوتەرىپ قويدى، باسىنداعى قالپاعىن كوزىنە تۇسىرە كيدى. كۇن كەشەگىدەي ەمەس، ابدەن سۋىتتى، قار قىلاۋلاي باستادى. ارلى-بەرلى ءوتىپ جاتقاندارعا قاراي-قاراي كوزى تالدى. «ساعات جارىم ۋاقىت... مانادان بەرى جۇرسەڭ، قاس قاعىم-اق ۋاقىت. ال، مىنا دىردەكتەتكەن سۋىقتا ءومىرى بىتپەس قيامەت. ارينە، مۇندايدا ابزالى رەستوران. قول سوزىم جەردە سوعان كىرىپ سىرا ىشسەم بە؟ تانىس جولداستارىم كەزدەسسە ءقايتتىم؟ ولار مەنى ءۇش-تورت ساعاتسىز وڭايلىقپەن بوساتپاس. اسىعىس ەدىم دەگەنىمدى ءىس تىڭداماس. قوي ءويتىپ اداسپايىن. مۇمكىن ايناش ەرتە كەپ قالار. توقتا... وسى مەن عوي جايشىلىقتا دۇكەن ارالامايىم. قالعان ساعات جارىم ۋاقىتىمدى سوعان نەگە سارپ ەتپەيىم؟ اينالا اياق كيىم دۇكەنى. بىرىنەن-بىرىنە كىرىپ، جۇرە بەرەيىن. سوندا ۋاقىت تا شولتاڭ ەتە تۇسەدى. وتەدى دە كەتەدى». ءادىلحان جەڭىل ەرمەك تابىلعانىنا رازى بولدى. اياق-كيىمنەن دۇنيە-مۇلىك ساتاتىن دۇكەنگە كىردى. ول سورەدەگى ءار ءتۇرلى قىمبات زاتتار دان گورى ادامداردىڭ قاس-قاباعىنا قاراپ، ولاردىڭ ىشكى جان-دۇنيەسىنە تەرەڭىرەك ۇڭىلۋگە تىرىستى. ۇستەرىنە كيگەن كيىمدەرى سياقتى شىركىندەر بىرىنە-بىرى تىپتەن ۇقسامايدى-اق، ىلعي قاراما-قارسى كەرەعار مىنەز. ەسىكتەن كىرگەننەن تۇستەرى قاشىپ، كوزدەرى الاقتاپ كەتەدى دەيسىڭ، سونان شىققانعا دەيىن اۋىزدارىن اشىپ جۇرگەنى. كۇنىنە مىڭ مارتە كورگەندەرىنىڭ وزىنە تاڭدانا قارايدى. ءبىرىن «قىمبات-اۋ» دەپ قينالسا، ەندى ءبىرىن «السام با، الماسام با؟» دەپ الاسۇرادى. كەيى «ىم، مىناۋ اجەتكە جارار ءدۇنيا بىلەم. ەرتەڭ اقشا تاۋىپ سوعايىنشى» دەيتىن ءتارىزدى. ەندى ءبىرى وزىنەن-وزى ىزالى. «ەل الىپ جاتىر. مەن بولسام ىلعي جارىمايىم. قولىما قۇس ساڭعىماي-اق قويدى. تەسىك قالتا نەتكەن سورلى ەم. بارىمدى جۇمساپ، كەرەگىندە جەر ساباپ قالام» دەگەندەي بولادى وندايلار. ال، سوعان وسى ءقازىر ءبىر بۋما اقشا بەرسەڭ، قايتەر ەدى، ءا؟ قۇداي بىلەدى، تۇك تە المايدى. وزگەنى بىلمەيىم، مىناۋ تۇلكى جاعا، تولىقشا سارى ايەل: كەيىن كورەرمىن. نەمەنەگە اسىعام»،— دەپ، شىعا جونەلەرى كامىل. ويتكەنى توقتاۋى از، كورۋى كوپ. سونسىن ول اقشا دا كاكىر-شۇكىر ۇساق-تۇيەكپەن، ەت پەن تەرىنىڭ اراسىنداعى شانشۋداي «ويباي، بەلىم» دەگىزىپ كەتە بارادى. انە، ول ارتىنا قاراپ جالتاقتاماي ەسىككە بەت الدى.
ءادىلحان سونىڭ ءىزىن الا دالاعا شىقتى. ساعاتىنا قارادى.ول اينالىپ كەلمەيدى. ومىردەن قىزىقتىڭ ءبارىن الار ەم. كۇيەۋ قاشان دا تابىلادى. ال، ماحاببات ماڭگى ەمەس. و دا بال شىرىنى سياقتى، تاۋسىلادى. ءقازىر سونى تاتپاساڭ، ءلاززاتىنا بولەنبەسەڭ، ءومىردىڭ نە ءمانى، نە قىزىعى بار. ءجۇدا، ءوزىمىزدى-وزىمىزدىڭ الداۋىمىز بەكەر.
— ال، وقۋ شە؟
— وي، سەن دە قىزىقسىڭ-ەي. وقۋ قايدا قاشادى دەيسىڭ
— مەن ءۇشىن ۇلكەن قىزىق — وقۋ.
— وي، قويشى سونى. مىنا سەن تاريحشى بولام دەپ ءجۇرسىڭ. سول ءپاندى شىن سۇيەمىسىڭ؟ ءوزىڭدى-وزىڭ الداپ جۇرسەڭ قايتەسىڭ؟ كەيىن تاستاپ كەتپەيمىسىڭ؟ ال، كەيىن جاقتىرماساڭ شە؟ وندا نە كوردىم، نە ءبىلدىم دەيسىڭ؟ مۇمكىن سەنىڭ قولىڭ دارىگەرلىك بولار.
— دارىگەرلىك وقۋعا تۇسەم.
— ساعان ءبارى وڭاي. ءجۇدا، تۇسىنبەيىم سەنى،— دەدى بالىم تۇڭىلە.— ءوز باسىم ءومىر سۇرگىم كەلەدى. قىزىق كورسەم، سۇيسەم دەيىم، ايناش. ءومىردىڭ ءمانى سول. ءيا-يا، سول... وزگەنىڭ ءبارى الدامشى...
ايناشتىڭ كوز الدىنا ءادىلحان كەپ تۇرا.قالدى. ول ەرىكسىز ەزۋ تارتتى. مۇنان ءارى بالىم ءسوزى ۇمىتىلىپ، ماعىناسى دا ۇعىلماي ءبىر ءتۇرلى تۇسىنىكسىز جاڭعىرىققا اينالىپ جۇرە بەردى. قۇلاعىندا ءادىلحان ءۇنى: «ايناش... اق ايناش»،— دەيدى ەلجىرەي. سونسىن ول ءوزىنىڭ ايناشتى العاش كورگەندە قالتيىپ، قالاي تۇرىپ قالعانىن، جۇرەك ءتۇبى سىزداپ كەتكەنىن ايتىپ جاتىر. كوزىنە ايناشتىڭ اپپاق تاماعى، ۇلبىرەگەن مىناۋ قىزىل ەرنى ءتۇسىپتى. «قويشى... نە ايتىپ كەتتىڭ»،— دەدى ايناش جىگىتتىڭ ونىسىنان قىسىلا. «سەن ۇستىڭە تالاي جىبەك تە، ماقپال دا كيەرسىڭ-اۋ. ايتسە دە، مەنىڭ كوزىمە اركەز سەنىڭ سول قىزىل توقىما كوفتاڭ ىستىق»،— دەپ ەدى ءادىلحان، ايناش: «ال، ەندەشە مەنىڭ ساعان ەش كوزىم تۇسكەن ەمەس. اق قۇبا، الاسا بويلى جىگىت. جىگىت تە ەمەس، ناعىز شال... ءيا، شال،— دەدى كۇلىپ.— مەن سەنى كەيىتسەم دەيىم. شىنىمەن شالسىڭ». «قاپ، قۇرتتىڭ-اۋ»،— دەيدى ءادىلحان كۇلىمدەي قۇشاقتاپ...
— ايناش... ەي،— دەدى بالىم ونىڭ يىعىنان ءتۇرتىپ.
— نە، بالىم؟
— ءجۇدا، ۇيىقتاپ كەتكەننەن ساۋمىسىڭ؟
— جوق.
— ءاي، بىلمەيىم... اۋزىم جالپىلداپ مەن سويلەپ وتىرمىن، سەن بولساڭ وزىڭمەن-وزىڭسىڭ. شاي ىشەمىز بە؟ — دەدى بالىم ايناشتىڭ جۇزىنە ۇڭىلە ءتۇسىپ.
* * *
ءادىلحان ايناشتى ورتالىقتاعى كلۋبتىڭ الدىندا ۇزاق كۇتتى. «نە دەگەن سورلى ەدىم، ءا؟ التى جارىمدا كەزدەسەرمىز دەپ تۇرىپ بەستە جەتىپ كەلۋىمدى قارا دا. ساعات جارىم كۇتۋىم كەرەك. نە ىستەسەم ەكەن». ول جولاق، اقشىل پالتوسىنىڭ جاعاسىن كوتەرىپ قويدى، باسىنداعى قالپاعىن كوزىنە تۇسىرە كيدى. كۇن كەشەگىدەي ەمەس، ابدەن سۋىتتى، قار قىلاۋلاي باستادى. ارلى-بەرلى ءوتىپ جاتقاندارعا قاراي-قاراي كوزى تالدى. «ساعات جارىم ۋاقىت... مانادان بەرى جۇرسەڭ، قاس قاعىم-اق ۋاقىت. ال، مىنا دىردەكتەتكەن سۋىقتا ءومىرى بىتپەس قيامەت. ارينە، مۇندايدا ابزالى رەستوران. قول سوزىم جەردە سوعان كىرىپ سىرا ىشسەم بە؟ تانىس جولداستارىم كەزدەسسە ءقايتتىم؟ ولار مەنى ءۇش-تورت ساعاتسىز وڭايلىقپەن بوساتپاس. اسىعىس ەدىم دەگەنىمدى ءىس تىڭداماس. قوي ءويتىپ اداسپايىن. مۇمكىن ايناش ەرتە كەپ قالار. توقتا... وسى مەن عوي جايشىلىقتا دۇكەن ارالامايىم. قالعان ساعات جارىم ۋاقىتىمدى سوعان نەگە سارپ ەتپەيىم؟ اينالا اياق كيىم دۇكەنى. بىرىنەن-بىرىنە كىرىپ، جۇرە بەرەيىن. سوندا ۋاقىت تا شولتاڭ ەتە تۇسەدى. وتەدى دە كەتەدى». ءادىلحان جەڭىل ەرمەك تابىلعانىنا رازى بولدى. اياق-كيىمنەن دۇنيە-مۇلىك ساتاتىن دۇكەنگە كىردى. ول سورەدەگى ءار ءتۇرلى قىمبات زاتتاردان گورى ادامداردىڭ قاس-قاباعىنا قاراپ، ولاردىڭ ىشكى جان-دۇنيەسىنە تەرەڭىرەك ۇڭىلۋگە تىرىستى. ۇستەرىنە كيگەن كيىمدەرى سياقتى شىركىندەر بىرىنە-بىرى تىپتەن ۇقسامايدى-اق، ىلعي قاراما-قارسى كەرەعار مىنەز. ەسىكتەن كىرگەننەن تۇستەرى قاشىپ، كوزدەرى الاقتاپ كەتەدى دەيسىڭ، سونان شىققانعا دەيىن اۋىزدارىن اشىپ جۇرگەنى. كۇنىنە مىڭ مارتە كورگەندەرىنىڭ وزىنە تاڭدانا قارايدى. ءبىرىن «قىمبات-اۋ» دەپ قينالسا، ەندى ءبىرىن «السام با، الماسام با؟» دەپ الاسۇرادى. كەيى «ىم، مىناۋ اجەتكە جارار ءدۇنيا بىلەم. ەرتەڭ اقشا تاۋىپ سوعايىنشى» دەيتىن ءتارىزدى. ەندى ءبىرى وزىنەن-وزى ىزالى. «ەل الىپ جاتىر. مەن بولسام ىلعي جارىمايىم. قولىما قۇس ساڭعىماي-اق قويدى. تەسىك قالتا نەتكەن سورلى ەم. بارىمدى جۇمساپ، كەرەگىندە جەر ساباپ قالام» دەگەندەي بولادى وندايلار. ال، سوعان وسى ءقازىر ءبىر بۋما اقشا بەرسەڭ، قايتەر ەدى، ءا؟ قۇداي بىلەدى، تۇك تە المايدى. وزگەنى بىلمەيىم، مىناۋ تۇلكى جاعا، تولىقشا سارى ايەل: كەيىن كورەرمىن. نەمەنەگە اسىعام»،— دەپ، شىعا جونەلەرى كامىل. ويتكەنى توقتاۋى از، كورۋى كوپ. سونسىن ول اقشا دا كاكىر-شۇكىر ۇساق-تۇيەكپەن، ەت پەن تەرىنىڭ اراسىنداعى شانشۋداي «ويباي، بەلىم» دەگىزىپ كەتە بارادى. انە، ول ارتىنا قاراپ جالتاقتاماي ەسىككە بەت الدى.
ءادىلحان سونىڭ ءىزىن الا دالاعا شىقتى. ساعاتىنا قاراعان، التىدان ون بەس مينۋت اسىپتى. مىنە، ۋاقىت تا ءوتتى ول اياعىن اسىعا باسىپ كلۋبتىڭ الدىنا دا جەتتى. التى جارىمدا باستالاتىن كينوعا بيلەت العان ونىڭ دا مەرزىمى تاياۋ. ۋاقىت زىرلاپ كەلەدى. «اپىراي، كەلمەيىن دەگەنى مە؟ كەلىسكەندەي ەدىك قوي... تەلەفون سوقپاپتى. سوعان قاراعاپ دا قولى بوساماي قالعان بولدى-اۋ. اناۋ كورىنگەن سول ەمەس پە؟ جوق، ءجۇرىسى وعان ۇقسامايدى». ءادىلحان وسى ءقازىر جۇزدەگەن ادامنىڭ ىشىنەن ءبىر ونى اينا-قاتەسىز تانيتىن داي بوپ تۇر. جۇماسىنا ەكى كەزدەسسە دە، ايناشتىڭ ۋادەلى ۋاقىتتا ءدال كەلەتىنىنە ۇيرەنە الماي-اق قوي دى، ىلعي تاعاتسىزدىنىپ، كۇيىپ-پىسىپ بىتەدى. «ءالى جەتى مينۋت بار. نە ىستەسەم؟ بيلەتتى ساتىپ جىبەرىپ، ۇيگە قايتسام با؟ كۇن دە سۋىتتى». كلۋبتىڭ جارما، قىزىل كۇرەڭ ەسىگى اشىلىپ، حالىق كىرە باستادى. مىنە، مىناۋ ۇزىن بويلى، جالاڭ باس، جالبىر شاشتى جىگىتتىڭ قىزى كەلدى. بۇل بولسا ءالى جالعىز. «بەس مينۋت كۇتەيىن. كوپتىڭ ءبىرى ەمەسپىن بە؟ بيلەت ولسە، كەيىن كۇتكەنىمنىڭ بەلگىسى عىپ كورسەتەرمىن. Heگe الدادىڭ دەرمىن. قوي، ونىم ۇساقتىق بولار. كورسەتپەيىم قاجەتى نە؟ انە، اق ەتىگى كورىندى. قوڭىر پالتو سونىكى ءجۇرىسى دە قانداي ادەمى ەدى. ەركەتوتاي ءجۇرىس. سول... ارينە، سول دەي بەردى ول جۇرەگى لۇپىلدەي قارسى ۇمتىلىپ.— دۇنيەدەگى ەڭ ءبىر باقىتتى ءسات وسى-اق شىعار-اۋ جىگىت ءۇشىن»،— دەپ ويلادى ءادىلحان القىنعانداي بوپ.
ايناش تا ونى كورىپ كۇلىمدەپ قويا بەردى. اق ءتۇبىت ورامال تارتىپتى. وتكەندە وسى اق ءتۇبىت ورامال تارتقان قىز باسىن توسىندە ايالاعانى بار. توڭباسىنشى دەپ پالتوسىنىڭ تۇيمەسىن اعىتىپ، جۇپ-جۇمساق ايناشتىڭ قولىن قالتاسىنا تىققان. كەيىن ۇيگە كەپ شەشىنگەندە ءبىر-اق كوردى: قارا كوستيۋمى ورامالدىڭ قىلشىعىن جيىپ الىپتى. ول وز-وزىنەن، الدەنەگە قۋانعانداي، سوندا كۇلىپ جىبەرگەن عوي. مىنە، ايناش... سول ايناش... سۋىق سورعان بەتىنىڭ ۇشى قىزعىلت نۇرلانىپ، كوزىندە ءبىر شۋاقتى شۇعىلا وينايدى.
— نەگە كەشىكتىڭ، ايناش،— دەدى ءادىلحان ىنتىعا.
— كەشىكتىم بە؟ ءدال ۋاقىتىندا كەلدىم.
— ساعىنىپ كەتتىم عوي ءوزىڭدى.
ايناش ءجۇزىن بۇرىپ اكەتتى.
— بيلەت الىپ ەدىم، كينوعا كىرسەك قايتەدى، ايناش؟!
— قانداي كينو؟ جاقسى ما؟
— بىلمەيىم. جامان بولماس. شەتەلدىكى دەيدى. كورمەگەن كينوم.
— ماقۇل. كىرەيىك.
ولار كينودان قاس قارايا شىقتى. كوشەدە كىسى اياعى سيرەپ قالىپتى. قول ۇستاسپاي، نە قولتىقتاسپاي كوشەنى قيالاي ءوتىپ، گۇلزار ىشىنە كىردى.
— بانديتتەر اتىسقاندا بەتىڭدى باسىپ، قارامادىڭ عوي، ايناش... قورىقتىڭ با؟
— جوق... ايادىم. اسىرەسە، اناۋ بەيشارا قىزدى سەمەنتتىڭ اراسىنا سالىپ، قاتىرىپ تاستاعاندارى، ءسويتىپ، ۇيگە قاداۋ ەتىپ، قالاپ جىبەرگەندەرى قانداي ايانىشتى ەدى،— دەدى ايناش اۋىر كۇرسىنىپ.— قاشىپ كەتىپ جاسىرىنسا دا، قۇتقارمادى. اناۋ پروكۋروردىڭ ايتقانى كەلدى. ىلعي ءبىر ساتقىن، ازعىن ءومىر.
— كاپيتاليستىك دۇنيە دەگەن — سول.
ءبىر اڭگىمەدەن ءبىر اڭگىمە تۋىنداپ، ولار گۇلزار ىشىندە ۇزاق ءجۇردى. اقىرى سايالى ۇلكەن بايتەرەك تۇبىنە تۇردى. ءادىلحان كينونىڭ اۋىر اسەرىنەن شىعارعالى ەكى-ۇش قىزعىلىقتى اڭگىمە شەرتتى. ايناش وعان راحاتتانا كۇلدى. العاشقى قار اينالانى اق تورعىنعا بولەپ ۇلگەرگەن ەدى، ونى دا ولار ەندى انداعانداي بولدى. شام جارىعىنان كوگىلدىرلەنە قۇبىلىپ، اعاش بۇتاعىنداعىلارى جىلت-جىلت ەتەدى. ءسال ۇنسىزدىكتەن سوڭ:
— ايناش، ناناسىڭ با؟ مەن سەنى ىلعي دا قۋانتقىم كەلەدى. سونان ءوزىم ءلاززات الام،— دەدى ءادىلحان اق ءتۇبىت ورامالدى، ات جاقتى قىزدىڭ جۇزىنە كۇلىمدەي قارال.
— ال، مەن سەنى ىلعي دا ىزالاندىرسام دەيىم.
— نەگە؟
— بىلمەيىم. ايتەۋىر سەنى كەيىتكىم كەلەدى دە تۇرادى.
— عاجاپ ەكەن.
— عاجاپ پا؟ — قارا كوزى ۇشقىندانا ايناش كۇلىپ جىبەردى. مارجانداي تىستەرى، ۇلبىرەگەن ەرنى ءادىلحان جۇرەگىن قىتىقتاپ ءوتتى.
— ءازىلىڭ شىعار.
— جو-جوق، شىنىم.
— شىنىم دە...
— ءيا، شىنىم.
— وتپەن ويناپ تۇرمىن دەپ ويلامايمىسىڭ؟
— وت سەن بە؟
— ءيا.
— شالدا دا وت بولا ما ەكەن؟
— تاعى دا قۇرتتىڭ-اۋ.
ايناش سىقىلىقتاي كۇلدى.
— جارايدى، قويايىنشى. ايتپەسە، رەنجىتىپ الارمىن.
— مەن رەنجىمەيمىن، ايناش.
— اي، بىلمەيىم. كەشە تەلەفونمەن سويلەسكەندە ءتىلىڭ ۋىتتى كورىندى. مەن كۇن ۇزاعىنا ەسىمدى جيا الماي ءجۇردىم. بالىمنىڭ دارىگەرگە تەز قارالۋىنا كومەكتەسكەنىڭە راقمەت دەپ ەدىم، پالەگە قالدىم. «ماعان نەگە راقمەت ايتاسىڭ. ازاماتتىق پارىزىم ەمەس پە؟» — دەپ دۇرسە قويا بەردىڭ. قۇداي بىلەدى، سەنى كەيىتەيىن دەگەن ويىم جوق ەدى.
— باتىپ كەتكەن ەكەن عوي.
— ارينە. سەنى كورمەسپىن دەپ ەم...
قىز كوزىنە مۇڭ ۇيالادى. اعاش اراسىنان تۇسكەن شام جارىعىندا ونىڭ ءجۇزى ءسال قۋارىپ، سولعىن تارتتى. ءادىلحان ءبىر ءتۇرلى ءىشى-باۋىرى ەلجىرەي:
— كەشىر مەنى، ايناش،— دەدى.— ءيا، مەن شىنىندا دا شالمىن. ايتپەسە، ون ءۇش جاسى ۇلكەن ادام قىز جانىن تۇسىنسە كەرەك-تى. كارىلىكتىڭ كەسىرى دە.
— جوق، سەن شال ەمەسسىڭ. سەنى...
— شىنىڭدى ايتشى، ايناش،— دەدى ءادىلحان قۇشاقتاي باۋىرىنا تارتىپ. قىز قارسىلاسپادى، ىڭعايىنا باقتى. ىستىق تىنىس ءۇزىلىپ جالعاستى.— سۇيەمىسىڭ مەنى؟..
سۇيەتىنىن بىلسە دە، تالاي جىگىت قىز الدىنا وسى سۇراقتى كولدەنەڭ قويىپ، الىپ ۇشقان جۇرەك ءلۇپىلىن باسقانداي بولاتىن. ءادىلحان دا سونان اتتاپ وتە المادى.
— نەگە ۇندەمەيسىڭ؟
«سۇيەم...» دەي قويۋ قىزعا دا قيىن. «سۇيمەيمىن» دەسە دە، مىنا جىگىتتىڭ ەندى ءبىرجولا بەزىنىپ كەتپەسىن ءىشى سەزەدى، قايتا ونان ءارى ىڭكار بولارىن، كەي جىگىتتىڭ مۇندايدا ازىپ-توزىپ، قىز اياعىنا باس ۇراتىنىن دا كوردى. جايشىلىقتا ازىلدەپ، جانىن قينار ما ەدى، قايتەر ەدى،— وسى ءقازىر وعان بارا الاتىن ەمەس.
— ايناش...
— بىلمەيىم.
— نەنى بىلمەيسىڭ؟
— ايتپەسە، نەگە كەلدىم؟! قويشى ەندى وسىنداي سۇراعىندى.
— جانىم ايناش...
قالانىڭ ءبىرقىدىرۋ كوشەسىندەگى شامدار ءتۇن جاراسى اۋا سونەتىن، ەندى مىنە، «قايتىڭدار ۇيلەرىڭە» دەگەندەي، جىپىلىقتاي باستادى. ايناش تاس قىپ ءادىلحاننىڭ قولتىعىنان ۇستاپ، ماڭدايىن ونىڭ يىعىنا سۇيەدى، ەكى كوزى مولدىرەي نازدانا قاراپ: «قايتايىقشى»،— دەدى.
بويى توڭازىپ، اجەپتاۋىر سالقىنداسا دا، سىر بەرمەي تۇرعان جىگىت قينالا كونگەندەي سىڭاي تانىتىپ، تەرەڭ كۇرسىنىپ قالدى. اينالا اپپاق ۋىز قار. توڭىرەكتە قىبىر ەتكەن جان جوق.
— قايتامىز با؟
— ءيا، قايتالىقشى. ءبىراز ۋاقىت بولدى عوي،— دەدى قىز ۇلپا قاردى سىقىرلاتا باسىپ.
انە، ولار تىپ-تىنىش گۇلزار ىشىندە اقىرىن، قاتارلاسا اياپداپ كەلەدى.
سەگىزىنشى تاراۋ
«تەرەزەگە قىراۋ قالىڭ ءتۇسىپتى. كەشەگى جاۋعان قاردىڭ ىزعارى-اۋ، ءا؟» — دەپ ويلادى داۋلەت ويانىپ كەتسە دە، جىلى توسەكتەن تۇرا قويعىسى كەلمەي. ءرازيا جوق. تاڭ جارىعىنان ءۇي ءىشى الا كولەڭكە. اۋىز ۇيدەگى قازاندىق استىنداعى اعاشتىڭ سىتىر-سىتىر جانعان دىبىسى ەستىلەدى. «ءرازيا قايدا؟ مالعا ءشوپ سالىپ ءجۇر مە ەكەن». ول قىزىل جىبەك جامىلعى كورپەسىن كەۋدەسىنە قاراي تارتىپ قويدى. ەكى قولىن باس استىنا سالىپ، جايلانا جاتتى. ءيا، ءقازىر ويلاسا، ءومىرى جىپكە تىزىلگەن جۇپ-جۇمىر، دوپ-دوڭگەلەك قىزىل، كوك، قارا، جاسىل، سارى، قوڭىر، اق مونشاقتار ءتارىزدى، ءار ءتۇستى. ىلكىدە عوي سونىڭ ءبارى اق مونشاق، كەيىن ءوزى اڭعالدىقتان، جالقاۋلىقتان سان تۇسكە بويادى. بىرەۋ الدەقالاي «ونىڭ نە؟» — دەپ سۇراي قالسا: «تاعدىردىڭ جازۋى سولاي»،— بولدى دەي سالدى. وپ-وڭاي، سالماقسىز، ءزىلى جوق جاۋاپ. بىرەۋلەردىڭ مونشاعى جاقۇت، ءمارمار سياقتى جالتىرايدى، قۇبىلادى، كوز تارتادى، ال مۇنىكى ءومىرى ءويت كەن ەمەس. سونىڭ ءبارى نەدەن؟ جەتىمدىكتەن بە؟ وۋ، جەتىم ول عانا ما ەكەن؟ «بالالار ءۇيى» ونى بولەكتەمەپ ەدى عوي. ءبىر اياقتان اس ءىشىپ، كيىمى كوك بولعان. ايتسە دە، سول بالالاردىڭ تالايى ۇلكەن مامان، عالىم. ەل بىلەتىن بىلىكتى جاندار. سوندا نەدەن؟ الا قۇيىن مىنەزىنەن تاۋىپ ءجۇر مە؟ قاتار-قۇربىلارىمەن تانىسۋى دا، دوستاسۋى دا، اينىسۋى دا تەز-تۇعىن. ءتىپ ءتى سوۆحوزدان كەتىپ، ورمانعا قورىقشىلىققا كەلۋىنە دە سەبەپ سول شىعار؟ وقىماي قالعانىم دا سونان با؟ اي بىلمەيمىن... جالقاۋلىقتىڭ زاردابى، سالقىنى از دەيمىسىڭ. تەگىندە ادامنىڭ وزىندە دە ءبىراز اقاۋ بار دا. اق، قارا، سارى، قىزىل مونشاقتاي داعدىر دا سونىڭ بەلگىسى دەسەيشى... وسى مەن قايداعى شيىرعا ءتۇسىپ كەتتىم؟ نە دەپ جاتىرمىن؟» داۋلەت جاستىقتان باسىن كوتەرىپ، ورنىنان تۇردى. كەرەۋەتتىڭ اياق جاعىنداعى، ورىندىق ارقالىعىنان كويلەگىن الىپ كيىنە باستادى.
ەسىك اشىلىپ، دالادان ءبىر قۇشاق ايازدى الا ءرازيا كىردى. قوڭىر ءتۇبىت ورامالدىڭ اراسىنان قىزعىلت تارتقان بەتى كورىندى.
— قالاي، دالا سۋىق پا، ءرازيا؟
— وي، سۇراما، اياز سۇمدىق،— دەدى اياعىنداعى قارا پيماسىن شەشىپ جاتىپ. اراسىندا «يششا» دەپ قويادى. اق تونىن ەسىكتىڭ قايىرىلىسىنداعى شەگەگە ءىلىپ، قولىن پەشكە كەپ باستى.— قوي شاي ىشەلىك.
— مەن شاي ىشپەيىم.
— نەگە؟
— جۇرەگىم سازىپ وياندىم، ەت جەسەم بە دەيىم.
— جەسەڭ جە. جىلىتايىن.
— سورپانى ىسىتپاساڭ، ەتكە تيمە. جىلقى ەتىنىڭ سالقىنى دۇرىس.
— ە، مەيلىڭ،— دەدى ءرازيا اياق-تاباقتى سىلدىرلاتىپ.
داۋلەت جۋىنىپ كەپ، تۇننەن قالعان سالقىن ەتتى قارپي ءۇش-تورت اساپ قاۋجانداي جەدى دە، قۇرت قاتقان ىستىق جىلقى سورپاسىنىڭ ءبىر زەرەڭ اياعىن ءداس قويدى. اۋزىنا سۋ تيگىزىپ، ورنىنان تەز تۇرىپ كەتتى. كيىنىپ دالاعا شىقتى. ۇستىندە قالىڭ قارا تون، اياقتا قوڭىر، باقا باس پيما. ەندى، مىنە، ەسىك الدىندا، تۇلكى تىماعىن باسا كيىپ شىرەنىپ تۇر.
اق ىركىت جيەكتەن قىزعىلت كۇن سىعالايدى. ورمان ءۇستى سۇرعىلت مۇنار. قار بەتى كوگىلدىرلەنە، كولەڭكە جۇگىرگەندەي كوز ۇيالتتى. داۋلەت تاڭعى شىمشىما ايازدىڭ كارىن ەندى سەزە باستادى، ەكى بەتى دىز-دىز ەتكەندەي دە بولدى. قايىرىلىپ ۇيگە كىرىپ، قوس اۋىز مىلتىعىن، قامشىسىن الىپ شىقتى.
قوراداعى اتىن ەرتتەپ ءمىنىپ، ورماننىڭ تاۋ بەتىنە قاراي تارتتى. ءالسىن-الى: «مىناۋ قاي تەدى-ەي»،— دەپ كۇڭكىلدەي تىزگىنىن تاستاي بەرىپ، مۇرىن ۇشىن ۋقالاپ قويادى. ەردىڭ الدىڭعى قاسىنا ىلگەن مىلتىعى بۇلعاقتاپ، تىنىشىن كەتىرگەنسىن الگىندە ارقاسىنا اسىنعان ەدى، جاقىن جەردەن ءبورى ۇلىپ، قولىنا قايتا الۋعا مەجبۇر ەتتى. سالدەن سوڭ ونى ەردىڭ قاسىنا، قۇنداعىن جوعارى قاراتا ءىلىپ قويدى. ايازدىڭ قىسىمىنا شىداماي، اعاشتار ءار تۇستان تىرس-تىرس ەتىپ جارىلىپ جاتىر. كەيى تىپتەن الىستان اتىلعان مىلتىق داۋسىنا ۇقسايدى. «مىنا كوك مۇزدانا باستاعان جەرگە تاعى قار جاۋار بولسا، اڭ بىتكەن تەبىندەپ جايىلۋدان قالار... قايرەكەڭ ەكى شانا ءشوپ جىبەرەرمىن دەپ ەدى، نەعىپ كەشىكتى ەكەن؟! اۋىرىپ ەمحاناعا ءتۇستى مە؟ انادا كورگەنىمدە جۇدەۋ بولاتىن».
دەۋلەت قاتەلەسپەپتى. قايىرجان ەمحانادا بوپ شىقتى. سىر بەرمەي كۇلە سويلەسىپ، «بيىلعى كوكتەمدە وزىڭە بارىپ بالىق اۋلايمىن»،— دەدى. ءشوپ جىبەرەتىن بولدى. داۋلەت سوۆحوزدان ساسكە ءتۇس اۋا قايتتى. اتىن سيپاي قامشىلاپ، قورىقتى ارالاپ كەلەدى. ەرتەڭگىدەي ەمەس، اسپان اشىلىپ، كۇن ءسال سىنعانداي بولدى. كەنەت، ول تاۋ ەتەگىندە شاشىراي جايىلىپ جۇرگەن ەلىكتەردى كوردى. «جارىقتىق جانۋار نەتكەن سىمباتتى ەدى، ءا؟ قانداي كەربەز! مىناۋ بەرگى شەتكىسى ەلىكتىڭ لاعى ەمەس پە. سىنىق سۇيەم ءمۇيىزى بار. انە، ول باسىن كوتەرىپ قاراپ تۇر. تاني ما؟ «ايناش»... — دەسەم، قايتەر ەدى، ۇرىكپەس پە ەكەن؟
— ايناش!..— دەدى داۋلەت داۋىستاپ.
ەلىك ەلەڭدەي ىرشىپ ءتۇستى. ايتسە دە، ءۇزامادى. قايىرىلىپ قالتيا تۇرىپ قالدى. «ۇمىتپاعان-اۋ، ءا؟ قاشپايدى...» داۋلەت اتىنىڭ باسىپ تارتتى. «قوي قايدان ءبىلسىن... تەك ءجاي تاڭدانا قاراعانى بولار. ەسسىز ماقۇلىق ەمەس پە؟! سوڭعى كەزدە كورىنبەي كەتتى عوي. كەلۋشى ەدى. ۇمىتا باستاعان شىعار». داۋلەت اتىنىڭ باسىن كەرى بۇرىپ، ۇيگە بەت تۇزەدى. ءبىر ءتۇرلى تەز ۇمىتقان ەلىككە كوڭىلى قالعانداي بوپ كەلەدى. «اڭ تۇگىل ادام دا ۋاقىت وتكەن سايىن سۋىنىپ، سالعىرت تارتادى. حايۋانعا نە ايىپ»، — دەپ ويلادى ول. ۇيگە جاقىنداعاندا ەسىك الدىنان گاز-69 ماشيناسىن كوردى، كوڭىلى ءبولىندى. «بۇلار كىم بولدى ەكەن؟ اڭشىلار ما؟»
اتىن قوراعا كىرگىزىپ قاڭتاردى دا، ۇيگە قايتتى. كەلسە... ۇيدە ءۇش-تورت ادام وتىر. الدارىندا كونياك، ەت. ءرازيا شاي قۇيىپ جاتىر. ۇزىن بويلى، قيىق كوز قارا كىسى توردە، ونىڭ جانىندا باكەنە سارى، ارىق بىرەۋ. داۋلەت ەكەۋىن دە تانىمادى. بەرگى شەتكى ەتجەڭدى، بۇجىر بەت قارا زاگوتسكوتتىڭ باستىعى — سابىر دەگەن ادام. وپىرەم، ۇرىنشاق جان. جاقسى اڭشى، مەرگەن. ءرازنيانىڭ قارسىسىنداعى اۋداننىڭ دارىگەرى — جاقان. كەلتە تاناۋ، بادىراق كوز جىگىت. ەكى يىنىنەن ازەر دەم الادى، عالامات سەمىز، قارنى اق سۆيتەرىن شەرتىپ تۇر.
— باۋىرىم، قايدا ءجۇرسىڭ؟ ءوزىندى كۇتە-كۇتە ەكى كوزىمىز ءتورت بولدى عوي،— دەدى سابىر قوس قولىن ۇسىنا قارسى ءجۇرىپ. داۋلەتتىڭ جاۋابىن كۇتپەستەن وزىمسىنە بيلەپ-توستەدى — باكە، ورمان قۇدايى داۋلەتىنىڭىز — وسى. ەر تارعىن باتىردان قاي جەرى كەم. مىناۋ دەنە، بوي-سوي كەرەمەت ەمەس پە، ءا؟ ال، داۋلەت، اناۋ توردەگى — بازارباي دەگەن اعاڭ. اۋدانداعى سۋ-قۇرىلىس باستىعى، دەيدىڭ ءوزى. ونان بەرگى — وبلىستاعى مەنىڭ ءامىرشىم. ياعني مەنىڭ قۇدايىم.
— ءاي، ساكە-اي، ءسىز دە سۇمىرەيتەسىز-اۋ. باكەڭ بولماسا، مەنىڭ قۇدايشىلىعىمدى قويشى،— دەدى باكەنە كىسى.
— جو-جوق، ءسوزىمدى قايتىپ الا المايىم، قاسەكە. ءيا، بۇل كىسى قاسان داۋىتبايەۆ دەگەن اعاڭ. كانە بەرمەن كەل. مىنا جەرگە وتىر،— دەپ سابىر داۋلەتتى قوياردا-قويماي ءوز جانىنا تارتتى. .
«ءاپ» دەگەننەن داۋلەتكە بازارباي ۇنامادى؛ تاكاپپارلىق تانىتىپ قانا قويماي، ءىلىپ-قاعىپ: «ءاي، بالا» — دەي بەرگەنى ىزاسىن كەلتىردى. ايتسە دە، داۋلەت شىداپ، قازاققا ءتان قوناقجايلىق ءبىلدىرىپ، قازانعا اس سالدىردى. ءسوز اراسىندا قاسقىر، تۇلكى، قويان اۋلاۋعا بولاتىنىن سەزدىرىپ، شىن ءىلتيفات كورسەتۋگە تىرىستى. «جاقتىرمادى»، دەپ ايتپاسىن دەدى مە، تابەتى تارتپاسا دا، بىرگە كونياك ءىشىپ، اڭگىمەلەرىن بۇزبادى.
قاس قارايىپ، شام جاعىلدى. وزگەلەردەن گورى، دەنەلى، اق كوڭىل، ءارى جاس دارىگەر اراققا قىزىپ قالدى ما، ەسىكتىڭ جانىندا ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرى ءۇيۋلى جاتقان ريۋكزاكتىڭ ىشىنەن الاقانداي راديوقابىلداعىشتى تاۋىپ الىپ، قۇيقىلجىعان بي اۋەنىن جىبەرىپ قويدى. «ءاي، ساكە... ءاي، قالەكە»،— دەپ، جولداستارىن بيگە شاقىرىپ، بوكسەسىن بۇراڭداتىپ كەتتى. «قان تاراتايىق، وتىرۋىمىز جەتپەدى مە؟» — دەيدى ىرس-ىرس ەتىپ. وعان انالار ءمىزباقپايدى. توردەگى بازارباي جىگىتتىڭ جەڭىلتەكتىگىن جاقتىرماي ەكى-ۇش مارتە اليا قاراپ، اقىرى سوزىنەن جاڭىلا بەرگەسىن شىداي الماي:
— جاقان-اي، ءبىز جەلوكپە قاتىندار ەمەسپىز. كارى سۇيەگىمىزدى سالدىرلاتىپ جاتاتىن ءجايىمىز جوق. ەرتەڭ كەلىنگە دە جەتەرسىڭ، سوندا بيلەرسىڭ. ءقازىر مازامىزدى الماشى. ءتىپتى وسى وشاقتىڭ باسىندا سەنىڭ سەپەلەكتەيتىن نە ءجونىڭ بار،— دەدى.
ءۇنى ىزعارلى، قاتقىل ەستىلدى. ابدەن ءامىر ەتىپ ۇيرەنگەن ءىننىڭ، داعدىلى شىمشۋىر ءسوزى. بۇنداي ادامدار كىسىنى قۋانتا بىلمەسە دە، جاراقات سالۋعا شەبەر كەلەدى. ولاردىڭ توڭىرەگىندە، اللانىڭ ءامىرى، قۇداي قوسقانداي بىرەر داڭقىلدىق جۇرەدى. دارقىراپ، وندايلار الگى ءسوزدى ۇشىقتىرىپ، وزىنشە لاعاتىنى تاعى بار. سابىر دەگەنىمىز سونىڭ ءبىر ءتۇرى. اۋزىنان تۇكىرىگى شاشىراپ، داۋدىراي جونەلدى:
— ءاي، جاقان، سەندە ۇلكەنگە ۋۆاجەنيا دەيتىن بولا ما؟ پوجالۋيستا، بالا بازار عىلماي وتىر. ە، نە سونشا... باكەڭ سەنى دە، مەنى دە قۇرمەت تۇتاتىن ادام. ءبىز دە ونى ۋۆاجايت ەتەيىك تە. اناۋ سيىردىڭ جاپاسىندايىڭدى اكەشى بەرمەن، لاقتىرىپ جىبەرەيىن. كىسىنى سويلەتپەدىڭ عوي.
— وۋ، حالايىق، نە جازدىم سونشا؟
— داۆاي، جولداس، ءۇيدى شاڭداتپاي، قۇيرىقتى قىس.
جاقان دىزاقتاپ قاتتى كەيىنگەنمەن، جۇدىرىق كوتەرەرى جوق، شىعاسىز جان. توبەلەسەردەي جۇلقىنىپ كەپ، قايتىپ كەتە بەرەدى، بۇل — ونىڭ داعدىلى ءبىر تىرلىگى، ءومىرى بىرەۋگە قول قاتقان ەمەس. ءقازىر دە سول شىج-بىج بوپ قىزاراقتاي ءتۇستى دە، راديوقابىلداعىشىن ءسوندىردى، ونى ريۋكزاكتىڭ ىشىنە قايتا سالىپ، قولىنا گازەت الدى. اڭگىمە تولاس تاپقانداي ەدى، ىلە جاندانىپ جۇرە بەردى. بۇلكىلدەي وكپەلەگەن جاقان دا تەز ۇمىتىلدى. سونان ەت جەلىنىپ، داۋلەت اكەپ قويعان ەكى شىنى كونياك تاۋسىلعانشا ول اڭگىمەگە قوسىلمادى. كونياكقا دا، ەتكە دە ءبۇيىرى شىعىپ تويعاسىن عانا جاقان رايىنان قايتتى.
— جىگىتتەر، سوزدەرىڭ اۋىزدارىڭدا... مىنا ماقالاعا قۇلاق تۇرىندەرشى،— دەدى ول ەتەكتەي گازەتتى تىزەسىنىڭ ۇستىنە قوبىراتا جايىپ.— اڭگىمە ەزدەرىڭ ايتىپ وتىرعان ماقۇلىق تۋراسىندا. ءسىبىردىڭ پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىندا ءبىر جىگىت وقىپ جۇرەدى. الگى جەرگىلىكتى از عانا ۇلتتىڭ وكىلى ەكەن. سوعان ءبىر كۇنى الىستان اكەسى كەلەدى. اكە سىي-سياپاتىمەن قوسا تۋعان وشاق-ورىن، ەلىن ۇمىتپاسىن دەپ كۇشىك اكەپتى. سونى جاتاقحانا ارالاپ، تەكسەرۋگە كەلگەن ءمۇعالىم كورەدى دە: «مىناۋىڭنىڭ كوزىن جوعالت!» — دەيدى. ستۋدەنت ايتقانىمدى ىستەي قويماس دەي مە، جاڭاعى ءمۇعالىم ىلە كۇشىكتى ءوزى كوتەرىپ الىپ، جۇرتتىڭ كوزىنشە ءۇشىنشى قاتارداعى الگى بولمەنىڭ تەرەزەسىنەن لاقتىرىپ جىبەرىپتى. كۇشىك مەرت بولادى. سونى كورگەن ستۋدەنتتىڭ اكەسى، الگى قارت: «مىناۋ ادام تاربيەلەنەتىن ورىن ەمەس ەكەن،— دەپ، بالاسىن ينستيتۋتتان شىعارىپ الىپ كەتىپتى.
— عاجاپ،— دەدى قاسان ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ.— قولىڭداعى قاي گازەت؟
— ادەبيەت گازەتى. يانۆاردىڭ 10 كۇنى، 1973 جىلى شىققان سانى. «مەيىرىمدىلىك نەدەن باستالادى» دەگەن تاقىرىپپەن جازىلىپتى.
— ءيا، شال...— دەپ سابىر سىبىرلىك شالدىڭ مىنەزىن قوستاعالى كەلە جاتقان، بازارباي كۇڭكىلدەي ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى.
— اقىماق شال دەسەيشى،— دەدى.— كۇشىك ءولدى دەپ دەنى دۇرىس ادام بالاسىنىڭ باعىن بايلاي ما؟ ونىمەن ول كىمدى قيراتتى؟ باسىندا ميى جوقتىڭ ەكى اياعىنا زور كەلەدى دەگەن — انە، سول. اقىماق... كۇشىكتى ءولتىردىڭ دەپ ءمۇعالىمدى سوتتايدى دەي مە ەكەن. گازەت تە قىزىق... سونى نەمەنەسىنە جازادى دەسەيشى. كۇشىك تۇرعاي انا ءبىر جىلى ءوزىمىز ەكى ماشينامەن زاۋلاتىپ ءجۇرىپ، كۇنىنە ون كيىك اتقانبىز. ويحوي، دۇنيە-اي، و دا ءبىر داۋرەن ەدى-اۋ.
— دۇرىس ايتاسىز، باكە، الجىعان شال. نە دەگەن گلۋپيلىق، ءا؟ — دەپ سابىر جالت بەرىپ، ورنىنان كوتەرىلگەن بازاربايدى قوشتاي، ونى جاۋىرىنىنان قاقتى.
— ءاي، بالا، شىلىم تارتۋشى ما ەڭ؟
بازارباي داۋلەتكە قاراپ تۇر. كوزىنىڭ اق ەتى قىزىل تامىرلانىپ كەتكەن، قوبىراعان شاشىن ۋىستاي كەيىن قايىرىپ قويدى.
— ءيا، شەگەم.
— اكەل ەندەشى...
داۋلەت بەرگەن سيگارەتتى سىعىمداي جانىشتاپ، تۇتاتىپ الدى دا، بۇرقىراتا سوردى. ءرازيا اياق-تاباقتى جيناپ، قايتا شاي جابدىعىن جاساپ جاتقان، ەلپ ەتىپ كۇل سالعىشقا جۇگىردى. كۇلىم قاعىپ قايتا اكەلگەنشە بازارباي ەرنىن ءشۇيىرىپ، شىلىمنىڭ كۇلىن ەدەنگە قاعىپ جىبەردى. مىناۋ وزىندەي ازاماتتىڭ ءۇيى ەمەس، بەلق ۇلى ءبىر مال قوراسى سياقتى، شىرت-شىرت اينالاسىنا تۇكىرىنىپ قويادى.
— جاڭاعى سىبىرلىك شال ءتارىزدى مەنىڭ وسىندا قايىرجان حاسانوۆ دەگەن قۇرداسىم بار. سول پاقىر ولگەن اڭدى كورسە، كوزىنە جاس الاتىن كورىنەدى. «اڭدى اتپاۋ كەرەك، سۋرەتكە تۇسىرەتىن مىلتىقپەن اۋلاعان ءجون» دەگەنىن دە ەستىگەنمىن. «سەن اناۋ سوۆحوزىڭدى ءبىل، اڭشىلىقتاعى جۇمىسىڭ نە؟ نە بىلەسىڭ سەن؟» — دەپ ءبىر جيىندا تولى كىسىنىڭ كوزىنشە يت تەرىسىن باسىنا قاپتاعام. بۇ شىركىن دە سول مەنىڭ قۇرداسىمنىڭ سىڭارى عوي،— دەدى ول كەڭك-كەڭك كۇلىپ.
— قوساعاسى، ءسىز ەندى قايرەكەڭدى بوسقا عايباتتاماڭىز. — داۋلەت ءوزىن-وزى ۇستاي الماي قالدى.— قايرەكەڭدەي قۇرداسىمىز بولسا، ءبىز ماقتانىش ەتەمىز. ول كىسىنىڭ ءجونى بولەك.
— ءاي، بالا-اي، سەندەردەي اشىق اۋىزدارعا بۇل وقىڭ تاستاعان قارماعى عوي. قايىرجاننىن، سول شىنى دەيمىسىڭ؟ اق جۇرەك بوپ كورىنۋدى ول قۇدايعا شۇكىر بىلەدى. ءوزى قالاي ەكەن؟ اۋىرىپ جاتىر دەن ەدى.
— سولاي ما؟ — دەدى سابىر ەلەڭدەي، — و نە اۋرۋ؟
— اسقازاننان جابىسقان پالە دەيدى. الگى اتى جامان اۋرۋ ما، قالاي.
بازارباي اياعىن كەردەڭدەي باسىپ، ەسىككە بەت الدى. سول ءسات ول داۋلەتكە كىسى ءولتىرىپ بارا جاتقان جان سياقتى سۇمدىق سۋىق كورىنىپ كەتتى. سابىر دا، قاسان دا، ءتىپتى ەلپىلدەك جاقان دا پالەن دەپ نە قوشتاماي، نە ىلەسپەي قالتيىپ ورىن-ورىندارىندا وتىرىپ قالدى. بۇلاردىڭ بارىنە مىنا حاباردىڭ ءجاي وعىنداي قاتتى ەسەر ەتكەنىنە داۋلەت تە تاڭ. مول ىشىلگەن اراقتىڭ ۋىتى دا تەز كەتىپ، مۇلدە ايىققانداي بولدى. «قايىرجانداي اعانى قارالاۋ قيىن-اۋ. كوردىڭ بە، بازاربايدىڭ ءسوزىن مىنالار قۇلاقتارىنا ىلمەدى...» داۋلەت ىشتەي قۋانىپ قالدى.
دالاعا شىعىپ كەتكەن بازارباي اپتىعا قايتىپ كەلىپ، ەسىكتىڭ جاقتاۋىنداعى مىلتىقتىڭ ءبىرىن الا جونەلدى. «وۋ، نە كورىندى؟» دەگەن سابىردىڭ ايران-اسىر داۋسىن ول ەلەمەدى. ەسىكتى شالقاسىنان اشا بەرىپ، ۇستى-ۇستىنە ەكى رەت گۇرس ەتكىزدى. وقتىڭ كۇكىرت ءيىسى بولمەنىڭ ءىشىن الىپ كەتتى. بازارباي جالت بۇرىلىپ، ىرجالاقتاي كۇلىپ مىلتىقتى ەسىكتىڭ قايىرىلىسىنا سۇيەي سالدى دا، دالاقتاي جۇگىردى. ەسىك اشىق قالدى. پيماسىن كيە ساپ جەتكەن داۋلەت باياعى كارى بايتەرەكتىڭ تۇبىندە باسىن قىزىل لەنتاعا قاراي بەرىپ، اق قاردىڭ ۇستىندە قان-قان بوپ جاتقان ەلىكتىڭ لاعىن كوردى. «كەلگەن ەكەن عوي»،— دەپ ويلادى ول مىناۋ جايدىڭ پارقىنا ىلكىدە ءمان بەرمەي. ەسىكتەن تۇسكەن جارىقتان قانعا بويالعان قار جىلت-جىلت ەتەدى. «جاس قۋىرداق ۇيگە كەلدى. جول بولدى»،— دەپ جاتقان بازارباي ەڭگەزەردەي جىگىتتىڭ بۇعان قۋانباي ءتۇسى بۇزىلا باستاعانىن اڭداپ، سەسكەنە ىركىلدى. داۋلەت تىزەسىن بۇگىپ، قۇرالايدىڭ باسىن سيپاپ، كوزىن جاپتى. مىناۋ الدىندا سۇلاپ جاتقان اڭ ەمەس، ايناش سياقتى. وزەگىنە اششى جاستىعىلىپ، تىستەنە كوتەرىلدى.
— ءاي... ءاي، بالا، ساعان نە بولدى؟ — دەي بەردى بازارباي ءۇنى بۇزىلىپ.
داۋلەتتىڭ ءجۇزى تۇتىگىپ كەتكەن، سۇپ-سۇر، ادام شوشىرلىق. شاپ بەرىپ بازاربايدىڭ جاعاسىنان الىپ، ىڭق ەتكىزىپ ىشتەن قويىپ جىبەردى. بازارباي وكىرىپ ەتپەتىنەن ءتۇستى. سابىر ارا تۇسپەك بوپ، ۇمتىلعان، مۇرتتاي ۇشتى.
— اينالايىن... داۋلەتجان، اينالايىن! سابىر... سابىر ەتشى،— دەي بەردى قاسان قالبا لاقتاپ.
ءبىر سۇمدىقتىڭ بولعانىن ءىشى سەزىپ، ەركەكتەردىڭ سوڭىن الا تابالدىرىقتى اتتاي بەرگەن ءرازيا داۋلەتتىڭ بازارباي مەن سابىردى تىماق قۇرلى كورمەي ۇشىرىپ تۇسىرگەنىن كوزى شالىپ، جان ۇشىرا ۇمتىلدى. اياعىندا پيما، جالاڭ باس، كويلەك سىرتىنان كيگەن تەرى كەۋدەشەسى عانا بار. كۇيەۋىنىڭ بۇلايشا ءتۇسى قاشا كەيىگەنىن بۇرىن-سوڭدى اڭداماعاننان با: «ءولتىرىپ جىبەرەدى ەكەن»،— دەپ قورىقتى. شىرىلداپ كەپ قۇشاقتاي الدى:
— داۋلەت... داۋلەت، كەشىر. بىلمەگەن عوي،— دەيدى القىنا. كۇيەۋىڭىڭ كوزىندەگى اۋىر جاستى كورگەندە، جۇرەگى سىزداپ، ءۇنى ۇزىلە بەردى. ەسىن ەندى عانا جيناپ ورنىنان كوتەرىلگەن بازارباي مەن سابىردا ەس جوق، ۇرپيە شەگىنشەكتەپ، قاسان مەن جاقانعا تىعىلىپ تۇر.
— جوعالىندار كوزىمە كورىنبەي، مالعۇندار! ءبارىڭدى دە... ءبارىڭدى دە اتىپ ولتىرەم، ءيتتىڭ بالالارى!..— دەدى داۋلەت جۇلقىنا، توڭىرەگىنەن مىلتىق ىزدەپ. ءرازيا كۇيەۋىنىڭ قولىنا جارماسىن، موينىنا اسىلىپ جىبەرمەدى:
— ءيا-يا، كەتىندەر تەز. قاتە ىستەر... داۋلەت، جانىم...
اڭشىلار زارە-قۇتتارى قالماي دۇرلىگە ۇيدەگى كيىم-كەشەكتەرىن الىپ، ماشيناعا ۇمتىلدى. ءۇن جوق، تالاسا-تارماسا ءمىنىپ، ءجۇرىپ كەتتى. ولار اعاش اراسىنا كىرىپ، ورمانشى ۇيىنەن قارا ۇزگەنشە اق قاردىڭ ۇستىندەگى قان-قان ەلىككە قاراپ ەرلى-زايىپتى ەكى ادامنىڭ قالتيىپ ءالى تۇرعاندارىن كورىپ بارا جاتتى. «اپىر-اي، نە جازدىق؟ بۇنىسى نەسى؟» — دەپ تۇسىنە الماي دال.
توعىزىنشى تاراۋ
بۇگىن كۇن ۇزاعىنا الدەنەگە الاڭداپ ايناش جاتاقحانادا وتىرا المادى؛ دەمالىسى ەدى، ۇيقىسى اشىلىپ كەتىپ، ءارى ەرتە تۇردى. سونان ول دالاعا شىعىپ كوشە ارالادى. ەندى، مىنە، ءتۇس اۋا قايتىپ كەلەدى. وتكەن تۇندە ءادىلحان ەكەۋى گۇلزار ىشىندە سەيىلدەپ جۇرگەندە ايناش وعان ءوزىنىڭ ءتۇسىن جورىتقان، ءقازىر سول ەسىنە ءتۇستى. «ءادىلحان، سەن ءتۇس جوري بىلەمىسىڭ؟» —دەپ ەدى ايناش سوندا، جىگىت ىركىلمەي: ايتا بەر»،— دەدى. كانىگى، ءتۇس جورىعىش ادام سياقتى.
ونىڭ «بىلمەيىم» دەگەنىن ايناش ءالى ەستىگەن ەمەس، سوعان قاراعاندا جىگىت بىتكەن قىز الدىندا سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى بولۋعا تىرىسادى-اۋ دەپ ويلاعان. ايتسە دە، ءتۇسىن ايتتى.
«الدەنە ءبىر دىبىستان ويانىپ كەتكەن ەكەم دەيىم. قاراسام... اياق جاعىمدا تىر جالاڭاش ءسابي وتىر. اينالا توڭىرەگى تولعان اق تۋفلي. بالا سونىڭ ورتاسىندا. «كورشى تۇراتىن تراكتوريستىڭ ءسابيى بولدى-اۋ. بۇ قالاي كەلدى؟» — دەپ ويلادىم. «اكە»،— دەپ اۋىزعى ۇيگە قاراپ داۋىستاپ ەم، ەشكىم جاۋاپ بەرمەدى. ءسويتىپ جاتىپ ويانىپ كەتتىم. سوندا بۇ نە؟ نەگە، قالاي جورۋ كەرەك؟»، — دەدى ايناش. ءادىلحان قاباعىن شىتا ءسال ويلاندى دا: «ءسابي — پاكتىكتىڭ، جاقسىلىقتىڭ بەلگىسى. ال، اق تۋفلي دەگەنىڭ ساپار عوي. الدا ۇزاق ساپارىڭ بار ەكەن. ول — وقۋ، ءبىلىم جولى. تۋفليلەردىڭ اقتىعى، كوپتىگى — ساپاردىڭ ۇزاقتىعى، ساتتىلىگى. اقىرى ماقسات-مۇراتىڭا جەتەسىڭ»،— دەپ سايراي جونەلدى. ايناش كۇلىپ جىبەردى...
— قارىنداس، جۇمىسشى جاتاقحاناسىن بىلەمىسىڭ؟ — دەپ ءبىر بەيتانىس، شامادان كوتەرگەن ادام ونىڭ كوڭىلىن ءبولدى.
— قاي جاتاقحانا؟
— ماقتا-ماتا كومبيناتىنىڭ؟
— مىناۋ الدىڭىزداعى،— دەدى ايناش ءوزىنىڭ قالاي تەز كەلىپ قالعانىن جاڭا انداپ.
كەلسە... بولمەدە ابىلاي وتىر. بالىم ەكەۋى شاي ءىشىپتى. سوڭعى كەزدەرى ول بالىمعا كەلۋىن جيىلەتكەن. ايناشتى كورسە، تەز جينالىپ، ىعىستاپ كەتۋگە تىرىسادى. وسى ءقازىر دە ابىلاي جاۋتاڭداپ:
— ال، ساۋشىلىقتا بولىڭدار. مەن كەتتىم،— دەي بەردى.
— نەگە اسىقتىڭ، ابىلاي. وتىر.
— ءيا، ءيا، وتىرسايشى. ءجۇدا، وت الا كەلگەنىڭ جوق قوي،— دەدى بالىم ايناشپەن جارىسا قالبالاقتاپ.
— راقمەت. اۋىلدىڭ جىگىتتەرىنە سوعاتىن شارۋام بار ەدى...
— ابىلايدىڭ كەشە گازەتتە ولەڭى شىقتى. ءجۇدا، ءوزى ناعىز اقىن، — دەپ قويدى بالىم ۇستەل ۇستىندەگى ىدىس-اياقتاردى جيناستىرىپ جاتىپ.
— ولەڭىڭنىڭ قۋانىشى ۇزاق بولسىن، ابىلاي.
— راقمەت، ايناش.
— بالىم، مەنى ەشكىم سۇراعان جوق پا؟ — دەدى ايناش پالتوسىن ءىلىپ اياق-كيىمىن شەشىپ جاتىپ.
— پوچتاشى ايەل سۇرادى. تەلەگرامما بار دەي مە، ماعان بەرىپ كەت دەسەم، وزىنە تاپسىرۋىم كەرەك دەيدى. قول قويدىرماي بولمايدى دەگەن... مىنە، تاعى كەلدى-اۋ دەيىم...
ەسىكتى تىقىلداتا بىرەۋ قاعىپ تۇر.
— كىرىڭىز...
ايناش شىداي الماي، جۇگىرىپ بارىپ ەسىكتى اشتى.
— ەستىمەيسىز بە، كىرىڭىز.
— ماعان اينا حاسانوۆا كەرەك.
مەن...
سىزگە تەلەگرامما. مىنە الىڭىز. مىنا جەرگە «الدىم» دەپ قول قويىڭىز.
— راقمەت سىزگە.
ەسىكتى جاۋىپ كەلىپ، ايناش تەلەگراممانى وقي ءتۇستى دە، بەتىن باسا كەرەۋەتىنە ەتپەتتەپ قۇلادى. ەكى يىعى سولقىلداي جىلاپ جاتىر. ابىلاي مەن بالىم نە بولعانىن تۇسىنە الماي، ءۇرپيىپ تۇر. «پاپا... اق پاپاتايىم»،— دەگەندە، بالىم شىداي الماي، قۇربىسىن قۇشاقتاپ بىرگە جىلادى، اراسىندا: «اينالايىن، ايناش، قويشى... قويشى ەندى»،— دەيدى. ابىلاي جەردە جاتقان تەلەگراممانى قولىنا الدى. وندا: «اكەڭ حال ۇستىندە. تەز جەت»،— دەپتى.
— ايناش، قويىندار. نەگە جاماندىققا جوريسىندار. تەز جينالايىق. بالىم... بالىم، ساعان نە بولدى. جۇباتۋدىڭ ورنىنا سەنىكى نە؟ تۇر،— دەدى ابىلاي...
سول كۇنى كەشكى سامولەتكە وتىرىپ ايناش ۇشىپ كەتتى.
ابىلاي مەن بالىم شىعارىپ سالىپ قالا بەردى.
* * *
ايناشتىڭ قۇلاعى شىڭىلداپ كەتتى. دۇنيە استاڭ-كەستەڭ توڭكەرىلىپ، الاپات وپات بولار دەپ ەدى، تىپ-تىنىش... تۇك تە سەزبەگەندەي. داڭ-دۇڭ دا باسىلعان. اكەسى ولمەگەن سياقتى. نەگە ولاي؟ مەنىڭ اق پاپام... ومىردەن وتكەندە نايزاعاي ويناساشى. نەگە مىنا كۇنى كوكتەمگىدەي جارقىراپ تۇر. كەشەگى جينالعان قالىڭ ەل قايدا؟ ۇمىتقاندارى ما؟ زيرات باسىنا دەيىن اعىلىپ شىعارىپ سالماپ پا ەدى؟ بۇكىل سوۆحوزدىڭ ماشينالارى جارتى ساعات بوزداپ، ءبىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرى شۇباپ، جۇرەك تۇرشىكتىرگەنى قايدا؟! سول ازالى سيرەنا ءۇنى ماڭگى ۇمىتىلماس. ءيا، ۇمىتپايىم. ايتسە دە ءبارى سونىمەن بىتكەنى مە، پاپا؟ سەن كوز جۇمعانشا بۇ دۇنيەدەن مەن كەتسەمشى، پاپاتاي. نەگە مەن قالدىم؟ نەگە؟.. «اينالايىن، ءجۇسىپجان، ءتۇسىپجان، اناۋ جالعىز شىنارداي بوتاقانىمدى كورسەم دەپ ەم. ۇلگەرتپەس پە ەكەن تاعدىر... الدەقالاي بوپ كەتسەم، كوزدەرىندەي... كوزدەرىندى سالعايسىڭدار»،— دەپسىڭ، كوكە. پاپاتايىم، نەگە ەرتە ايتپادىڭ؟ نەگە؟ «وقۋىنان الانداتپايىن»،— دەدىڭ-اۋ. ويتكەن وقۋدىڭ ماعان كەرەگى نە؟!»
— ايناش... شارشادىڭ عوي، تۇرسايشى.
تەمىرتاۋدان كەلگەن كىشى اعاسى ءتۇسىپ ەكەن. قارا قوڭىر كوستيۋم، اق سۆيتەر كيگەن، ەكى كوزى ءىسىنىپ، قىزىل تامىرلانىپ كەتىپتى.
— ءقازىر...
— بەتىڭدى سالقىن سۋمەن جۋ. اينالايىن... جەتىممىن دەمە. قامىقشا. ءبىز ءتىرى تۇرعاندا ماڭدايىڭا جەل بوپ ەشكىم تيە المايدى،— دەدى ءتۇسىپ اق سارى ءجۇزى قۋقىلدانا قاپ.— باسىڭدى كوتەر... الگىندە داۋلەت كەپ شاقىرىپ كەتكەن. سوعان بارىپ قايتالىق. زيپا مەن اقزيرا دۇكەننەن كەلىسىمەن جۇرەرمىز...
زيپا ۇلكەن اعاسىنىڭ كەلىنشەگى دە، اڭزيرا كىشى جەڭگەسى. ءتۇسىپتىڭ ايەلى. ايگاش جەڭگەلەرىن اسا جاقسى بىلمەيتىن. ويتكەنى اعالارى وقىپ ءجۇرىپ ۇيلەنىپ، اكەسىنىڭ قولىندا تۇرماعان. جاز ايلارىندا بالالارىن الىپ كەلىپ، بىرەر اي قوناقتاپ كەتەتىن. ايتسە دە، ايناش جەڭگەلەرىنە كوز توقتاتىپ ۇلگەرگەن، وعان اسىرەسە اق كوڭىل، اشىق زيپا ۇنادى. مەيىرىمدى، قولىنىڭ تارلىعى جوق، كەڭ سياقتاناتىن. اقزيرا مۇلدە بولەك كورىندى: ءدۇنياعا جاقىن، ءىشى تار، پىش-پىش سوزشەڭ تۇعىن. ءسال ناستەگە شىتىناپ، قىزاراقتاپ قالۋشى ەدى. وبالدارى نە قايىن سىڭلىسىنە ەكەۋى دە جىلى ءىلتيفات تانىتۋعا تىرىساتىن، سونان با، ايناش تا ولاردىڭ مىنەز-قۇبىلىسىنا پالەندەي ءمان بەرمەيتىن.
— ايناش...
— ءقازىر، اعا، تۇرام.
— ەندەشە مەن قاراپ كەلەيىن، الگىلەر جينالدى ما ەكەن. سەن جاتا بەرمە، اينالايىن،— دەدى ءتۇسىپ قارىنداسىنىڭ ماڭدايىناي سيپاپ. ءسويتتى دە، اياعىن ۇشىنان باسىپ شىعىپ كەتتى. اعا ءسوزى كوڭىلىن جىلىتىپ، سولىقسىعان جۇرەك جاراسىن جازعانداي ول ءسال سەرگىپ قالدى. ويىنا سوناۋ بالا كۇنى ورالدى.
و كەزدە اپاسى دا بار. ءجۇسىپ پەن ءتۇسىپ جوعارعى كلاستا وقىپ جۇرەتىن. ايناش وسى ءتۇسىپ اعاسىنىڭ موينىنا ءمىنىپ قاتتى ەركەلەيتىن. سوندايدا ءتۇسىپ: «مىنە، ەندى ايناشتى كوتەرە-كوتەرە بويىم وسپەي قالدى»،— دەيتىن كۇلىپ. ءجۇسىپ وندايدا ءىلىپ-قاعىپ: «قوي ءارى پالەڭنەن اۋلاق. باكەنەلىگى اپاما تارتقاننان، مىنا مەن سياقتى كەكەمە ۇساق تۇرمايمىسىڭ. كىمگە تارتۋدى دا بىلمەيسىڭ»،— دەيتىن. ەكەۋى دە ايكاشتى جاقسى كورەتىن، تەتەلەس بالا بوپ، جانجالداسپايتىن. ابدەن ەركىنسىپ العان ايناش، قيت ەتسە، ءتۇسىپ اعاسىنا: «ەسەبىمدى شىعارىپ بەرشى»،— دەيدى ەكەن. بىردە قىڭقىلداپ قويماپتى. ءتۇسىپ سوندا دا تىڭداماي، موينىن بۇرماپتى. سويتسە، ايناش كىشكەنە ءسابي قاباعىن شىتا قاپ: «جانىڭ بارىندا شىعار، ايتپەسە ولتىرەم!» — دەپتى. اكەسى سوعان كوزىنەن جاە اققانشا كۇلىپ ەدى-اۋ. ەندى، مىنە، اپاسى دا، و دا جوق. ءبىر كەزدە ەكەۋى تىرنەكتەپ جايعان كىلەم، قارا قوڭىر سەرۆانت، تەليەۆيزور، راديوقابىلداعىشتار ورىن-ورنىندا تۇر. ءۇي يەلەرى جاڭا عانا دالاعا شىعىپ كەتكەن ءتارىزدى. ءقازىر قايتىپ كەلەتىندەي بولادى دا تۇرادى. جۇرەگى بۇرا تارتىپ، قاتتى سىزداپ جۇرە بەردى. ايناش بەتىن باسا تاعى دا جىلاپ جىبەردى. سونان اعا-جەڭگەلەرى كەلگەنشە توسەكتەن باسىن كوتەرگەن جوق.
جەڭىل ماشينامەن ورمانعا. داۋلەتتىكىنە، كەلە جاتقاندا دا كوزىنىڭ جاسىن تىيا المادى، يرەلەڭدەي بەل اسقان جول دا، سىڭسىعان اعاش ءىشى دە ەسىنە سوناۋ كوكتەمدى، اكەسى ەكەۋىنىڭ سەيىلىن تۇسىرۋمەن بولدى. مىناۋ دا سونداعى شوفەر. تەك ماشينا عانا وزگە، جاڭا.
داۋلەت پەن ءرازيا ولاردى ەسىك الدىنان كۇتىپ الدى. اسىرەسە، ايناشقا ءىلتيفات بولەك. داۋلەت قۋانا قالبالاقتاپ، «قارىنداسىم-اۋ»،— دەپ جۇگىرىپ ءجۇر. ەكى جەڭگەسىنەن كەيىن قالىپ، ايناش ۇيگە جاقىنداي بەرگەندە ءسۇرىنىپ كەتىپ، كولدەنەڭ جاتقان كەسپەلتەك بورەنەگە اياعىن وندىرماي سوعىپ الدى. قان قاقساپ قاتتى اۋىرسا دا، سەزدىرمەي ورنىنان تۇردى:
— بايقاساڭ ەتتى، ايناشتاي،— دەدى زيپا قاسىنا جۇگىرىپ كەلىپ، قولتىعىنان دەمەپ.— اياعىڭدى اۋىرتىپ الدىڭ با؟
— ەشتەڭە ەتپەس، اپا.
— ءاي، ءرازيا، اياق استىنان ال دەمەپ پە ەم ساعان وسى اعاشتى،— دەدى داۋلەت قاباق شىتىپ...
ولار داۋلەت ۇيىنەن ءتۇن جاراسى اۋا قايتتى. ايناش اكەسىنىڭ قىرقىن وتكىزىپ، جولعا جينالدى. جۇرەر جەردە ءجۇسىپ:
— ايناش، مەن وسىندا كوشىپ كەلگەلى وتىرمىي. اكەم ورنىن سۋىتپايىن دەيىم. مەن ينجەنەر-مەحانيكپىن عوي. سوۆحوزدا ماعان جۇمىس كوپ. تۇسىپكە كەلۋ قيىن. ونىڭ ورنى زاۆود. مەتاللۋرگ سوۆحوزدا نە بىتىرەدى،— دەدى.— سەن بۇعان قالاي قارايسىڭ؟ ءتۇسىپ سولاي ىستەگەنىڭ جوندەيدى.
— اسپيرانتۋراعا تۇسەم دەمەپ پە ەڭ، اعا؟
— سىرتتاي وقىرمىن. سولاي ەمەس پە، زيپا؟
— ارينە... پاپام ءۇيىنىڭ وتى سونبەسىن.
«پاپام ءۇيىنىڭ وتى سونبەسىن»،— دەگەندە زيپا، ايناش قاتتى تولقىپ كەتتى. جەڭگەسىن قۇشاقتاي، جىلاپ جىبەردى. «اپاتايىم»،— دەيدى ول ءالسىن-الى كۇبىرلەي ءوزىنىڭ سامولەت ىشىندە وتىرعانىن دا، ۇشىپ كەلە جاتقانىن دا ءبىر ءسات ۇمىتىپ.
ونىنشى تاراۋ
ومىردە كۇيىنىش، قاسىرەت ەگىز ەكەن عوي. اكە قازاسى ازداي-اق. ايناشتى تاعى بىرەۋى ەتەكتەپ الدى. داۋلەت ۇيىندە ءسۇرىنىپ، جىلىنشىگىن كەسپەلتەك تومارعا سوعىپ العانى بار ەمەس پە ەدى. العاشىندا ەت قىزۋىمەن وعان ءمان بەرمەگەن. الماتىعا كەلگەنسىن دە اياعىن سىلتي باسىپ جۇمىسىنا شىققان. ەكى اپتا وتپەي، ءتىپتى جۇرۋدەن قالدى، كۇپ بوپ ءىسىپ كەتتى. دارىگەرگە كورىنگەن «جىلىنشىگىڭ جارىلىپتى»،— دەپ گيپس سالىپ، بيۋللەتەنمەن جۇمىستان بوساتگى. ايتسە دە، اۋرۋ جازىلار بولمادى. سوڭعى كۇندەرى ءتۇن بالاسى كوز ىلۋدەن دە قالدى، سىرقىراپ جانىن قويارعا جەر تاپتىرمايدى. ءۇش-تورت رەت ءادىلحان كەپ: «شىدا، ءالى-اق تۇرىپ كەتەسىڭ»،— دەگەن ەدى، مىنە و دا كەشەلى-بەرىلى كورىنبەيدى. ايناش بالىمدى جۇمساپ، تاكسي شاقىرتتى دا، پوليكلينيكا حيرۋرگىنە تارتتى. حيرۋرگ ۇزاق قاراپ، رەنتگەنگە ءتۇسىردى دە:
— سىزگە اۋرۋحاناعا جاتىپ ەمدەلۋ كەرەك. «سۇيەك تۋبەركۋلەزىن» ەمدەيتىن رەسپۋبليكالىق ينستيتۋتكە باراسىز. مىناۋ — سوعان جولداما،— دەدى.
— شىنىڭىزدى ايتىڭىزشى، دارىگەر، مەنىڭ اياعىمدى كەسە مە؟ —دەدى ول ۇرەيلەنىپ.
— جوق، نەگە؟ ەمدەيدى دا.
— ۇزاق جاتام با؟
— ساتىنە... ساتىنە قاراي، پاسيەنت جولداس. اۋرۋدى اسقىندىرماي الدىن الا ەمدەگەن ابزال. بەيقامدىقتى قويىڭىز. تەز جەتىڭىز. بالالىق ىستەمەڭىز. اۋرۋ ويىن كوتەرمەيدى، — دەپ موسقال حيرۋرگ قاباعىن شىتتى. ءاجىمدى ءجۇزى جىلي ءتۇسىپ، كۇلىمدەي قارادى. — تەك قورىقپاڭىز، ءبارى دە ويداعىداي جاقسى بولادى. ءسىز جاسسىز عوي. جاس مۇشە تەز جەتىلۋگە ءتيىس...
ءسويتىپ، ايناش قالانىڭ تاۋ بەتىندەگى «سۇيەك تۋبەركۋلەزىن» ەمدەيتىن، ۇلكەن باۋ-باقتىڭ ىشىندەگى اۋرۋحانادان ءبىر-اق شىقتى. ءومىرى مۇنداي اۋىرتپالىق يىعىنا تۇسپەگەن جاس قىز العاشقى كەزدە تارىعىپ، تالاي ءتۇن وزگەلەرگە سەزدىرمەي، ودەيال استىندا جىلاپ تا ءجۇردى. بەرتىن كەلە تاپ-تازا پالاتا، قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىنىشتىق بۇرىنعىداي ەلەگىزىتپەي ءوز تىرلىگى، قىزىعى بار ومىرگە اينالدى. كۇنىنە ءبىر مارتە بالىم كەلىپ، كومبيناتتاعى جاڭالىقتاردى ايتادى، كوڭىلىن اۋلاپ كۇلدىرەدى. الدەنەشە رەت ابىلاي دا حابارلاسىپ، قىزعىلىقتى جۋرنال، گازەت اكەپ بەردى. ەمحانانىڭ حيرۋرگتەرى تالاي رەت قاراپ، ءالى تياناقتى ەشتەڭە ايتقان جوق. بىردە: «وسى شىنىمەن مەنىڭ اياعىمنىڭ جاراقاتى سۇيەك تۋبەركۋلەزىنە اينالىپ پا؟» — دەپ ايناش سۇراپ ەدى، دارىگەر كۇلىمدەپ: «ءازىر بەلگىسىز، قارىنداس. جازىلاسىز، قام جەمەڭىز»،— دەدى.— «تەك كوپ جۇرە بەرمەڭىز. بالداقسىز قارىس قادام اتتاۋشى بولماڭىز. اياققا سالماق تۇسىرمەۋگە تىرىسىڭىز، جاراي ما؟ اۋرۋمەن كۇرەسۋدە ءبىزدىڭ ۇلكەن كومەكشىمىز وزدەرىڭىزسىزدەر. ونى ءبىر ساتكە دە ۇمىتپاڭىزدار...»
ەرتەڭىنە ءادىلحان كەلدى. قوماقتى گازەتكە الما، المۇرت وراپ اكەلىپ، باس جاعىنا قويدى. الماتىنىڭ دا قىسى قاھارىنا ءمىنىپ، ايازدى بولا باستاعانىن ايتتى. قىزعىلىقتى اڭگىمە شەرتىپ، پالاتاداعى قىز-كەلىنشەكتەردى دە، ايناشتى دا كۇلدىرىپ وتىردى. كەتەر جەردە عانا دارىگەرلەرگە جولىققانىن سەزدىردى.
— نە دەدى، ءادىلحان؟
— جىلىنشىگىڭ شاتىناپ جارىلىپتى. قالاي شىداپ جۇرگەنسىڭ؟ تاڭىم بار.
— سونىمەن ولار نە دەيدى؟ سۇيەك تۋبەركۋلەزى ەمەس پە ەكەن؟
— جارىق قىزىل تامىرلانىپ تۇرعان كورىنەدى. ءازىر بەلگىسىز دەيدى. سەن ۋايىمداما، ونداي بولادى،— دەدى ءادىلحان. ول حيرۋرگتەردىڭ قاۋىپتەنە: «سۇيەك تۋبەركۋلەزى مە دەپ ويلاي مىز»،— دەگەنىن جاسىرىپ ايتپادى.
— ساعان، ءادىلحان، اق حالات ۇيلەسەدى. حالاتپەن ۇزىن بوپ، جاسارىپ كورىنەسىڭ،— دەدى.
— ۋف، قۇداي-اي قۋانتىپ تاستادىڭ-اۋ. ايتپەسە، بويىڭ الاسا، شالسىڭ دەۋشى ەدىڭ.
— جو-جوق. ولاي دەمە، ءادىلحان،— دەدى ايناش شاتتانا كۇلىپ.
— قايران قازاق قىزى-اي. سەنىڭ وزگە ەلدىڭ ايەلدەرىندەي بەتىندى تۇمشالاماي اشىق، ەركىن ءومىر كەشكەنىڭدە وسى قايسارلىعىڭ، اقىلدىلىعىڭ، تاپقىرلىعىڭ-اۋ. تاپقىرلىق دەگەننەن شىعادى. باياعىدا ابايدىڭ ءبىر قياسپاي دەگەن قۋ ءتىلدى، سوزگە جۇيرىك دوسى بولىپتى،— دەپ ءادىلحان داۋسىن كوتەرە، تاماعىن كەنەپ قويدى. پالاتاداعى ايەلدەر ەلەڭدەي قۇلاق تۇرە قالدى. قىزىقتى ءبىر اڭگىمە باستاردا ول ىلعي وستەدى. ءقازىر دە كۇلىمدەي، جەلدەي ەسىپ جونەلدى.— ءومىرى كىسىدەن ىعىپ، ءسۇرىنىپ كورمەگەن الگى قياسپاي ايەلدەن جەڭىلىپتى دەيدى. كەرەي اۋىلىندا اقىلدى، تاپقىر كەلىنشەك بار ەكەن دەپ ەستيدى دە، ەل جايلاۋعا شىققان كەزدە سونى دا كورمەك بوپ ءۇش-تورت جىگىت ەرتىپ اتتانسا كەرەك.
قوڭاقجاي ەل ابايدىڭ دوسى، اتى ءماشھۇر قياسپايدى مالىن سويىپ، قول قۋسىرىپ قارسى الادى. ەت جەلىنەدى. ولەڭ ايتىلادى. شايدىڭ مەزگىلى تايالادى. بابىنا كەلگەن قياسپاي كەلىنشەكتى قالاي تىلگە تارتسام دەپ ءمۇيىز شاقشاسىن الىپ، ويلانىپ وتىردى. ءماسىسىنىڭ وكشەسىنە شاقشاسىن قاعىپ-قاعىپ جىبەرىپ، ناسىبايىن ەندى اتام دەگەندە، شاي جابدىعىن جاساپ جاتقان كەلىنشەك:
— قايناعا، شاقشاڭىزدى تاستاڭىزشى،— دەپتى شىداي الماي.
جالت قاراعان قياسپاي كەلىنشەككە كوز توقتاتسا، الگى ساڭكيگەن پۇشىق ەكەن. كوكتەن ىزدەگەنى جەردەن تابىلعانداي قۋانىپ كەتكەن قياسپاي: «ۇرىمتال ءساتىڭ كەلدى-اۋ، ءا»، — دەيدى دە:
— ناسىباي اتاتىنداي مۇرىن تابىلسا، ول قۇرىماعىرىڭ بار عوي،— دەپ شاقشاسىن تاستاي سالىپتى.
كەلىنشەك ءۇن-تۇنسىز قولىنا الىپ، ناسىبايدى اتادى دا. قياسپايعا قايتىپ بەرەدى، جەڭىلتەكتەۋ جىگىتتەردىڭ ءبىرىنىڭ مىرس ەتە قالعانىن دا ەلەمەيدى.
شاي ءىشىلىپ، توسەك سالىنار، قوناقتاردىڭ دا دامىلدار شاعى كەلەدى. قياسپاي باستاعان جىگىتتەر دالاعا شىعىپ سەيىلدەپ قايتادى. كەلسە توسەك جايىلعان. قوناقتار ورىن-ورىندارىنا جاتۋعا ىڭعايلانىپتى. قازاق قۇرمەتتى مەيمانىنا قاشاندا توسەكتى ورتاعا، تورگە سالادى ەمەس پە؟ قياسپاي قاپەرىندە ەشتەڭە جوق، سول ورىنعا كەپ جايعاسقالى وتىرا بەرىپ، توڭىرەگىن سيپالاپ قالادى، ىلە لەكىتە كۇلىپ:
— كەلىنجان، بۇل ءۇيدىڭ قوناققا دەگەن جاستىعى بولماۋشى ما ەدى؟ — دەيدى.
ەسىك جاقتاعى قىزىل شىمىلدىقتىڭ جانىندا كۇيبەڭدەپ جۇرگەن كەلىنشەك كۇلىمدەي بۇرىلىپ:
— ە، ءتايىرى، ونى جاستانار باس تابىلسا، نەگە بولماسىن،— دەپ قۇس جاقتىقتى تاستاي سالىپتى. سويتسە، قياسپايدىڭ باسى تاز ەكەن عوي. ول ۇياتتان جەرگە كىرىپ كەتە جازداپتى.
ءسوز ءقادىرىن بىلەتىن، تاپقىرلىقتى ءپىر ءتۇتاتىن قازاق ەمەس پە. سول بويدا قياسپاي جىگىت تەرىمەن ءدۇر كوتەرىلىپ، الگى ۇيگە قونباستان اتتانىپ كەتىپتى دەيدى. سەن دە، ايناش، سول اپالارىڭا تارتقانسىڭ-اۋ دەيىم،— دەدى ءادىلحان پالاتاداعى قىز-كەلىنشەكتەرگە ىلەسە كۇلىپ.
— تارتپاسام دا، سارقىنشاعى جۇققان شىعار، قايدان بىلەسىڭ،— دەپ ەدى سوندا ول.
بۇگىندە مىنە ەكى كوزى ءتورت بوپ ءادىلحاندى كۇتەدى.
كەلەتىن مەزگىلى ءوتىپ بارادى.
تەاتردان شىعىپ بالىم مەن ابىلاي دالادا ءبىراز قىدىرماق ەدى، سارى شۇناق تۇنگى اياز بەت قارىپ، شىداتپادى. ايتسە دە، ابىلاي سىر بەرمەي، سوڭعى كۇندەرى جازعان بىر-ەكى ولەڭىن كوشە جيەگىندەگى شام تۇبىندە تۇرىپ بالىمعا وقىپ ۇلگەردى: «جۇمىسشى اقىن،» — دەپ ايتار تاعىپ، الدىن-الا وقۋشىلارىنان كەشىرىم وتىنگەندەي بوپ گازەت، جۋرنالدار جاريالاعان ءۇش-تورت ولەڭىن جۇقا، كوك ەلتىرى جاعالى پالتوسىنىڭ ىشكى جان قالتاسىنان سۋىرىپ الىپ، قوبىراتا كورسەتتى. جۇزىندە: «كىممەن سەيىلدەپ جۇرگەنىڭدى بىلەمىسىڭ؟» —دەگەندەي ماقتانىش تا جوق ەمەس. ول وسى ءقازىر تارتپاق تۇرعاي، جوندەم كۇيىن كەلتىرە بىلمەسە دە، دومبىرا ساتىپ الىپ، ۇيرەنسەم بە دەپ جۇرگەن جاس سياقتى ەدى، تالابى دا، تالانى دا تەرەڭدە، ينە جاسۋلانىپ مازدايتىن سياقتى. بۋلىعىپ كەپ مۇڭدايلار لاۋلاي دا جونەلەدى، بىقسىپ-بىقسىپ ءسونىپ تە جاتادى. ابىلاي سونىڭ قايسىسى ەكەنى بەيمالىم. ءازىر ول كوپكە ايتارىن سىبىرلاپ، قىزعا ايتارىن داڭ-دۇڭعا اينالدىرىپ، قۇلاق جاڭعىرىقتىرىپ جۇرگەن ءجايى بار. كۇنىنە وپ-وڭاي ون ءولىپ، ءجۇز ورتەنەدى، نە كۇيىندىرمەيدى، نە سۇيىندىرمەيدى. مۇنىڭ ءبارىن، ارينە، بالىم بىلمەيدى — وقىسا، بىلەر ەدى، بىلەس دە، تۇسىنبەيدى عوي. ايتەۋىر، «ءتىرى اقىن مەن» كوڭىل تابىسقانىنا ءماز. تەك الگىندە شەك-سىلەسى قاتا كۇلىپ، تەاتردان ءوزى قاتتى ۇناتىپ شىققان پەسانى ابىلاي داعدىسىنشا تۇككە العىسىز ەتكەندە: «كوڭىلىمدى لايلادى-اۋ، ءبۇيتىپ سىيلاعانى بار بولسىن»،— دەپ كۇيىندى. قايتىمى جىلدام قىز ىلە: «كەيىن تۇزەلەر دە» دەي سالدى. Mءىنe ولار جاتاقحاناعا دا جەتتى.
— ال، جاقسى... cay بول،— دەدى بالىم قوشتاسىپ تۇرىپ.— توڭعانىڭدى سەزەم. بولمەگە شاقىرىپ شاي بەرەر ەم، ءوزىڭ بىلەسىڭ، ۇيدە جالعىزبىن. ايناش جوق. ىڭعايسىز بولار دەيىم.
— اي، بالىم-اي، اق جۇرەكسىڭ-اۋ. مەن سەنى وسىنىڭ ءۇشىن سۇيەم عوي. امال نە، سەن ماعان سەنبەيسىڭ.
— سەنبەسەم، ابىلاي، سەنىمەن قىدىرام با؟
— سەنگەنىڭ وسى ما؟
— ءجۇدا، ىسعايسىز دا...
— ونان دا بۇكپەسىز «سەنەن قورقام» دەمەيسىڭ بە، بالىمجان،— دەدى ابىلاي وزىنەن گورى ەتجەڭدى، ءىرى قىزدى قۇشاقتاي ءتۇسىپ. قىتىقشىل بالىم سىعىراڭداي كۇلىپ، قىمسىنعان بوپ ءجۇزىن الىپ قاشا بەردى.
— ءدوپ ويىڭنىڭ ۇستىنەن ءتۇستىم-اۋ دەيىم، بالىم؟
الگىندەي ەمەس قىز كوڭىلى «كەت ءارى» كورىنبەدى، كومەيى كادىمگىدەي بوساپ قالدى. ول وسى ءقازىر كوكتەگى جەم ىزدەگەن قىراندى اڭداماي اشىق، جاسىل ويپاتقا شاۋىپ شىققان ەسسىز اق لاق ءتارىزدى: الدەبىر ۇرەي بيلەپ، ءقاۋىپتى سەزسە دە، تىعىلمايدى.
— نەگە ۇندەمەيسىڭ، بالىم؟
— ءجۇدا، ۇيگە كىرمە دەۋگە قيمايىم.
— قينالساڭ كەتەيىن.
— جو-جوق... ءجۇر...
ابدەن قاتتى توڭعانىن ابىلاي جىلى بولمەگە كىرگەندە سەزدى، اياعى باتەڭكەسىنە سىيماي ءىسىنىپ كەتكەندەي سىزدان بارادى. بالىم شاي قويعالى دالاعا شىعىپ ەدى، ول باتەڭكەسىن شەشىپ اياعىن قوس قولداي ۋقالاپ جان ءبىتىردى. ىستىق شايدان كەيىن، تىپتەن سەرگىپ سالا بەردى. تولىقسىپ وتىرعان بالىمعا دا كوزى ءجيى ىركىلىپ، توياتتاي قارادى.
كويلەگىڭ قونىمدى، نەتكەن ادەمىسىڭ، بالىم،— دەدى ول سۇقتانا.
ايناش ەكەۋمىز بارىپ العانبىز. ساعان شىن ۇناي ما؟
— ءيا، تاماشا.
— العاشىندا وزىمە ءتىپتى ۇناماعان. ايناش: «ساعان لايىقتاپ تىككەندەي، اسەم، ال»،— دەگەنسىن كوندىم.
— تالعامى جاقسى ەكەن.
— ءجۇدا، ءوزى دە تاماشا قىز عوي. مەن ونى قاتتى قۇرمەت تۇتام، — دەپ بالىم ورنىنان تۇرىپ، مۇڭايا كەرەۋەتكە بارىپ وتىردى.— اكەسىنىڭ قازاسى ازداي اۋرۋ دا جابىستى. ءبىر ايدان استى ءالى اۋرۋحانادا... كەشكى ساباعىنان قالعانىن قويشى، دەنساۋلىعىن ايت تا. بايعۇس بالا جۇدەپ تە ءبىتتى.
اناۋ جىگىتى قالاي؟ كەيىنگى كەزدە سيرەك كورىنەدى دەيدى، راس پا؟
— ە، ونى قويشى... سويدەيدى عوي، كىم ءبىلسىن. ءوزى تەزىرەك جازىلسىنشى.
— بۇلاي قاتتى قينالا بەرمەسەيشى، بالىم،— دەدى ابىلاي بالىمنىڭ قاسىنا كەپ وتىرىپ.
باتىلسىزداۋ قىز ماڭايىنا قولىن تيگىزىپ، شاشىن سيپادى. بالىم ۇركىپ، تارتىنبادى. جەتىم كوڭىل جىگىت مەيىرىمىنە ەلجىرەي، وعان تىعىلا ءتۇستى. ءومىرى جان بالاسى ماندايىنان سيپاپ، كوڭىلىن جۇباتپاعاننان با، ابىلاي ءۇنى جانىنا جاعىپ بارادى. «جۇرەگىم...»، «بالىم جانىم» دەگەن كىم بار؟ تەمەكى ءيىستى جىگىت ەرنى بەتىنە تيگەندە عانا ول ۇرەيلەنىپ قالعان، ايتسە دە، قارسىلاسا الماي، ءالى كەتىپ، بۋىن-بۋىنى قۇرىپ بارا جاتقانىن سەزىندى. ىستىق قان باسقا شاۋىپ، جەر-دۇنيە شىر كوبەلەك اينالىپ جۇرە بەردى.
— ونىڭ نە... ابىلاي جانىم،— دەيدى ول القىنا...
ون ءبىرىنشى تاراۋ
جيەك سۇتتەي اپپاق. قارا كۇرەڭ كەڭ القاپ بۋسانىپ جاتىر. ايناش جالعىز اياق ەشكى سوقپاقپەن جۇگىرىپ كەلەدى. ۇستىندە كوگىلدىر جىبەك كويلەك، جالاڭ باس. «ءتۋفليى قۇرىماعىردى بەكەر-اق كيگەن ەكەم. وكشەمدى قاجاپ تاستاعانىن قاراشى»،— دەيدى. قايدا بارادى؟ نەگە اسىعادى؟
بۇ ماڭ دالادا نەعىپ ءجۇر؟ ءوزى دە بىلمەيدى. ايتەۋىر تەز جەتسە بولعانى. قارا تەرگە ءتۇسىپ، تۇيە ءجون بەل ۇستىنە دە شىقتى. «ۋف...» — دەپ تەرەڭ تىنىستاي توقتادى. اناۋ ىلدي باتپاقتى ەدى، بۇ جەر دەگدىپ، قىلتاناقتان كوك ءشوپ ءوسىپ قالىپتى. شىقتانا جەلبىرەپ تۇر. ايناش تابانىمنان سىز وتەر-اۋ دەمەي ءتۋفليىن شەشىپ قولىنا الدى: مىنە عاجاپ، جەر سالقىن ەمەس، جىپ-جىلى. قۋانا بەل ۇستىنەن ىلديعا قاراي جونەلگەن، الدىنان ەلىكتىڭ لاعى شىعا كەلدى، الگى مۇنى تانىماي ۇركىپ، ماڭايلاتسا بولار ما. قۋىپ ەدى، ىرشىپ ءتۇسىپ، سوناداي ۇزاپ كەتتى. جاقىنداسا-اق قۇلدىراڭداپ زىتىپ بەرەدى. ابدەن شارشاتتى. ءوز دارمەنسىزدىگىنە ايناش ىزالانىپ، جىلاپ تا بەرە جازدادى. «تابانىم ويىلىپ قالعان-اۋ شاماسى. سىزداپ اۋىرا دى. ەلىكتىڭ لاعىن قۋىپ نە جىنىم بار ەدى، تىنىش جونىمە جۇرە بەرمەيىم بە»،— دەپ ويلا دى ول كۇيىنىپ. ۇستىندە قوڭىر كوستيۋم، ءوزى جالاڭ باس ءبىر ادام بۇيىردەگى ويپاتتان شىعىپ، ەلىكتىڭ لاعىنىڭ سوڭىنان تارتتى. «بۇ نەعىلعان ادام؟ ويباي-اۋ، كوكەم ەمەس پە؟ ءيا-يا، سول... مەنى كورمەگەنى مە؟..»
— پاپا!.. پاپا!.. توقتاشى، مەن ايناشپىن عوي! — دەپ ايقايلاماق بولعان،— داۋسى شىقپاي قالدى. ارتىنان جۇگىرەيىن دەسە اياعى سىرقىراپ باستىرمايدى. الگى ادام ەندى بىردە ءادىل حان سياقتانىپ كەتەدى. «ءادىلحان...» — دەيدى قىرىلداپ، ول قايىرىلىپ قارامايدى. اپپاق سۇتتەي جيەكتە ەلىكتىڭ لاعىنىڭ سوڭىنان قالىقتاپ بارادى.
— ءسىڭلىم... ءسىڭلىم ويانشى... ءتۇس كورىپ باستىعىرىلىپ جاتىرسىڭ بىلەم،— دەدى كورشىلەس كەرەۋەتتەگى ەگدە ورىس ايەلى يىعىنان ءتۇرتىپ.
— ا؟.. ءيا، تۋف...
ايناش قان سورپا تەرلەپ وياندى. ايتسە دە الگىنىڭ ءبارى ءوڭى ەمەس، ءتۇسى بولعانىنا قانداي قۋاندى دەسەڭىزشى. جاستىقتان باسىن كوتەرىپ، قاسىنداعى ورىندىق ارقالىعىنا ءىلۋلى تۇرعان ورامالدى الىپ ءسۇرتىندى دە، جايعاسا، شالقاسىنان جاتتى. كۇن ءالى ەرتە ەكەن. تاڭ جاڭا عانا اتىپ كەلەدى. كورشىلەس كەرەۋەتتەگى ايەلدەن وزگەلەرى ۇيقىدا. «بۇ كىسىنى مەن وياتىپ جىبەردىم-اۋ. ەندى قايتسەم؟ كەشىرىم سۇراسام با؟»
— نينا يۆانوۆا، ءسىزدى مەن وياتىپ جىبەردىم-اۋ دەيىم،— دەدى.— كەشىرە كوردىڭىز.
— جو-جوق، و نە دەگەنىڭ، ءسىڭلىم. ءوزىم وياندىم. كەشىرەتىن تۇك تە جوق. قىسىلما، جانىم.
نينا يۆانوۆنامەن ايناش كەلگەن كۇنى تانىسقان.
ول سوناۋ تامبوۆتان تىڭ ولكەسىنە كەلىپتى. كۇيەۋى، ءبىر بالاسى بار كورىنەدى. قىستا ماشينادان پىشەن ءتۇسىرىپ جاتقاندا قۇلاپ، جامباسىا سىندىرىپ الىپتى. كەيىن سونىسى اسقىنىپ، سۇيەك تۋبەركۋلەزىنە اينالعان. الدەنەشە رەت اۋرۋحاناعا ءتۇسىپ ەمدەلسە دە، ءساتى بولماعان كورىنەدى، اقىرى جازىلماعانسىن، وسىندا كەلىپتى. جاتقانىنا بيىل جەتى جىل. وتكەن جىلى كۇيەۋى «ايرىلىس قاعازىن» جىبەرگەندە ۋ ءىشىپ ولمەككە بەكىنگەن ەكەن، دارىگەرلەر امان الىپ قالىپتى. تاعدىر نەتكەن قاتىگەز. ال، اناۋ توردەگى كەرەۋەتتە جاتقان لاريسا دەگەن قىز بيىل ون التىدا. ول ەكى اياعىنان مەشەل. جۇرە المايدى، ءوزى اق جارقىن، كۇلەگەش. كوزى كوكپەڭبەك، پىستە مۇرىن ناعىز سۇلۋ. شاشى كۇمىستەي جۇپ-جۇمىر يىعىنا توگىلىپ تۇر. ونىڭ جانىنداعى كەرەۋەتتەگى گەولوگ كەلىنشەك. سۇيەكتى، ءىرى. قونقاق مۇرىن، قارا شاشتى ايەل. و دا وسى اۋرۋحانانىڭ ەسكى تۇرعىنى. سۇيەك تۋبەركۋلەزى بۇعاناسىنا تۇسكەن. «باعىڭدى بايلامايىن. قيمايتىن بالامىز جوق. سەن باسقاعا ۇيلەن، ۆولوديا»،— دەگەن ەكەن كۇيەۋىنە، ول ۇرسىپ تاستاپتى. «مەنى سەنەن اجال عانا ايىرادى»،— دەپتى. اپتاسىنا ءۇش مارتە كەلىپ تۇرادى. زاۆودتا سلەسار كورىنەدى. مىنە،التى جىلدان بەرى سونىسىنان ءبىر اينىعان ەمەس. ىلكىدە ەمدەلۋ مەرزىمىنىڭ مۇنشالىق ۇزاقتىعىنا ايناش تاڭ قالىپ، تىپتەن قورقىپ كەتسە دە وسى وتكەن اي جارىم ىشىندە سۇيەكتىڭ ءبىتۋى قيىن ەكەنىن تۇسىنگەندەي دە بولدى. ءومىر دەگەن — ءانى، سول. كۇنى كەشە ول دۇنيەدە وسىنداي ەمحانا بارىن، وندا ساباق الىپ، اۋرۋ بالالار مەكتەن تە ءبىتىرىپ جاتاتىنىن بىلمەك تۇرعاي، ەستىسە دە، سەنەر مە ەدى؟ اي، قايدام...
— ءسىڭلىم،— دەدى نينا يۆانوۆنا سىبىرلاي ايناشتىڭ ويىن ءبولىپ.— ۇيىقتاپ كەتكەنىڭ جوق پا؟
— جوق.
— كەشىر، ءسىڭلىم، مەن سەنىڭ ەسىمىڭدى تاعى دا ۇمىتىپ قالدىم. ايتامىسىڭ؟
— اينا حاسانوۆامىن.
— اينا... جاقسى ەسىم. اينا دەگەن ەسىم وسى ەستون جۇرتىندا دا بار-اۋ دەيىم؟ قىز كەزىمدە بالتىق بويىنداعى رەسپۋبليكالاردا بولعانمىن. سوندا ەستىگەن سياقتىمىن.
— مۇمكىن.
— سەن ءوزىڭنىڭ سۇلۋ ەكەنىڭدى بىلەمىسىڭ، اينا؟
ايناش ۇندەمەدى.
— سەن سۇلۋسىڭ. ءيا-يا، ناعىز شىعىس سۇلۋىسىڭ. ماڭدايىڭ جازىق، كەڭ. اقىلدى دا بولۋىڭ كەرەك. ءتۇس كوردىڭ-اۋ دەيىم. ويتكەنى داۋسىڭ شىعىپ كەتتى.
— ءسىز ءتۇس جوري بىلەسىز بە؟
— ايت. جوريىن.
— مەكتەپتە وقىپ جۇرگەنىمدە ءبىر قورىقشى ەلىكتىڭ لاعىن اكەپ بەرگەن. الگى وتە سۇيكىمدى ەدى. مەنىڭ كولەڭكەم سياقتى ەرىپ جۇرەتىن. ەمىزىكپەن ءسۇت ىشكىزگەم... كەيىن اڭشىلار ءولتىرىپتى. اكەم بيىل قايتىس بولدى. سول ەكەۋىن كوردىم. ولار ماعان قاراماي كەتتى. سوڭدارىنان جۇگىرەيىن دەپ ۇمتىلعام، اياعىم اۋىرىپ باستىرمادى. ايقايلايىن دەسەم، داۋسىم شىقپاي قينالدىم...
— اينا، بۇل جاقسى ءتۇس. ولگەن ادامنىڭ قايىرىلماعانى، قولىن بەرمەگەنى دۇرىس. دەمەك سەن جازىلاسىڭ، كوپ جاسايسىس.
ايناش ءادىلحاندى كورگەنىن، ونىڭ دا قايىرىلماي كەتكەنىن ايتسام با دەپ ءبىر وقتالدى دا، جۇرەگى داۋالاماي، ىركىلىپ قالدى.
— سۇيەتىن جىگىتىڭ بار ما، اينا؟
— ءيا.
— انادا كەلگەن جىگىت پە؟
— ءيا.
— تاربيەلى ينتەلليگەنت جىگىت. ءوزى كىشىپەيىل، اق جارقىن بىلەم. اسىرەسە ءبىزدىڭ لاريساعا ۇناپ-اق قالىپتى. لاريسا ءالى بالا عوي. سىر بۇگۋدى بىلمەيدى. بايعۇس بالا وسى ءۇيدىڭ ءتورت قابىرعاسىنان بوتەن نە كورىپتى،— دەپ نينا يۆانوۆنا ءبىر ءسات ايناش ءجايىن ۇمىتىپ لاريسا تاعدىرىنا ءتۇسىپ كەتتى.— ايتپاقتايىن، ول جىگىت كىم بوپ ىستەيدى، اينا؟
— كوز دارىگەرى — حيرۋرگ.
— ءا، سولاي ما؟! قاراماعا جاس. جالپى شىعىس ادامدارى جاسامىس كەلەدى-اۋ دەيىم. اينا، سەن ۋنيۆەرسيتەتتىڭ تاريح فاكۋلتەتىنە ءسۇيىپ ءتۇستىڭ بە؟
— بىلمەيىم.
— بىلمەۋىڭ قالاي؟
— سياقتىڭ نە؟ قوي سەن ويگىپ التىن ۋاقىتىندى سارپ ەتپە.— نينا يۆانوۆنا باسىن جاستىقتان كوتەرىپ الدى. ايناشقا قاراپ جاتىپ ومىردە جاس ادامنىڭ ءوز بەتىن انىقتاپ الۋىنىڭ قانداي ءمانى بارىن اڭگىمەلەي كەتتى. اسىرەسە ويىڭ قىز بالا ءۇشىن ورنى بولەك دۇنيە ەكەنىن تاپتەشتەي جونەلدى. ول بولمەنىڭ ءىشى اق تورعىن تاڭ نۇرىنا بولەنىپ جۇرە بەرگەنىن دە اڭداماعانداي ەدى.— شىركىن، مەن سەندەي بولسام، دارىگەرلىك وقۋعا تۇسەر ەم. بۇل ناعىز قاجەت ماماندىق. اينا، ءالى دە كەش ەمەس، سەن دارىگەرلىككە ءتۇس. قۇلاساڭ دا قايتپا، تۇسپەي قويما. سوسىن مىنا بىزدەي بەيشارالار ساعان مىڭ مارتەبە تىلەيدى، راقمەت ايتادى.
— بىلمەيمىي، نينا يۆانوۆنا...
— ويلاناتىن نە بار، اينا، باسىن، جاس، بولاشاعىڭ الدا. تەك جۇرەكسىنبە... ءجا، سەنى جالىقتىرمايىن. شارشاعان دا شىعارسىڭ. دەم ال.
ايناش ءۇن-تۇنسىز كەزىن جۇمدى.
ون ەكىنشى تاراۋ
ءادىلحان سەرىكتى قالانىڭ ورتاسىنداعى ەڭسەلى «الماتى» رەستورانىنىڭ الدىندا كۇتىپ الدى. ءوزى كيىمىن شەشىندىرىسىپ كيىم ىلگىشكە تاپسىردى دا، ەكىنشى قاتارعا باستاپ؛ «ءجۇر تەز. ساعات جەتىگە دەيىن كەشىككەنىڭ نە؟» — دەپ قويدى.
— وۋ، نە بولدى؟ ءجاي ما؟
— اڭگىمە بار... مەن تاماققا زاكاز بەرىپ تە قويعام.
ولار كەن، زالدىڭ تەرەزە بەتىندەگى ءتورت كىسىلىك ورىنعا كەپ وتىردى. قارا كوستيۋم كيىپ، الاباجاق گالستۋك تاققان ءادىلحان وسى ءقازىر ۇيلەنگەلى وتىرعان جاس كۇيەۋدەي سالتاناتتى، ءساندى ەدى. اقشىل پەنجەگىنىڭ استىنان قىزىل كۇرەڭ سۆيتەر كيگەن سەرىككە كوڭىلى تولىڭ قىراماي بىر-ەكى رەت الايا قارادى.
— سەن مەنى تويعا شاقىرعاننان ساۋمىسىڭ؟ — دەدى سەرىك اقسارى ءجۇزى كۇرەڭىتە كۇلىپ.
— سوعان جاقىن. تەك اسىقپا.
— ول كىم تاعى؟ ايناش ەمحانادا دەمەپ پە ەڭ؟
— ءيا ول اۋرۋحانادا جاتىر، — دەدى ءادىلحان قاباعى كىرجيە قالىپ.— ايتساڭ دا سپورتشى-اۋ. سۆيتەرسىز جۇرمەيدى. دىرداي ينجەنەر دەۋدىڭ ءوزى قيىن.
ءسۇر بويداقتاردىڭ ادەتى دەسەيشى ونان دا.
— رەستورانعا كوستيۋم كيۋگە بولاتىن ەدى عوي.
— كانە سيگارەتىڭنەن بەر. مەنى قايتەسىڭ. قىز ەمەسپىن. كىم مەنى ايتتىرعالى جاتىر،— دەپ سەرىك ءادىلحان ۇسىنعان سيگارەتتىڭ ءبىرىن الىپ تۇتاتتى دا، بۇرقىراتا سورىپ، جۇمساق ورىندىققا جايلانا شالقايدى،— ءيا، ايناشتىڭ ءحالى قالاي؟
— تۇرا تۇر. كەيىن. مىنا قارىنداستى كۇتتىرمەيىك،— دەدى ءادىلحان گالستۋگىن كەربەزدەنە تۇزەپ. جىگىتتەردىڭ اڭگىمەسىن بۇزبايىن دەگەندەي قۇس مۇرىن، قارا تورى وفيسيانت كەلىنشەك بوكسەسى بۇراڭداپ كەپ قول قۋسىرا توقتادى. ەرنىنە جاققان قىزىل بوياۋ بەتىنە كۇمىس ۇنتاعىن سەپكەندەي جىلت-جىلت ەتەدى. توستاعانداي قارا كوزىن سەرىككە نەمكەتتى تاستاپ، ءادىلحانعا كۇلىمدەي قالدى.— كەشىرىڭىز، قارىنداس... الگىندە مەن ىشىمدىكتى كەيىن ايتارىم دەگەم ەندى زاكاز قابىلداي بەرۋىڭىزگە بولادى. نە ىشەمىز، سەرىك
— نە بۇيىرساڭىز، سول ىشىلەدى.
— قارىنداسىم، بۇل كىسى مەنىڭ مەكتەپتەس، ومىرلىك دوسىم. وسى وتىرعاندا باسى بوس، سۇر بويداق.
كومانديروۆكاعا كەلگەن اعاي دەڭىز.
— جو-جوق، الماتىلىق. ينجەنەر. ءبىر شىنى ارميان كونياگى مەن شامپان دەپ جازىپ قويىڭىز.
مينەرال سۋى شە؟
— ونان ەكى-ۇش بوتەلكە. ۇلتتىق تاعامنان نە بار؟
— مەنيۋدى قاراماپ نە ەدىڭىز؟ شۇجىق، قابىرعا...
— شۇجىق دۇرىس.
— قانشا؟
— تورتەۋ.
— تورتەۋىڭ نە، ءادىلحان؟ ەكەۋى دە جەتپەي مە؟
— سەنەن دە باسقا كەلەتىندەر بار... سوسىن، داياشى، ءبىر قوراپ شوكولاد اكەلىپ قويساڭىز. ىشپەسەك تە، ءبىر شىنى ريەلينگى كەلتىرەرسىز. اپورت الماسى دا ستول مەزىرەتى ەمەس پە؟! بولسا، ونى دا قاراستىرساڭىز.
وفيسيانت ىزەتپەن باس يزەپ بۇرىلىپ جۇرە بەردى. ءادىلحان كوستيۋمىنىڭ ىلگەگىن اعىتىپ جىبەرىپ، ۇلكەن ءبىر ءىس تىندىرعانداي «ۋف» دەپ قويدى. ول سەرىكتىڭ ەلپىلدەگەن ەلگەزەكتىگىن، مۇندايدا ۇزاق شىداپ وتىرا المايتىنىن بىلەتىن. «ءيا، ءادىلحان، بۇل نە قۇپيا؟ تاعى دا كەلەتىن ەكەۋىڭ كىم»، — دەر دەيدى ۇندەمەي. سەرىك سيگارەتىن اسىقپاي تارتىپ، سۇراعىسى كەلەتىندەي ىڭعاي بىلدىرمەدى. ءادىلحان دا ءبىر ءسات ءۇنسىز قالدى. ادەتتە رەستوران وفيسيانتتارى ۇزاق كۇتتىرىپ، اسىقپايتىن، مىناۋ قارا تورى كەلىنشەك بۇلكەكتەپ ءجۇرىپ كونياكتى دە، شاراپتى دا، شۇجىقتى دا، ءتىپتى مينەرال سۋدى دا اكەپ ۇلگەردى.
قىستىڭ كۇنى كەش ەرتە تۇسەدى. رەستوراننىڭ بارلىق شامدارى التى بولماي جانىپ تۇرعان، ەندى شاعىن ءبىر بۇيىردەگى ساكى-ساحناعا شىعىپ، وركەستر قۇيقىلجىتا بي كۇيىن ويناپ كەتتى.
— الگى قوناقتارىڭ قاشان كەلەدى، ءادىلحان؟
— مەن تومەن ءتۇسىپ قارايىنشى... ءا، انە وزدەرى دە كورىندى،— دەدى ءادىلحان ورنىنان كۇلىمدەي تۇرىپ.
سۇڭعاق بويلى كوك كويلەك كيگەن ءبىر سارى قىز بەن تولىقشا، كەلىستى قارا تورى كەلىنشەك باسپالداقپەن كوتەرىلىپ كەلەدى ەكەن. ءادىلحان قۇستاي ۇشىپ قاسىنا بارىپ تا قالدى. الدە نەنى ايتىپ، سەرىك وتىرعان تۇستى مەڭزەپ جاتىر. بىردە الدارىنا ءتۇسىپ، ەندى بىردە قاتارلاسىپ ءادىلحان قۋىرداقتاي قۋىرلىپ ءجۇر. ءۇنى دە جارقىن-جارقىن شىعادى.
— سەرىك، تانىس، مەنىڭ كوللەگام — مايرا ەلتاي قىزى،— دەپ ءادىلحان، كىسىگە تەسىرەيە قارايتىن تولىقشا كەلىنشەكتى تانىستىردى.— ءبىر ينستيتۋتتانبىز.
سەرىك... ءادىلحاننىڭ دوسى.
ءسىز دە دارىگەرمىسىز؟ ماقتا-ماتا كومبيناتىندا ينجەنەرمىن. تەكستيلششيك بولامىز.
— ارينە، ءسىز بويداق ەمەسسىز.
— نەگە ولاي دەيسىز؟
— كومبيناتتا قىزدار كەپ قوي.
— ازىرگە ماعان كوزى تۇسكەنى بولماي تۇر.
— كەرىسىنشە شىعار،— دەدى تولىقشا ايەل سىڭعىرلاي كۇلىپ. ءۇنى تازا، ادەمى.
— ال، مىنا قارىنداسىڭ ستۋدەنت...
— و دا دارىگەر دە،— دەدى سەرىك ءسۇڭعاق بويلى، قوي كوز، ۇياڭ قىزدىڭ قولىن الىپ جاتىپ.
— جوق، اعا، بولاشاق ينجەنەرمىن.
— مەنىڭ كوللەگام دا تابىلدى. سەرىك!
— نۇرزيلا.
— ال «پىسكەن استىڭ كۇيىگى جامان» دەگەن، كىرىسەلىك،— دەپ ءادىلحان شامپاندى قولىنا الدى.
جاڭا ءبىر ءاندى جاڭعىرىقتىرا باستاپ كەتكەن وركەستر ءۇنى بۇلاردىڭ داۋسىن ەستىرتپەي كومىپ ءوتتى. ءادىلحان قوناقتارىنان كەشىرىم سۇراعانداي ىركىلە بەرىپ، جۋىق ماڭدا ءاننىڭ بىتپەسىن سەزگەننەن كەيىن: «تاماق الىڭدار»،— دەپ يشارا ءبىلدىردى. كونياك تا، شامپان دا ءىشىلدى، جىلى-جىلى توستار دا ايتىلدى. ءادىلحان داڭعازا وركەستردىڭ اۋەنىنە ەلىگە كەلىنشەكتى بيگە شاقىردى. سەرىك پەن نۇرزيلا وڭاشالانا ۇستەل باسىندا وتىرىپ قالدى.
— نەشىنشى كۋرستا وقيسىز؟
— سوڭعى كۋرستامىن، اعا.
— ماماندىعىڭىز نە؟
— گەولوگپىن.
— ۇناي ما؟
— نە؟ گەولوگتىك پە؟ ارينە. ۇنايدى،— دەدى نۇرزيلا باس يزەي.
سەرىك مۇنان ءارى نە ايتارىن بىلمەي، قىز كوڭىلىن نەمەن اۋلاۋدىڭ ءجونىن تاپپاي قينالدى. كونياك قۇيىپ: «ءسىزدىڭ وقۋ جىلىن تابىستى اياقتاۋىڭىز ءۇشىن»،— دەگەن، قىز كىرپىك قاقپاي قاعىپ سالدى. «پىستە مۇرىن، سۇيكىمدى سياقتى ما، قالاي؟» — دەپ ويلادى سەرىك ۇستەل ۇستىندە جاتقان سيگارەت قورابىن قولىنا الىپ.
— ۇلىقسات بولسا، اعا؟ — نۇرزيلا سيگارەت سۇراپ وتىر. سەرىك تەمەكىنى ءوزى ۇسىنباعانىنا وپىنىپ قالدى.
— البەتتە. ارينە،— دەي قالبالاقتاپ سىرىڭكە شاقتى. وت ساۋلەسى قىز جۇزىنە جاقىنداعان كەزدە سەرىك ونىڭ وپالانىپ، كوزىنىڭ اينالاسىن كوگىلدىرلەندىرە بوياپ قويعانىن اڭدادى. ءسۇپ-سۇيىر سالالى تىرناقتارى دا وسىرىلگەن، سىرلانعان، قىپ-قىزىل.
نۇرزيلا كانىگى شىلىمشىداي سيگارەتتىڭ ءتۇتىنىن جۇقا ەرنى بۇرىلە، قۇشىرلانا، تاناۋ جەلبەزەگى دىرىلدەي جۇتتى. بي اياقتالىپ ءادىلحان مەن مايرا دا ىستىقتاپ كەتكەن ادامداي جەلپىنە كەلدى. كەلە فۋجەرگە تولتىرا قۇيىلعان شامپاندى شولىركەي ءسىمىرىپ جاتىر. سەرىك بارلىق ريۋمكالارعا كونياكتى قۇيىپ:
— مەن وسى توستى بولاشاڭ ينجەنەر قارىنداسىم ءۇشىن الۋلارىڭدى وتىنەم،— دەدى.
ابدەن قىزىپ العان مايرا مەن ءادىلحان كەۋ-كەۋلەپ، ءبارى دە كوتەرىپ تاستادى. نۇرزيلا دا تارتىنعان جوق. ايتسە دە، سابىرلى، سۋ ىشكەن جان سياقتى، كىرپىك قاقپايدى. قاۋجاڭداي ءادىلحان مەن سەرىك، مايرا ىستىق قۋىرداققا باس قويعاندا، ول اۋزىنا ءدام تيگىزبەي سيگارەتىن تارتۋمەن بولدى. تاعى دا وركەستر بي اۋەنىن قۇيقىلجىتا باستاپ كەتتى. كورشىلەس ۇستەلدە وتىرعان ءۇش-تورت جىگىتتىڭ ەكەۋى كەپ، ءادىلحان مەن سەرىكتەن كەشىرىم وتىنە قىزداردى بيگە شاقىرۋعا ۇلىقسات سۇرادى. ءادىلحان: «ءوزىمىز شىعامىز»،— دەگەلى وقتالعان، سەرىك:
— ۇلىقسات،— دەپ قالدى.
مايرا مەن نۇرزيلا ءسال ىڭعايسىزدانعان ءتۇر تانىتتى دا، ورىندارىنان تۇرىپ، ەكى جىگىتتىڭ جەتەگىندە كەتە باردى. ءادىلحان قاباق شىتىپ:
— ونىڭ نە، سەرىك؟ جىندانعانبىسىڭ؟ — دەدى.
— ءاي، سەن بەرمەن قاراشى. بۇلارىڭ كىم؟ سونى ماعان نەگە ايتپايسىڭ، ءا؟
— ايتتىم عوي. مايرا مەنىمەن بىرگە ىستەيدى. اناۋ نۇرزيلا ونىڭ تۋىسى. تانىسقانىمىزعا ەكى اپتاداي بولدى. جاقسى قىز ەمەس پە، قۇدايشىلىعىندى ايتشى ءوزىڭ.
— جامان ەمەس... ال، ايناش شە؟
— مىنە، بۇل سەنىمەن مەنىڭ اقىلداسار شارۋام. جالعان ارشىلدىق، ادامگەرشىلىك، ادالدىق دەگەندى جيناپ قويىپ، كادىمگى ءومىردىڭ ۋىز شىندىعىنا تۋرا قارايىقشى، سەرىك. سەن ءوز باعىڭدى، بولاشاعىڭدى كورە، بىلە تۇرا قيىندىققا بايلاپ بەرەر مە ەڭ؟
— مۇنىمەن نە ايتپاقسىڭ، ءادىلحان؟
— مەن قىز تابا الماعاننان ۇيلەنبەي كەلگەن ەشتەڭەم جوق. ال، ءجۇرىپ-جۇرىپ اقساق، ءالى وقىر، وقىماسى بەلگىسىز شيكى قىزعا بارىپ ۇرىنا المايىم، دوستىم. قانداي سۇلۋ قىز دا ەرتەڭ ايەل. وعان دا ۇيرەنەسىڭ. ماحاببات ماڭگى ەمەس. سونى بىلە تۇرا سوقىر تاۋىقتاي سەلت ەتكەن سەزىمنىڭ جەتەگىمەن لاققىم كەلمەيدى.— ءادىلحان شىلىم الىپ تۇتاتتى دا، ءسوزىن ونان ءارى جالعادى.— ءيا، مەن ايناشتى سۇيەم. شىن سۇيەم... ايتسە دە، مەن وتقا تۇسەر كوبەلەك ەمەسپىن، اداممىن. سوقىر سەزىمدى سابىرعا، اقىلعا جەڭدىرۋىم كەرەك. و دا جەردە قالماس، ءوز باقىتىن تابار.
— سوندا نە، سەن ايناشتى قازىرگى اۋىر جاعدايدا تاستاپ كەتپەكپىسىڭ؟
— ويتپەگەندە سەنىڭشە، نە ىستەۋىم كەرەك؟ سەرىك، سەن سۇيەك تۋبەركۋلەزىمەن اۋرۋحانادا قانشا جىل جاتاتىنىن بىلەمىسىڭ. بىلمەسەڭ ايتايىن، كەم دەگەندە ون جىل ەمدەلەدى.
— مۇمكىن ول بولماس. ءقازىر باقىلاۋدا عوي.
— جوق سونىڭ ءوزى. ەكى ايدان استام ۋاقىت تەگىننەن تەگىن اۋرۋحانا ۇستامايدى. ءتۇسىن. جالعان ۇياتتىڭ قاجەتى نە؟ بىلەم مۇنىم ادامگەرشىلىككە جاتپايدى. ايتسە دە، بۇكىل ءومىرىمدى ساۋداعا سالا المايىم.
— دەگەنمەن، سەن ولاي ىستەمە، ءادىلحان. ەستيمىسىڭ...
ءادىلحان تەمەكىسىنىڭ تۇقىلىن كۇلسالعىشقا مىجعىلاي ءسوندىردى. سەرىككە تۋرا قاراماي:
— سەنەن ءبىر ءوتىنشىم، دوستىم، ايناشقا مەنەن حات اپارىپ بەر،— دەدى.— مەن دارىگەرلەرىنە جولىقتىم. دارىگەر دارىگەرگە شىنىن ايتادى. ولار سۇيەك تۋبەركۋلەزى بولۋعا ءتيىس دەپ وتىر. سۇيەك جارىقشاعىنىن، اراسىنداعى قىزىل تامىر بىتپەي تۇرعان كورىنەدى. كەيىن ول ىرىڭگە اينالۋى مۇمكىن. قىسقاسى مەن ونى تاستادىم. ءيا، قويدىم. ول مەنى بىلمەيدى، مەن ونى بىلمەيمىن. مەنىڭ ايەلىم نۇرزيلا ما، جوق، باسقا ما — بولاشاق كورسەتەر. اڭگىمە وسى، سەرىك.
— جوق، ءادىلحان، مەن بۇل تاپسىرماڭدى ىستەي المايىم.
— جاقسى، ەندەشە ءوزىم ول حاتتى مەدسەسترا ارقىلى تابىس ەتەرمىن.
— ۇلىقسات بولسا، دوستىم، مەن كەتەيىن. اۋىرىپ ءجۇر ەم.
— ءوي، سەرىك، نە دەپ وتىرسىڭ. قوناقتاردى شىعارىپ سالمايمىز با؟ — دەدى ءادىلحان ۇرپيە ورنىنان تۇرىپ.
— جوق، راقمەت، ءالى كورىسەمىز عوي.
سەرىك شيراق كوتەرىلىپ، ەسىككە بەت الدى. قايىرىلىپ ارتىنا قارامادى. «و، اق جۇرەك جىندى»،— دەپ، ءادىلحان كۇلگەن بوپ باسىن شايقاپ، ورنىندا وتىرىپ قالا بەردى.
تىلدەي سارعىش قاعازعا مارجانداي ءتىزىپ جازعان ءادىلحان حاتىن العاندا ول قۋانىپ قالدى: جالما-جان بۇكتەۋىن جازىپ جىبەرىپ وقي ءتۇستى دە، كوزىن جىپىلىقتاتا تاندانا ىركىلدى، ءبىر ءتۇرلى، وزىنە-وزى سەنبەگەندەي دە بولدى. ىلە ءجۇزى قۋقىلدانىپ، الگىندە عانا جاينانداعان جانارى سۋىق تارتتى، «بۇنىسى نەسى؟ ءازىلى مە؟» — دەدى ول كۇبىرلەي.
«قوي... ءادىلحان بۇلاي جازبايتىن شىعار؟ نەگە ءبىر-بىرىمىزدى ۇمىتۋعا ءتيىسپىز. ادام شىن سۇيگەنى ءۇشىن دە جازىقتى ما؟ تۇسىنبەيمىن...» ءوزى سۇيمەسە، قينالماي كوڭىل بىلدىرگەن جىگىتتەردىڭ بەتىن قايتارا سالاتىن، وعان پالەندەي ءمان دە بەرمەيتىن عوي. ابىلاي سياقتى تالاي بوزبالالارعا سولاي ىستەگەن دە. سوندا مەنىڭ دە ءبىرسۋ وسىلايشا سەزىمىمدى اياق استى ەتەر-اۋ دەپ ويلامايتىن. تونگە تۇسكەن جارادان دا ءتاتتى سەزىم الدانىشى اۋىر تيەتىنىن بىلمەيتىن. ءادىلحان حاتىنىڭ العاشىندا بايىبىنا بارماي داعدارعانى سونان ەدى. ەندى ونىڭ مىنا اۋىر كۇيدە جاتقاندا باس تارتىپ، سىرت قاراپ كەتەرىنە كوزى جەتكەندە، ايران-اسىر بولدى. مۇندايدا قايتۋ كەرەگىن دە ۇعىنا المادى، تەك قاتتى قورلانىپ، الدەنەنىڭ جۇرەك تۇكپىرىندە سىزداي ۇزىلگەنىن سەزدى. «جو-جوق، مۇمكىن ەمەس. قالايشا؟ سۇيەم دەمەۋشى مە ەدى؟ مەن دە ونى سۇيەم. تاستاي المايىم سەنى، ءادىلحان... سۇيەم. جازىعىم نە؟» ايناش بەتىن باسا اۋناپ ءتۇستى، جاستىعىن باۋىرىنا الا ەتپەتتەي جاتىپ، تۇنشىعا جىلاپ جىبەردى.
قارا الا «سپيدوللا» راديوقابىلداعىشىنان ويناقشىعان ءون سازىن تىڭداپ، ىڭىلداپ قوسىلىپ وتىرعان لاريسا جالت قارادى، كورشىلەس كەرەۋەتتەگى كەلىنشەك تە باسىن جاستىقتان جۇلىپ الىپ، لاريساعا قاباعىن شىعا بۇرىلىپ راديوقابىلداعىشىڭدى ءسوندىر دەگەندەي قولىن سىلىكتى. لاريسا اپالاقتاپ تىرس ەتكىزە «سپيدوللانى» ءسوندىرىپ تاستادى. نينا يۆانوۆنا دا شوشىنا ورنىنان كوتەرىلىپ، كەرەۋەتتىڭ قالايى باسىنان موينىن سوزدى:
— اينا، ساعان نە بولدى؟ نەگە جىلايسىڭ؟ – دەدى ول ۇرپيە قاراپ.
ايناش جاۋاپ قاتپادى. وزەگى ورتەنە سولقىلداي جىلادى. نينا يۆانوۆنا كەرەۋەتتىڭ اياق جاعىنداعى قوس بالداعىن الىپ، جامباسىنىڭ اۋىرعانىنا قاراماي، قينالا قاباعىن شىتىپ ايناشتىڭ كەرەۋەتىنە جەتتى. مۇپ-مۇزداي ماڭدايىنان شىققان تەردى قولىنىن، سىرتىمەن ءسۇرتىپ، تۋعان اناسىنداي باۋىرىنا تارتىپ، قاسىنا قيسايدى. ءزابىر كورگەن جاس جۇرەگى ەلجىرەي، ايناش ەگىلىپ كەتتى. «تاعدىرعا مەن نە جازدىم؟ نەگە مەن ولمەيىم. بۇيتكەنشە، ولسەم شە؟» — دەيدى ول دىرىلدەي. الگىندە عانا ايناش قۋانىشتى ەدى، ەلدەن بالىمنىڭ حابارلاۋىمەن اعاسى ءتۇسىپ كەلىپ كەتكەن. ونان كەيىن مەدسەسترا كىرىپ، ايناشقا حات ۇستاتقانىن نينا يۆانوۆنا دا، لاريسا دا بايقاماعان ەدى. ەندى نە ىستەرىن بىلمەي داعدارىپ، بىرىنە-بىرى جاۋتاڭداي قاراپ وتىر.
— اينا...
نينا يۆانوۆنا باتىلسىزداۋ، ىركىلە ونىڭ باسىنان سيپاپ قويدى: اقىرىن بەتىن وزىنە قاراتا بۇرىپ، ىپ-ىستىق قىزدىڭ كوز جاسىن قولىمەن ءسۇرتتى. تىلدەي قاعازدى كورىپ، ءمان-جايدى ايتپاي-اق تۇسىنگەنسىن، نينا يۆانوۆنا ايناشتى كوپ جۇباتقان جوق: «جىلاسىن... جىلاعانى جاقسى. شەر-مۇڭى تارقاسىن»،— دەپ ۇندەمەدى. باۋىرىنا باسىن تىعىپ جاتقان ايناش ءسال باسىلعاندا ۇستىندەگى جامىلعىسىن قامقورلاي، قىمتاي جاۋىپ ورنىنا كەلدى.
سونان ءتۇس الەگى اۋعانشا ايناش باسىن جاستىقتان كوتەرگەن جوق. ءبىر ءتۇرلى جىلاي-جىلاي كوز جاسى دا سارقىلعانداي جانارى قۇپ-قۇرعاق، شۇڭىرەيىپ قالىپتى. جاق ۇرتى وياندانا سۋالىپ، ءجۇزى قۋقىل تارتىپ، قىبىر ەتپەي جاتىر. بەيمازا وي ۇرلانا ەنىپ، سان-ساققا الىپ-قاشىپ تۇيىققا تىرەيدى: «اپىر-اي...» دەيدى ول شاراسىز نالىپ،— «تاعدىرىم مەنىڭ نەتكەن اۋىر... بويىم ءوسىپ، بۇعانام قاتپاي اناشىمنان، اكەدەن ايرىلدىم، ىلگەرى باسقان اياعىم كەرى تارتىپ وقۋىم دا بايانسىز. تابيعات انا سىيلاعان ءاز سەزىمىم دە تارىك. تاۋىم شاعىلۋمەن كەلەم. ءبارى دە تاعدىر ءىسى دەيدى... ونىڭ ماعان سىيلار سىيى ىلعي وسى بولسا، ماشينا استىيا ءتۇسىپ ولگەن ءجون شىعار؟ ەندى ڭايتتىم؟ نە ىستەسەم؟..
اكەم ايتسا، «تىرلىكتە — قىزىق تا، شىجىق تا كوپ. شىجىعىمەن قاسقايىپ كۇرەسە ءجۇرىپ جەڭگەن، كۇيزەلىپ، مويىرىلماعان — باقىتتى»،— دەيتىن. ەندى بىردە: «جول تاپپاي داعدارىپ، قاتتى قينالعان ساتتەرىمدە — مەن ءومىرىمنىڭ ەڭ ءبىر شۋاقتى، جارقىن كۇنىن ەلەستەتەم»،— دەگەنى دە بار. ال، مۇنىڭ ونداي باقىتتى كۇنى كانى؟ نە ءبىتىردى؟ نە ءبىلدى؟ نە كوردى؟.. ادىلحانمەن سەيىل قۇرعانى، شاعىن گۇلزار ىشىندە قىدىرىپ سىرلاسقانى، جاتاقحانادا بي بيلەگەنى مە؟..
جو-جوق، ونىڭ دا اشىق، ساۋلەلى ساعاتتارى ەسىندە... سوناۋ كوكتەمدە اكەسىمەن بىرگە قورىقشى داۋلەت ۇيىندە دەمالعان كۇندەرى شە؟! سىڭسىعان قالىڭ ورمان. اعاش اراسىمەن اقىرىن اياڭداپ كەلەسىڭ. قاراعاي مەن شىرشانىڭ قويۋ، حوش يىسىنەن تىنىسىڭ كەڭىپ، بويىڭ سەرگىپ شىرقاي ءان سالعىڭ كەپ تە كەتەدى-اۋ. ايتسە دە ءوزىڭدى-وزىڭ ازەر ىركەسىڭ. ۇيىعان سۇتتەي تىنىشتىقتى قيمايسىڭ. انە، العاشقى كۇن نۇرى دا توگىلدى. الگىندە عانا ءبىر ءتۇستى قاراعاي، قايىڭ، شىرشا، ۇيەڭكى قابىعى، بۇتاعى جاسىل، قىزعىلت، قارا، اقشىل، سۇرعىلت بوپ قۇبىلىپ تۇر. اياق استىڭ دا اعاش كولەڭكەسىنەن الاشۇبار، سارعىش — جولبارىس تەرىسىندەي، ءبىر ءتۇرلى جىبىرلاپ جەر دە ءتۇن ۇيقىسىنان ويانعانداي سەزىلەدى. ءۇن ەتكەن تاڭعى سامالدان اعاش باسى شايقالىپ، كولەڭكەلەر دە قوزعالىسقا تۇسكەنىن بىلسەڭ دە «ءتىرىلدى-اۋ» دەپ ويلايسىڭ. ءار تۇستان سايراعان قۇس ءۇنى دە عاجاپ. ءسابي الاقان جاپىراق سىبدىرى شە؟ ءيا، ءبىر كۇنى ول كەرەۋەتىنىڭ اياق جاعىندا تۇرعان ەلىكتىڭ لاعىن كوردى. كۇتپەگەنى، ويلاماعانى... قانداي قۋاندى دەسەڭىزشى. سونسىن ونى داۋلەت اتقا مىنگىزدى، تىزگىنىن قولىنا بەردى. ءيا، سوندا دا ايناش قوبالجىدى، قورىقتى..شىدادى... قۇلامادى عوي. ءومىرىنىڭ باسى شۋاقتى، شات بولعاسىن، قالعان كۇنى، جىلى، عۇمىرى دا قولتىعىنان جەل ەسكەن تۇلپار ۇستىندە وتەردەي سەزىلگەن. شاتتانا كۇلىپ، قۇلايمىن-اۋ دەپ ۇرەيلەنسە، الەۋەتتى، سەنىمدى داۋلەت اعانىڭ قولىنداي ءبىر كۇش دەمەپ، ىلعي دا شىعانداتا شىرقاتىپ، قۇستاي ۇشىرىپ اكەتەردەي تاعدىرىنا ءشۇباسىز ەدى.
ايناش ءالقيلى وي شيىرىنان ابدەن سالىعىپ، كوزى ءىلىنىپ جۇرە بەردى. تۇسكى اسقا دا ويانبادى. نينا يۆانوۆنا قىزدارعا «ۇندەمەڭدەر، ۇيىقتاسىن»،— دەپ ىمداپ، مازالاتپادى.
ءتۇس اۋا ەسىكتەن مەدسەسترا تاعى كورىندى:
— اينا حاسانوۆا، ءسىزدى حيرۋرگ شاقىرىپ جاتىر،— دەدى.— تۇرىڭىز كيىنىڭىز...
— نيكولاي ۆاسيليەۆيچ پە؟—دەپ قالدى لاريسا باسىن كوتەرىپ.
— ءيا، نيكولاي ۆاسيليەۆيچ.
ول بۇرىلىپ شىعىپ كەتتى. نيكولاي ۆاسيليەۆيچ جيلكوۆتى ەمحاناداعى اۋرۋلاردىڭ بارشاسى ءپىر تۇتاتىن. ول ءوزى الىپ دەنەلى، قوڭقاق مۇرىن، كوزى كوكپەڭبەك، الپىستان اسسا دا، تىپ-تىك جۇرەتىن ادام. شاشى، قاسى اپپاق، قىزىل شىرايلى ناعىز سىبىرلىك ورىس. ىلعي دا كىسىگە جىلى ۇشىراي كۇلىمدەي قارايتىن. مىنا ەمحانانىڭ الماتىدا اشىلۋىنا سەبەپكەردىڭ ءبىرى ەكەنىن دە ايناش وسىندا ەستىدى. بۇرىن اۋىلدىق جەردە، كەيىن تالدىقورعاندا ىستەپتى. مايداندا دا حيرۋرگ بوپ، تالاي ادامدى ولىمنەن قۇتقارعان دەيدى. سۇيەك تۋبەركۋلەزىن ەمدەيمىن دەپ بار ءومىرىن سوعان ارناعان جان. كەيبىرەۋلەر وعان: «بوس ەرمەككە بەرىلمە. مۇنىڭ قيالي دۇنيە. سەن دارىندى ادامسىڭ، بەكەر ۋاقىتىڭدى جويما»،— دەگەن كورىنەدى. ول العان بەتىنەن قايتپاپتى. مىنە، اقىرى نيكولاي ۆاسيليەۆيچ ءوز دەگەنىنە جەتتى. تالاي ادام سۇيەك تۋبەركۋلەزىنەن ەمدەلىپ، ساۋىعىپ كەتىپ جاتىر. ايناشتى سول كىسىنىڭ ءوزى شاقىرىپ وتىر. «نە دەمەك؟ نە ايتپاق؟ نەمەن قورقىتپاق؟ مەيلى... ەندى ماعان ءبارىبىر»،— دەپ ويلاعان ايناش بالداعىنا سۇيەنە باس حيرۋرگتىڭ كابينەتىنە بەت الدى.
— كىرىڭىز...
شاعىن كابينەت ەكەن. كىرە بەرىس وڭ قولدا — قولجۋعىش. ارىدە شىنىلى ەسىكتى اپتەچكا — شكاف. سول جاق قابىرعاعا تاقاۋ، ۇستىنە كىرشىكسىز اق ماتا جابىلعان، جاتاعان كەرەۋەت تۇر. قاقا توردە ستول. ونىڭ جانىندا اق قاعاز جابىلعان تۋمبوچكا. ۇستىندە تەلەفون، سۋ قۇيىلعان قۇتى، ستاكان. اق حالات كيگەن حيرۋرگ تومەن قاراپ الدەنەنى جازىپ وتىر. يەك قاعىپ ستولدىڭ الدىنداعى ورىندىقتى مەڭزەدى. ايناش اقىرىن كەپ ورىندىققا جايعاسىپ، بالداعىن تىزەسىنە سۇيەپ قويدى.
— ءيا، حاسانوۆا، حال قالاي؟
— جامان ەمەس.
— دۇرىس. جامان بولماسا، تاماق نەگە ىشپەيسىڭ، ءا؟ ءدارىنى نەگە قابىلدامادىڭ؟
ايناش تومەن قاراپ، ۇندەمەدى. نيكولاي ۆاسيليەۆيچ مۇنان ءارى سۇراعىن قايتالاعان جوق. الدىڭعى قاعاز-قالامىن كەيىن ىسىرىپ قويىپ، ورنىنان تۇرىپ كەتتى. بولمە ىشىندە ارلى-بەرلى ءجۇرىپ، ومىردە ادام بالاسىنىڭ باسىنا قايعى-قاسىرەت، قيىندىقتىڭ كوپ تۇسەتىنىن، ءبىرىڭعاي قۋانىش، ءسۇيىنىشتىڭ بولا بەرمەيتىنىن، سونىڭ بارىندە شىدامدىلىقتىڭ، قايسارلىقتىڭ اسا قاجەتتىگىن ەسكەرتتى. مۇنى ول ءجاي اكە وسيەتىندەي، كەڭەسە شۇيىركەلەسە وتىرىپ جەتكىزدى. ءقازىر ەكى بالاسى دا دارىگەر ەكەنىن، ايتسە دە، كۇنى بۇگىنگە دەيىن موسكۆا تۇبىندە ەرلىكپەن قازا بولعان كەنجەسى — سەرەجانى ۇمىتا المايتىنىن دا جاسىرمادى. ول تانكى ىشىندە ورتەنىپ ءولىپتى. نيكولاي ۆاسيليەۆيچ تە سول جەردەگى مايدان گوسپيتالىندە ىستەپ ءجۇرىپتى. وزىنەن ءتورت شاقىرىم جەردە ۇلىنىڭ پولكى سوعىسىپ جاتقانىن بىلمەپتى. ءومىر قوساعى، بالالارىنىڭ اناسى كەمپىرى وتكەن جىلى ميىنا قان قۇيىلىپ ولگەن، دارىگەر بولا تۇرىپ، سوندا مەن نە ىستەدىم؟ ءيا سول كۇنى كەمپىرىن جەرلەپ كەپ، ءبىر جاس تراكتوريست جىگىتكە وپەراسيا جاسادى، وپەراسيا ءساتتى ءوتتى. ەندى ول جازىلىپ كەلەدى. مىنە، مىناۋ حاتتاردى الىپ، وقىپ كورشى...
شىمكەنتتەن، قاراعاندىدان، گروزنىيدان تالدىقورعاننان، ءتىپتى سوناۋ مونعوليادان كەلىپ جاتىر. «قۇتتىقتايمىز... ءسىزدى ۇمىتپايمىز. سىزگە جانە ەمحانانىڭ بارشا دارىگەرلەرىنە راقمەت ايتامىز»،— دەپتى. بۇلاردىڭ ءبارى — وسى ەمحانادان ساۋىعىپ شىققاندار. ارينە، ءبىزدىڭ جۇمىسىمىزدا دا ساتسىزدىك، اتتەگەن-اي كەزدەسپەيدى ەمەس، ونداي دا بولادى. سوندا ءبىز نە، قۇرىسىن دەپ كۇدەر ءۇزىپ، ءوز ءجايىمىزدى كۇيىتتەپ كەتۋىمىز كەرەك پە؟ سەن بەرمەن كەل، اينا، مىناعان قارا... رەنتگەن سۋرەتى. مىناۋ جامباس سۇيەگى، شىرىگەن. قالاي ويلايسىڭ وسى سۇيەك ءبىتىپ، جازىلادى دەۋگە بولا ما؟ — ايناش سۋرەتتى جارىققا توسىپ ۇزاق قاراپ قالدى. ىركىلە ءتۇسىپ: «بىلمەيىم»،— دەدى.— مىنە، كوردىڭ بە؟ ىلكىدە ءبىز دە داعدارعانبىز، ەمدەي كەلە جازۋعا بولاتىنىنا كوزىمىز جەتتى. ءقازىر وسى «جامباستىڭ يەسى ساۋدا قىزمەتكەرى. جەتى بالانىڭ اكەسى. ال، مىناۋ شە؟ كوردىڭ بە، ءبىر اياق ەكىنشىسىنەن ءتورت سانتيمەتر قىسقا. مىنە، وسىنى ءبىز تەڭەستىرەمىز. قالايشا دەيمىسىڭ؟ سۇيەگىن سوزامىز. ءيا، ءيا سۇيەك، سوزىلادى. ارينە بىردەن ەمەس، جايلاپ، بىرتەلەپ جەتكىزەمىز. سۇيەكتى سەگىز سانتيمەترگە دەيىن سوزۋعا بولادى.
نيكولاي ۆاسيليەۆيچتىڭ اڭگىمەسى، اۋرۋلاردىڭدپىن جۇرەكتەن جازعان حاتتارى، ەمحانادا ىستەلىپ جاتقان قىرۋار ەڭبەكتىڭ اۋىرتپالىعى ايناشتىڭ كوزىم اشقانداي بولدى، قازىرگى ءوزىنىڭ كۇيىنىشى ءبىر ساتكە تىپتەن كۇيكى، تۇككە العىسىز بوپ كورىنىپ كەتتى. ەركىنەن تىس اۋرۋحانادا جاتقان جۇزدەگەن مۇگەدەكپەن ءوزىن سالىستىرىپ: «مەن ولارعا قاراعاندا باقىتتىمىن-اۋ»،— دەپ ويلادى. نەگە شۇكىرشىلىك ەتپەيمىن؟ سولاردان مەنىڭ نەم ارتىق؟ كەپ بولسا، مەن اياعىمنان ايرىلارمىن. ايتكەنمەن، تۇرىپ جۇرەم عوي. ءيا، مەنىڭ ءجايىم جاقسى...
«شىركىن، مەن دە وسى كىسىدەي دارىگەر بولار ما ەم» دەگەندەي ءبىر ءتاتتى ارمان جىلت ەتىپ تامساندىرىپ ءوتتى. مەدسەسترانىڭ ايتقانىن ىستەمەي، ومىردەن تۇڭىلگەنىنە ىشتەي ۇيالىپ تۇر.
— ال، سەن ەندى، اينا، مىنانى كور،— دەپ نيكولاي ۆاسيليەۆيچ ستول سۋىرماسىنان تاعى ءبىر رەنتگەن سۋرەتىن الىپ قولىنا بەردى. ءوزى كۇلىم-كۇلىم ەتەدى.
ايناش رەنتگەن تۇسىرمەسىن جارىققا توسىپ ۇزاق قىزىقتادى، قارا الا پلەنكادان جىلىنشىك بەينەسىن اجىراتقانداي، ايتسە دە، «بۇ كىمدىكى؟» دەۋگە جۇرەگى داۋالامادى.
— تانىدىڭ با؟
— جوق.
— سەنىكى عوي.
— مەنىڭ اياعىم با؟
— ءيا، سەنىڭ جىلىنشىگىڭ... قالاي ەكەن؟
— بىلمەيىم... سىنىق كورىنبەيدى،— دەدى ايناش ۇڭىلە ءتۇسىپ.
— سىنىق مىناۋ... قارا سىزىق. ەڭ باستىسى — بۇل جاي جارىق. سۇيەك تۋبەركۋلەزى ەمەس. جازىلىپ كەلەدى.
— راس پا، نيكولاي ۆاسيليەۆيچ؟
— ءيا، مىناۋ كەشەگى تۇسىرگەن پلەنكامىز. قىزىم، ەشتەڭەگە مويىما. جازىلاسىڭ. مەن ءبارىن بىلەم... سوندىقتان دا سەنىڭ بۇگىنگى كۇيىنىشىڭدى سۇرامادىم. «اقىلدى، ەستى بالا عوي»،— دەپ سويلەسكەلى شاقىردىم. وسى كورگەنىڭدى، ەستىگەنىندى جادىڭا ءتۇي. ويلان. تەز جازىلعىڭ كەلسە، دارىگەردىڭ ايتقانىن ىستە. اۋرۋدىڭ ۇلكەن ەمى — دارىگەر مەن سىرقاتتىڭ ءتىل تابىسىپ، بىرىنە-بىرىنىڭ سەنۋىندە. شىعىستىڭ ءبىر عۇلاما عالىمى شىدامسىز اۋرۋعا بىلاي دەگەن ەكەن: «ءبىز ۇشەۋمىز. سەن، سەنىڭ اۋرۋىڭ جانە ەمشى. ەگەر سەن اۋرۋدى قولداپ، سونىڭ ىڭعايى نا جىعىلساڭ، مەن دارمەنسىزبىن. ال، سەن ماعان سەنسەڭ، .وندا ءبىز ەكەۋلەپ اۋرۋدى جەڭەمىز». سول ايتقانداي ءتۇسىن سەن، جاقسى ما؟
— جاقسى، نيكولاي ۆاسيليەۆيچ... سىزگە كوپ راقمەت،— دەدى ايناش ورنىنان قۋانا كوتەرىلىپ.
— راقمەتتى جازىلعاسىن ايتارسىڭ، قىزىم.
— وعان قانشا بار، نيكولاي ۆاسيليەۆيچ؟
— بىلگىڭ كەلەدى، ءا؟ جارايدى ايتايىن... ءارى كەتسە، ءبىر ايدان اسپاس. ءقازىر ىسىك قايتتى. اۋرۋدىڭ بەتى جامان كورىنبەيدى. ال، قىزىم، بارا عوي. دەم ال،— دەدى نيكولاي ۆاسيليەۆيچ ايناشتىڭ ارقاسىنان قاعىپ.
ايناش پالاتاعا كوڭىلدى، كۇلىمدەي كىردى، كەرەۋەتىنە ءۇن-تۇنسىز كەپ جاتتى. ءادىلحاننىڭ ءبىر جاپىراق حاتىن ۇپ-ۇساق ەتىپ جىرتىپ، حالاتىنىڭ جان قالتاسىنا سالدى. تەرەزەدەن تۇسكەن كۇننىڭ شىعارماق شۋاعىنان پالاتا ءىشى كوڭىلدى، جىلى ەكەن. لاريسا تەرەزە تۇسىندا جاتاتىن، ۇزاق ۇنسىزدىكتەن سوڭ:
— شىركىن، ءوز اياعىڭمەن اناۋ كورىنگەن ورىندىققا دەيىن جۇگىرىپ بارىپ قايتقاننىڭ ءوزى نەتكەن باقىت، ءا؟ — دەدى ول ارمانداي تامسانىپ.— سونان كەيىن مەن تاعى بەس-التى جىل جاتسام دا، قايعىرماس ەم...
ون ءۇشىنشى تاراۋ
«تۇيە بويلاماس ءۇيماعا تۇسكەن ادام شىعام دەپ جان ۇشىرعان سايىن باتا بەرەدى». قايداعى ۇيما؟ تاعى نەنى ويلاپ كەتتىم. قازاق جەرىندە كىسىنى جۇتقانداي ۇيما بار ما؟ ۇشى-قيىرسىز سارى مۇحيتتاي جازىق دالا ەمەس پە؟ ءادىلحاننىڭ تۋىپ وسكەن جەرى رازەزد بويى بولاتىن. توڭىرەكتە كوز سۇرىنەر قارا جوق. كوكتەمدە قار كەتىپ، جەر كوكتەگەندە اسىر ساپ اتقا شاۋىپ ويناماۋشى ما ەدى؟ ءارى-سارى وسى سياقتى تۇككە تۇرعىسىز وي شيىرىنا ءتۇسىپ كەتىپ، ول الدىنداعى كىتابىن وقي المادى، الدەقانداي كوڭىلسىزدىك جانىن قۇلازىتىپ وتىر. كۇندە ويتپەيتىن عوي. بۇگىن نە قارا باسقانىن بىلمەيدى، قويۋ قارا كۇرەڭ شاي دا ءىشتى، تەمەكى دە تارتتى. مىنە، ەندى ول ۇستەل باسىنان تۇرىپ كەتىپ، بولمەدە ەرسىلى-قارسىلى سەندەلىپ ءجۇر. تەرەزەدەن دالاعا كوز تاستاعان، ونان دا كوڭىلىنە دەمەۋ تاپپادى. قار كەتكەن، اسفالت بەتى كۇننىڭ جىلى شۋاعىنان بۋسانىپ جاتىر. «ءبارى كوكتەمنىڭ اسەرى. ادام كۇن جىلىسا-اق ۇيدە وتىرا المايدى. سەيىلدەگىسى كەلەدى دە تۇرادى»،— دەپ ويلادى ول. كەرەۋەتىنە كەپ جايلاندى، ۇيىقتاماسا دا، يوگتەرشە كوزىن جۇمىپ تىنىقپاق بولدى. ءبىر جۋرنالدان يوگتەر ءجايلى وقىعانى بار ەدى. سول ءوزى قاي جۋرنال؟ «ۆوكرۋگ سۆەتا» ەمەس پە؟ جوق... «ءبىلىم جانە ەڭبەكتە» مە؟ قايسىسىندا ەدى؟ الدە «ناۋكا ي جيزندە» مە؟ ە، ونىڭ ماعان قاجەتى نە؟ سوعان دا ەندى باس قاتىرام با؟ قوي ءارى... مەنىڭ سەيىلدەۋىم جەتكەن شىعار. كەيىنگى كەزدە كىتاپ بەتىن اشۋدان قالدىم. ىلعي قىدىرىس. كەشە تۇندە دە از سەندەلمەگەنمىن. قىسقى ەمتيحانىن تاپسىرىپ بولعان نۇرزيلامەن تەاترعا باردىم. ونان سوڭ كوشەدە جۇردىك. سونسوڭ ويىنشىندى ۇيگە شاقىردىم. ءوزى قىزىق قىز. باتىل-اق. تارتىنبادى. ايناش بولسا «بارمايمىن» دەر ەدى. كەلگەننەن كەيىن ءۇش ءجۇز گرامداي اراق ىشتىك. سيگارەت تارتتىق. قۇشاقتاپ ءسۇيىن: «قالسايشى، ساعات ون ەكىدەن استى عوي»،— دەپ وتىنگەم. كوپ جالىندىرمادى. توسەكتى ءوزى سالدى. وح، شىركىن، اق سازانداي ويناعان شىمىر دەنەسى قانداي...»
ءادىلحان كوزىن قايتا جۇمدى. «بۇگىن ەرتەڭگىسىن عانا كەتتى. كەشكە كەلەيىن بە؟» — دەدى-اۋ. «جوق، كەلمە. جۇمىس ىستەيىم دەي قالعانىمدى قايتەرسىڭ. اي، ءوزىمدى دە ولتىرەتىن ادام جوق. كەل دەسەمشى. مۇمكىن سونىمنىڭ ءوزى دۇرىس شىعار. بايلانىپ قالسام... ونداي ادامنان اۋلاق جۇرەيىن. وسىمەن ءبىتسىن. جەتەر. بۇگىن ءبارىبىر جۇمىس ىستەي الاتىن ءتۇرىم كورىنبەيدى. سەرىككە جولىعايىن. انادا رەنجىپ كەتكەن. ايناش ءجايلى نە بىلەدى ەكەن؟ ە، بىلگەندە ونان ماعان نە پايدا؟ و دا بىتكەن ءىس ەمەس نە؟ ايتسە دە، سەرىك دوسىم ەدى عوي. كەشىرەر...» ول كەرەۋەتتەن سەرپىلە، شيراق كوتەرىلدى. شيفونەردەن كوستيۋمىن، اق كويلەگىن الىپ كيدى، الاباجاق ءساندى گالستۋگىن تاقتى. ەسىكتىڭ جانىنداعى شار ايناعا كەپ، شاشىن تاراپ ۇزاق اينالشاقتادى. ەرتەڭگىسىن قىرىنسا دا، كەشكىسىن ينە ۇشتانىپ تەز ءوسىپ قالاتىن كوك تۇقىل ساقال-مۇرتىنا كونىلى بىتىكىرەمەي سيپالاي ءتۇستى دە، «ە، مەيلىشى» دەگەندەي سىرت قاراپ، ىلگىشتەگى جەڭىل پلاششىنا قولىن سوزا بەردى.
دالا قوڭىر سالقىن ەكەن. دىمقىل جەر ءيىسى سەزىلىپ، تىنىسى كەڭىگەندەي بولدى. ءبىر ءسات ەسىنە تۋعان اۋلى، رەزەزد بويى ءتۇستى. «ونىڭ كوكتەمى بولەك قوي. شاشىڭمەن ويناپ تاماعىڭدى قىتىقتار ەركە جەلىنىڭ وزىنە نە جەتەدى دەيسىڭ»،— دەپ ويلادى ول اۆتوبۋس ايالداماسىنا قاراي كەلە جاتىپ.
ايالدامادا كىسى از. ايتسە دە، ءبىر ءتۇرلى دۋماندى سياقتى. تروتۋار جيەگىندەگى بايتەرەكتەردىڭ اراسىندا جالعىز دۋدار باس ەمەن بولاتىن. وسى ءقازىر سونىڭ ءار بۇتاعىندا جۇدىرىقتاي قارا الما ءتارىزدى تورعايلار سامساپ وتتر. الگىلەر جارىسا شيق-شيق ەتەدى، كەيى ءتىپتى سىبىزعىداي سىزىلتا سوزىپ كەتەدى. ءادىلحان ءاربىر كەلگەن ادامنىڭ ىلكىدە قاباق شىتا قاپ، سونسىن وز-وزىنەن ەزۋى جايىلىپ، كۇلىمدەي اعاش باسىنان كوز الماي ەلىتكەندەرىن كورىپ تۇر. الدە قايدان اق سۇر پلاشش، جاسىل كونەتوزداۋ قالپاق كيگەن كوز اينەكتى اق شۇناق شال پايدا بولعان. سول قولىنداعى تاياعىمەن اسفالتتى تىقىلداتا ۇرىپ قويىپ: «قىس وتپەستەي كورىپ ەڭدەر، مىنە كوكتەم دە كەلدى. تابيعات زاڭى — قۇدىرەت. سولاي ەمەس پە، جىگىتىم، ءا؟» — دەدى ءادىلحانعا جاناسىپ. «عالامات دۇنيە! توڭدىرىپ، بۇرسەڭدەتىپ ادامداردىڭ جانىن قىسىپ-قىسىپ الدى دا، ءجا وسى دا جەتەر دەپ تايىپ وتىردى. Miنe، ەندى ومىرگە وزگەشە قاراڭدار. اشتىققا شىداپ، توقتىققا توقمەيىلسىمەڭدەر. جىلىنىندار. مەن سەندەردى ءالى كۇيدىرەرمىن دە دەيتىن ءتارىزدى. ءبىر قاراعاندا، ادام تاعدىرى دا تابيعات تاقىلەتتەس — سۋىعى دا، قوڭىر سالقىنى دا، ىستىعى، جايما شۋاعى دا بولادى. تابيعات ءوز زاڭىن ۇمىتپايدى. ال، ادام جارىقتىق تەز ۇمىتادى، ەسىرەدى. قازىرگى مىنا سەن سياقتى جاستار كەشەگى فاشيستەر مەن سوعىستى، قيىندىقتى بىلمەيدى. ءۇزىم نان جەردە جاتپايتىن. سەندەرگە نە ايىپ؟!. سونى كورگەن مەنىڭ كورشىمدى ايتسايشى، ول ءسال كەبىرەڭكىرەگەن ناندى شەلەكتەپ دالاعا توگەدى. ۇمىتتى دەگەن — انە، سول. ونى كورگەن اناۋ بالالارىنان نە ءۇمىت، نە قايىر، ءا؟.. بالام، نەگە ەسىنەيسىڭ؟ تۇندە ۇيىقتاماپ پا ەڭ؟ مەن ساعان ءىشى پىسقان، اقىلگوي شال كورىندىم-اۋ، ءا؟» — دەدى قارت، ءادىلحان بەتىنە ۇڭىلە قاراپ. «جوق، دۇرىس ايتاسىز، اقساقال». «جەڭىل كەلىسە سالدىڭ، جىگىتىم. قوشتامايتىنىڭدى سەزەم. قارتايعاندا كىسىنى مازالاماي، تىنىش جايىنە جۇرسە قايتەدى ەكەن دەپ تۇرسىڭ عوي»، — دەپ سىرت اينالىپ كەتتى.
مۇنان ءارى اۆتوبۋستى كۇتكىسى كەلمەي، اقىرىن جاندارىنان وتە بەرگەن تاكسيگە ءادىلحان قول كوتەردى. جايلانا وتىرعاننان كەيىن شوفەرگە باراتىن ادرەسىن ايتىپ: «شىلىم شەگۋگە بولا ما، دوستىم»،— دەپ ۇلىقسات سۇرادى. شوفەر باسىن يزەي: — «تارتىڭىز»،— دەدى، ءادىلحان جان قالتاسىنان سيگارەتىن الىپ تۇتاتتى دا، قۇشىرلانا سوردى. «وقىعان شال. كورگەنى دە كوپ بولۋى كەرەك. ادام قارتايعان سايىن بولاشاقتى كوپ ويلايدى. ءوزىنىڭ ونى كورمەيتىنىن بىلسە دە، كۇيىپ-پىسەدى. نەگە ويتەدى؟ قاجەتى نە؟ ارالاسپايتىن دا ءىسى جوق. جاس بىتكەندەر بايلىقتى ىسىراپ ەتىپ، ءبۇلدىرىپ ءجۇر دەپ بىلەدى. قيت ەتسە: «ءبىز سىزدەردەي كۇنى مىزدە...» — دەيدى. قىزىل سوزگە دە اۋەس. وعان تاڭقالاتىن نە بار. ادامگەرشىلىك، ادالدىق دەپ سەرىك دوسىم سياقتىلار وزەۋرەپ بولمايدى ەمەس پە؟ ەرتەڭ قارتايعاندا سولار وسى شالداي مىجىڭداپ، اقىلگويسىپ بىتەدى عوي...»
كەلدىك جىگىتىم. مىناۋ جاتاقحانا ما؟
— ءيا، وسى. راقمەت، سىزگە،— دەپ ءادىلحان تاكسيدەن ءتۇسىپ قالدى.
سەرىك بولمەسىندە ەكەن. اق كويلەگىنىڭ جەڭىن ءتۇرىپ العان، ۇيدە كيەتىن قارا ماۋىت شالبار، اياقتا شارىق، قولىندا كىتاپ، الدەنەنى جاتتاپ، بولمە ىشىندە ەرسىلى-قارسىلى ءجۇر. ورتاداعى ۇستەل ۇستىندە قالىڭ، اق ۆاتمان قاعازى، چەرتەج تاقتايى. اشۋى تەز تارقايتىن، قايتىمى جىلدام ەدى. وسى ءقازىر دە ءادىلحانعا دەگەن رەنىشىن ۇمىتقان سياقتى، قۋانا قارسى الدى. پلاششىن شەشىندىرىپ، ورىندىق ۇسىندى.
— تاعى نە سىزىپ جاتىرسىڭ؟ — دەدى ءادىلحان ۇستەل ۇستىندەگى چەرتەجدى مەڭزەپ.
— ءبىر راسيوناليزاتورلىق دۇنيە. كىلتى تابىلماي تۇرعانى.
— وتكەن جىلعىڭ نە بولدى؟
— ول ءوتتى عوي. مىناۋ ونان دا گورى ءتيىمدى، كەرەمەت بولۋعا ءتيىس. سەن مىناعان قاراشى،— دەپ سەرىك چەرتەجگە جەتىپ كەلىپ، قىزۋلانا تۇسىندىرە باستادى. ءادىلحان سول شىداپ وتىردى دا:
— سەرىك اينالايىن... قويشى. مەن ءبارىبىر تۇسىنبەيىم،— دەدى.— مەنىڭ ساعان تاڭ قالاتىنىم ىلعي بىردەڭەلەردى ىستەپ كۇيىپ-پىسىپ جۇرەسىڭ. قالاي ەرىنبەيسىڭ؟ سەن ونان دا ءوز ءجايىندى ايتسايشى. مۇنىڭ ءبارى ەل يگىلىگى دەيىك. ءوزىڭ ءۇشىن نە ىستەپ جاتىرسىڭ؟
سەرىك لاپىلداپ جانىپ، سونە قالعان وت سياقتى قايتىپ قالدى، ءبىر ءتۇرلى وز-وزىنەن جۋاسي كەرەۋەتىنە بارىپ وتىردى. ۇزىن ءسىڭىرلى قولىن تىزەسىنىڭ ۇستىنە قويىپ ءسال تىنىشتاندى دا، شاي قايناتايىن دەپ سىرتقا شىعىپ كەتتى. قايتىپ كەلىپ ستولداعى چەرتەجدەرىن جيناپ، كەرەۋەت پەن تەرەزەنىڭ ارالىعىنا اپارىپ تىقتى. بويداق جىگىتتىڭ داستارقان مەزىرەتى ءقايبىر مول: قانت، ماي، تۋرالعان باگوننان اكەلىپ، ەكى قىرلى ستاكان قويدى. دالاعا شىعىپ كەتىپ، ءبۇيىرلى قالايى شاينەكتى بۋىن بۇرقىراتىپ اكەلدى.
— قانتتى كوبىرەك سال، دارىگەر جولداس،— دەدى ول.
— بارىڭ وسى ما، ينجەنەر اعا؟
— ىشىمدىك جوق بوپ تۇر. قاجەت دەسەڭ دۇكەن جاقىن، اكەلەيىن.
— ءجا، «اكەلەيىن» دەگەنسىن-اق قيىن. وسى دا جەتەدى.
— جوق، مەن الىپ كەلەيىن. بەس-اق مينۋت قوي.
— قاجەتى جوق، سەرىك، ويناپ ايتام. سەن ونان دا ءوز باسىڭنىڭ جاڭالىعىن شەرتسەيشى. تىڭدايىن.
— پالەندەي دانەڭە جوق. اعىلشىن ءتىلىن وقىپ ءجۇرمىن. ىم... سونسىن ءبىر قىزبەن تانىسىپ ەدىم. وزىمە ۇنايدى. الداعى جازدا ۇيلەنەم...
— وۋ، شىركىن-اۋ، مانادان بەرى وسىنىڭدى ايتپايسىڭ با؟ ول كىم؟
— بىزدە ىستەيدى. توقىماشى...
— Here كۇلەسىڭ؟ قوي، سەرىك، سەن وتىرىك ايتا بىلمەيسىڭ، ونان دا شىنىڭا كوش،— دەدى ءادىلحان دوسىنىڭ كۇلىمدەي قالعانىنان سەكەمدەنىپ.
— قالاي بىلدىڭ-ەي؟
— ە، سەنى بىلمەي مەنى نە قارا باسىپتى. كىم؟
— مۇعاليما.— سەرىك كەڭكىلدەي كۇلدى.— نەگە جاسىرعانىمدى دا بىلەسىڭ بە؟
— سەزەم.
— ءيا، نەنى سەزەسىڭ؟
— مۇعاليما قۇرداسىم اعىلشىن تىلىنەن بەرەتىن بولۋى كەرەك. «اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەنىپ جۇرگەنىڭ سونان ەكەن عوي»،— دەپ ايتادى دەدىڭ دە، جاسىردىڭ.
— ءدال سولاي. سەن دارىگەر ەمەس، تۇرعان بويىڭ شەرلوك حولمسسىڭ عوي.
— جارايدى. ايتسە دە، مەن سەنى اعىلشىن ءتىلىن سۇيگەن قىزىنا بايلانىستى ۇيرەنىپ ءجۇر دەپ ايتپايمىن. ويتكەنى، سەن تىنىش جۇرە المايتىن ادامسىڭ. بەينەتقورسىڭ. سەندەي ادامدار ءوزىن ايتەۋىر شيىرعا ساپ، جانىن قيناماسا تىنىشتانبايدى. وتىرىك دەشى؟
— بىلمەيمىن، ءادىلحان. مەن ساعان ونىڭ سۋرەتىن كورسەتەيىن،— دەپ ۇشىپ تۇرىپ، تەرەزەنىڭ قاسىنداعى ورىندىق ارقالىعىنا ءىلۋلى كوستيۋمىنىڭ ءتوس قالتاسىنان فوتوسۋرەت اكەپ بەردى.
ءادىلحان فوتوسۋرەتتەن مۇڭايا قاراپ قالعان قۇس مۇرىن، اق جاعالى كويلەك كيگەن قىزدى كوردى. قاسى قالىڭ، كوزى ۇيالى، ۇلكەن. شاشىن كەسكەن ءتارىزدى: مەكتەپ بالاسىنا ۇقسايدى.
— قالاي؟
— جامان ەمەس. بويى كىشكەنتاي-اۋ دەيىم. سولاي ما؟
— ءيا... مەنىڭ مىنا جەرىمنەن كەلەدى،— دەن سەرىك ءوزىنىڭ قولتىق تۇسىن مەڭزەدى.
— ە، وندا اسا الاسا بولمادى عوي.
— ايناشتان بيىك ەمەس.
ءادىلحان سەلت ەتىپ، سۋرەتتەن باسىن كوتەرىپ الدى، وقىس قىلىعىنان سەرىك الدىندا قىسىلىپ، جۋىپ شايۋعا كىرىستى.
— مىنە، ەندى سەن دە بويداقتار قاتارىنان كەتتىڭ دەگەن
ءسوز.
— ءيا، ءادىلحان، سولاي. مەن ونى شىن سۇيەم. نەسىن جاسىرايىن، جاتاقحانا دا تويدىردى. قىزعا جيىرما ەكىدەن اسقاندا جاتاقحانادا تۇرۋ قيىن بولسا، ەركەككە جيىرما بەستەن ءارى اۋىر تيەدى. ال، ءبىز وتىزدان اسىپ بارامىز.
— دوستىم، ونىڭ راس، — دەدى ءادىلحان فوتو-سۋرەتتى سەرىككە قايتىپ بەرىپ جاتىپ.
— ايتپاقتايىن، نۇرزيلا قالاي؟
— ءجۇر عوي.
— «ءجۇر عويىڭ» نە؟ ونان دا اينىدىن، با؟
سەرىك فوتسۋرەتتى اسپەتتەي كەرەۋەت ۇستىندە جاتقان كىتاپتىڭ اراسىنا سالدى.
— مەن ونى سۇيمەيمىن. ايناشتان نە حابارىڭ بار، سەرىك؟
— ە، ول امان. ەمحانادان شىقتى. وقىپ ءجۇر.
— قاشان شىقتى؟!
— وۋ، سەن ءالى ۇمىتپاعانبىسىڭ؟ نەگە قۋاندىڭ؟
— ۇمىتام با دەپ ەدىم، قولىمنان كەلەتىن ەمەس.
— ءبىر ايداي بولدى. ءقازىر ەمتيحانىن تاپسىرىپ ءجۇر. جۇمىسى دا بۇرىنعىشا. سۇلۋلانىپ كەتكەن. اياعى دا جازىلعان. وتكەن سەنبىدە بيگە كەلدى. جايناڭ قاعادى. تاماشا قىز. سابىرلى، اقىلدى،— دەدى سەرىك كۇلىمدەپ.— ەمحانا ەسەيتىپ جىبەرگەن بە، قالاي؟! ماعان بۇرىنعىسىنان دا سۇلۋ كورىنەدى. ورتالىقتاعى ا. س. پۋشكين اتىنداعى كىتاپحانادان شىقپايدى. ىزدەنىپ، كوپ وقيدى. كەشە ماعان كەپ ونىنشى كلاسقا ارنالعان فيزيكا كىتابىن سۇراپ اكەتتى. تاريح فاكۋلتەتىندە وعان فيزيكانىڭ نەگە قاجەت بولعانىن تۇسىنبەدىم. ءوزى جاسىرادى. «جان-جاقتى ءبىلىمدى قازاق قىزى اتالعالى ءجۇرمىن»، — دەيدى كۇلىپ.
— مەن نە تاپتىم؟ تۇيە بويلاماس ۇيماعا تۇسكەن ادامدايمىن. ءومىردىڭ بار قىزىعىن الام دەپ بۇلقىنىپ، جانۇشىرىپ ەدىم، باتىپ كەتتىم. ايىرىلعانىم با؟ — دەيدى ءادىلحان باسى سالبىراي كۇبىرلەپ. ءبىر ءسات الدىندا سەرىكتىڭ وتىرعانىن دا ۇمىتقان ءتارىزدى.
— وي، ءادىلحان، ساعان نە بولدى؟ — دەدى سەرىك ونىڭ كوڭىلىن ءبولىپ.— نە ايتىپ كەتتىڭ؟ قايداعى ۇيما؟
— ءجاي، تەك ءانشيىن،— دەدى دە، ىلە باسىن جەردەن شۇعىل كوتەرىپ الدى. سەرىك دوسىنىڭ الابۇرتقان ءجۇزى قۋاڭ تارتىپ، جۇدەي قالعانىن انداپ، ءبىر ءتۇرلى اياپ كەتتى. جىگىت كوزىندە اۋىر مۇڭ بار ەدى.— سەرىك، باۋىرىم، نانامىسىڭ؟! مەن... مەن سورلى ەكەم. ايناشتىڭ جاستىعىنا، سۇلۋلىعىنا قىزىعىپ، ەرمەك كورىپپىن. جۇمسام — جۇدىرىعىمدا، اشسام — الاقانىمدا عوي دەپ ويلاپپىن. تالاي قىز سولاي بولعان دا. قاس قاقسام، وكپەلەگەندەرىن ۇمىتىپ، جەتىپ كەلەتىن. قىز بىتكەنگە ەتىم تەز ۇيرەنەتىن. قينالماي تاستاپ جۇرە بەرۋشى ەم... ەندى مىنە، ايناشتى سۇيەم... ول مەنەن بويىن اۋلاق سالعان سايىن ىڭكارلىگىمدى، ونسىز ءومىردىڭ مانسىزدىگىن سەزدىم. ىلكىدە تاڭدانىپ، كەيىن ءتىپتى، «مىنا قىز قايتەدى-ەي» دەگەندەي، ىزالانىپ تا ءجۇردىم. ءقازىر... ءقازىر مەندە ىزا دا جوق. تەك... تەك ءبىر ساعىنىش، ورنى تولماس وكىنىش قانا بار. ءيا-يا، ىلعي ساعىنام. كورسەم دەيىم. نە ىستەسەم، سەرىك؟
— بىلمەيىم، ءادىلحان. بىلمەيىم... ءبىر باقىت قۇسى قولىڭا قونىپ ەدى، ۇشىرىپ الدىڭ-اۋ دەيىم. ەندى قايتا قونۋى ەكى تالاي شىعار. ءوزىڭدى عانا كۇيىتتەيسىڭ، ءبارى سونىڭ كەسىرى. قالاي عانا كوزىڭ قيىن الجاستىڭ، تۇسىنبەيىم.
— قايتا قوندىرام قولىما، سەرىك. كور دە تۇر،— دەپ الگىندەي بولماي ءادىلحان قىزاراقتاي قالدى.— سورلىمىن دەگەنگە مەنى شىن سورلى ەكەن دەدىڭ بە؟ اياماي-اق قوي. ماعان كىمنىڭ دە بولسا مۇسىركەۋشىلىگىنىڭ قاجەتى جوق.
— ءاي، ءادىلحان-اي، قىزىقسىڭ-اۋ. مەن سەن تۇسىنبەيدى دەيمىسىڭ؟ مۇسىركەپ، سەن بەيشارا ادام ەمەسسىڭ عوي. بىلىكتى
ازاماتسىڭ. سەن ونى و باستا جازىلماس دەپ ويلادىڭ، ءارى وقىماعان نادان سانادىڭ. وزىڭە تەڭ كورمەيسىڭ. سەن ەسەپتىڭ ادامىسىڭ. باقىتسىزدىعىڭ دا سول، ءادىلحان. كوڭىلىڭە كەلسە دە، ايتارىم — وسى.
— نە ىستەيىن، سەرىك؟ سونىڭدى ايتساڭشى...
— بىلمەيىم،— دەدى ول باسىن شايقاپ
* * *
ايناش جاتاقحاناعا قاس قارايا كەش قايتتى. كىتاپحانادان شىعىپ جولدان اسحاناعا سوققان، كىسى از ەكەن. قاننەن-قاپەرسىز اسىقپاي تاماقتانىپ، ۇيگە كەلگەن بەتى وسى ەدى. بالىم جوق. ءبىر جاپىراق قاعاز جازىپ، ونىسىن ەسىككە قىستىرىپ قويىپتى. «ءتۇسىپ اعاڭ ەرتەڭ تاڭنان ۇشادى. بيلەت الىپتى. سەنى كۇتەدى»،— دەپتى. ايناش قاعازدى بۇكتەپ جان قالتاسىنا سالدى دا، كەرى بۇرىلىپ ورتالىقتاعى «قازاقستان» مەيمانحاناسىنا تارتتى.
— ايناش-اۋ، قايدا ءجۇرسىڭ،— دەدى ءتۇسىپ ەسىكتى اشار-اشپاس قاباعىن شىتىپ.
جاتقانى جالعىز كىسىلىك بولمە-تۇعىن. ورتادا ستول، ەكى ورىندىق، ءبىر كەرەۋەت. بۋىنىپ ءتۇيىنىپ، كۇتىپ وتىرعانىنا كوپ بولعان سياقتى. ستول ۇستىندە بەتى گازەتپەن جابۋلى الدەنەلەر تۇر. بولمە ءىشى كوك ءتۇتىن. ورىندىق ارقالىعىندا قوڭىر پەنجاگى مەن گالستۋگى ءىلۋلى، ونان ارىدە، كەرەۋەتتىڭ باس جاعىنداعى تۋمبوچكانىڭ ۇستىندەگى كۇلسالعىش تولى سيگارەت تۇقىلى. جاڭا عانا تۇتاتقان ءبىر سيگارەت ءتۇتىنى بۋداقتاپ شەتىندە سۇيەۋلى جاتىر. ءجۇسىپ اعاسىنداي ەمەس، ءيى جۇمساق، تەتەلەس، وزىنەن سەگىز جاس ۇلكەن تۇسىپكە ايناش ەركىن. ايتقانىن ىستەتىپ، كەيدە تالاسىپ تا قالاتىن. ءقازىر دە ونىڭ رەنىشىن ەلەڭ قىلماي:
— تەرەزەڭدى اشسايشى، تۇنىعىپ ولەمىز عوي،— دەدى قارسى شابۋىلداپ.
ءتۇسىپ تەرەزەنى دە، بالكوننىڭ ەسىگىن دە اشىپ تاستادى. تاۋدان سوققان كەشكى سامالمەن بىرگە بولمەگە كوشەدەگى اعىلعان ماشينا گۇرىلى كەپ كىردى.
— مىناۋ نە؟
ۇستەل ۇستىندە گازەتپەن جابۋلى تۇرعاننىڭ بەتىن ايناش اشىپ تاستادى.
— ءبالى، تاماق، شامپان العانبىسىڭ؟ بۇل نە، جول اياعىڭ با؟
— ءيا... سەنى كۇتىپ وتىرمىن. تاماقتانىپ پا ەدىڭ؟
ارينە.
— ەندەشە، مەن اشپىن،— دەدى ءتۇسىپ ۇستەل ۇستىندەگى قۇس ەتىن ءبۇتارلاي باستاپ.— تاماقتانساڭ دا جاقىندا، ماعان كومەكتەس. مۇنىڭ ءبارىن مەن تاۋىسا المايىم.
ايناش اعاسىمەن بىرگە اۋقاتتانىپ، شامپاننان اۋىز ءتيىپ قانا قويدى. ءتۇسىپ ءوزىنىڭ بۇگىن قاي جەرلەردە بولعانىن، جەڭگەسىنە، بالالارىنا قانداي بازارلىق العانىن نيتتى. ىرىم عىپ ايناشقا تۋفلي ىزدەگەنمەن دانەڭە تانپاعانىن، ەندى، مىنە، اقشالاي بەرىپ كەتكەلى وتىرعانىن ءبىلدىردى، ءجۇز سوم اقشانى قولىنا ۇستاتتى. «تاكاپپارلىق كورسەتىپ، تيىنسىز جۇرمەي، حابارلاس»،— دەپ جانە شىعىرتتى.
— ءيا، سونىمەن قايدا بولدىڭ؟
— ەرتەڭگىسىن ۋنيۆەرسيتەتتە ساباق تاپسىردىم.
— وۋ، ءيا؟ نە الدىڭ؟
— ءتورت.
— بارەكەلدى... ەندى قانشا ساباعىڭ قالدى؟
— ۇشەۋى بار. كىتاپحاناعا سوعىپ سوعان دايىندالدىم. بۇگىن كەرەك بولارمىن-اۋ دەپ ويلامادىم.
— ساباق تاپسىرعان كۇنى دەم العان ءجون. ءوزىمىز سەندەي كۇنىمىزدە ىلعي سويتكەنبىز،— دەدى ءتۇسىپ ورنىنان تۇرىپ، تۋمبوچكا ۇستىندەگى كۇلسالعىش پەن ءسونىپ قالعان سيگارەتتى الىپ جاتىپ.— تىم بۇلاي زورلانبا. تاريح فاكۋلتەتى وڭاي عوي. وقىساڭ تۇسىنەسىڭ. القىنىپ كەرەگى نە؟
— ءيا، وڭاي فاكۋلتەت. ءبىراق... مەن...
— ءيا، و نە؟ تاعى بىردەڭە ءبۇلدىرىپ جۇرمەگەي ەڭ،— دەدى ءتۇسىپ تەمەكىسىن تۇتاتىپ.
— اعا، سەنىمەن اقىلداساتىن شارۋا بار. ەگەر ۇرىسا جونەلمەي، سابىرلى تىڭداساڭ، ايتام. ايتپەسە، اڭگىمە قىلۋدىڭ قاجەتى جوق.
— ايت. تىندايىن.
ءتۇسىپ دۇرىس جانباي ءسونىپ قالا بەرگەن سيگارەتىن قايتا تۇتاتىپ، قۇشىرلانا سوردى. ورىندىعىن ايناشقا جاقىنداتا سۇيرەپ، جايعاستى.
— مەن دارىگەرلىك ينستيتۋتقا دايىندالىپ ءجۇرمىن.
— ونىڭ كەرەگى نە؟
— ءسوزىمدى بولمەسەيشى. ايتىپ بولايىن دا.
— ماقۇل. قۇلاعىم سەندە.
— اعا، سەنى بىلمەيىم. ال، مەن ءالى پاپامدى... ۇمىتا المايىم. ءالى ولمەگەن سياقتى. دارىگەر بولسام، اجالعا ارا تۇرار ەم-اۋ دەپ ويلايمىن. اتتەڭ، دارىگەرلىككە جەتىپ ۇلگەرمەدىم... ايتسە دە وسى بەتىمنەن قايتپايىم، اعا... اكەمدى امان الىپ قالا الماسام، وزگە ادامدار دا بار عوي. از تولعانعانىم جوق، اعا. مەنىڭ ورنىم دارىگەرلىك. سوعان كوز جەتتى. مەنەن تاريحشى، تاريح ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى شىقپايدى. ءتىپتى وقىعىم دا كەلمەيدى. ءوزىمدى-وزىم الداپ قايتەم.
— ويباۋ-اۋ، ءبىرىنشى كۋرسىن ءبىتىرىپ قالدىڭ عوي. جانە دارىگەرلىك يكستيتۋتقا ءتۇسۋ تۇسپەۋىڭ ەكى تالاي ەمەس پە؟ مۇندا سەنىڭ جاعايىڭ جاقسى، كەيىن كۇندىزگىسىنە اۋىساسىڭ. ديپلومىڭ قولدا دەگەن ءسوز. اناۋ ماماندىق ءتاۋىر ەكەن، مىناۋ قىزىق كورىنەدى دەپ ايني بەرۋگە بولا ما؟ نە ايتىپ وتىرسىڭ. «ەكى كەمەنىڭ قۇيرىعىن ۇستاعان سۋعا كەتەر» دەگەن. ويلان، ايناشتاي.
— ويلاندىم. شەشىمىم — وسى.
— قۇلاپ قالساڭ شە؟
— كەلەسى جىلى قايتا تاپسىرام. تۇسپەي قويمايمىن، اعا.
— ويپىر-اي، نە ىستەسەم؟ قاتتى ايتسام، كوڭىلىڭە كەلەدى. كوكەم بولسا، بۇيتپەس ەڭ؟
— كوكەم... كوكەم مەنى قولدار ەدى. سەن تۇسىنگىڭ كەلمەيدى. ايتەۋىر ينستيتۋت ءبىتىرۋ ماقسات پا؟ نەگە مەن سۇيگەن ماماندىعىما بارمايىم؟ ايتشى، اعا، نەگە؟ مىنە، ەرتەڭ سەن سامولەتتە وتىراسىڭ دا ۇشىپ كەتەسىڭ. مەن قالام. «ءبىر تۋماق بار، بىرگە ولمەك جوق»،— دەگەن. ومىردە دە سولاي. ينستيتۋت بىتىرگەننەن كەيىن جولىمىز ايىرىلادى. سەن ينجەنەرسىڭ. ال، مەن تاريحشى بوپ كەتەم. ماعان ونىڭ تۇك قاجەتى جوق. سىزدەردىڭ كوڭىلدەرىڭىزدەن شىعام دەپ التىن ۋاقىتىمدى سارپ ەتۋىم ءجون بە، اعا؟ مەن دە ومىردەن ءوز جولىمدى تاۋىپ، ءوز سامولەتىممەن ۇشسام دەيىم،— دەدى ايناش قىزۋلانا.
الگىندەي بولماي ءتۇسىپ جۋاسىپ، قارىنداسىنىڭ دالەلدى، ورنىقتى سوزىنە قارسى داۋ ايتا الماي قالدى. «كوكەم مەنى قولدار ەدى» دەگەنى جانىنا باتىپ كەتتى. ايناشتى اياپ، قالاي كوڭىلىن اۋلاسام، جەتىمسىرەتپەسەم دەپ ول الدىڭعى ايتقانىن جۋىپ-شايۋعا كوشتى.
— ايناشتاي، قايدان بىلەيىن وزىڭە اۋىر تيمەسىن دە گەنىم عوي. اپام مەن كوكەم بولسا، مەن اسا قينالماس تا ەم. سەن اداسساڭ، ولاردىڭ دا، ءجۇسىپتىڭ تە الدىندا ەرتەڭ مەن جاۋاپكەر. بارىپ تۇرىپ نە ءبىتىرىپ قايتقانسىڭ دەمەي مە؟
— شىنىندى ايتشى، اعا، وسىنىم دۇرىس ەمەس پە؟
— بىلمەيىم، ايناشتاي. بايقاپ كور. تۇسە الماساڭ، اۋىلعا كەل. ءۇي ورنىندا. جۇمىس ىستەمەي الاڭسىز دايىندالاسىڭ. ءوزىم كومەكتەسەم. مۇمكىن سەنىكى دە ءجون شىعار،— دەدى ءتۇسىپ سيگارەتىن مىجعىلاي كۇلسالعىشقا ءسوندىرىپ.
— اعاتايىم مەنىڭ،— دەپ ايناش ءتۇسىپتىڭ موينىنان قۇشاقتاپ، ەلجىرەي بەتىنەن ءسۇيدى.
مۇنان ءارى ەكەۋى سوناۋ بالا كۇندەرىندەي ازىلدەسە كۇلىسىپ، ماز-مەيرام بولىستى، سابيلىك شاقتارىن ەسىنە الىسىپ قىلاۋسىز شۇيىركەلەسىپ كەتتى.
ون ءتورتىنشى تاراۋ
ماي. قوڭىر كوكتەم ءتۇنى... توزىعى جەتكەن تۇندىكتىڭ مىڭ سان جىرتىعىنان سىعالاعان ساۋلەدەن جۇلدىزدار جىمىڭداپ تۇر. اۋادا دىمقىل ءبۇر جارعان اعاش ءيىسى. تاۋدان جىبەك سامال ەسەدى. ايناش اقىرىن ايالداپ لەنين ەسكەرتكىشى تۇرعان ورتالىقتاعى گۇلزار ىشىنە كەپ كىردى: ۇستىندە قىزىل توقىما ۇزىن جەڭ جاعاسىز كوستيۋم، قارا يۋبكا، اياقتا سارى، جىپ-جىلتىر جەڭىل ەتىك. كوستيۋم استىنان اپپاق، شىلتەرى جاعالى كوفتاسى كورىنەدى. كوشە جيەگىندە اققۋ مويىن شامدارمەن جىمىڭداسقانداي اعاش اراسىنان قىزىل، كوك، جاسىل، فونارلار جىلت ەتە جانا باستادى. گۇلزار ىشىندە ەكەۋ-ەكەۋ قىدىرىپ جۇرگەندەر، گاياق ۇستاپ سەيىلدەگەن قارت، يت ەرىتكەن كەلىنشەك، بوزبالالار از ەمەستىگىن دە ايناش ەندى اڭدادى. انە، ءبىر جاس aنa قۋىرشاقتاي ەتىپ قىزعىلت كويلەك، اق تەلپەك كيگەن جاس جارىم داعى بالاسىن قۋىپ ويناپ بارادى. Mac ادامداي اياعىن التەك-تالتەك باسقان ءسابي ۇستاتپاي: «ەي، قۇلايسىڭ، بەرى قايت»،— دەگەنىنە قاراماي، كىلەم ويۋىنداي گۇل الاڭىنا قويىپ كەتتى. اياعى شاتقاياقتانىپ «ەندى قۇلايدى-اۋ»،— دەي بەرگەن كەزدە جاس انا ۇستىندەگى اق جىبەك، جەڭىل پلاششى قۇس قاناتىنداي جەلبىرەي ۇشىپ بارىپ قاعىپ اكەتتى. ءسابيدىڭ سىڭعىرلاعان ءتاتتى سىقىلىعىنا «وي بۇزاقى... تەنتەگىم» دەگەن ونىڭ ىستىق، مەيىرىم ءۇنى قوسىلىپ كەتتى. ايناش ەزۋ تارتا، ەلجىرەي قاراپ قالعان، ىلە ءبىرتۇرلى كوڭىلى قۇلازىپ، جالعىزسىراعانداي بولدى؛ اياعىن ءىلبي باسىپ، سۇلەسوقتانا ءبىر بۇيىردەگى اللەياعا ءتۇستى. «نەگە قامىقتىم؟ بۇدان ءۇش-تورت ساعات بۇرىن مەنەن باقىتتى جان جوق ەدى عوي. ەلىكتىڭ لاعىنداي ەڭ سوڭعى ەمتيحاننان ويناپ شىققانى قايدا؟!» قۇربىلارى جامىراي قۇتتىقتاپ: «ازىرگە «بەس» العان سەن بولدىڭ»،— دەپ ونىسىن جاقسىلىققا جورىسقان. بالا باقشادا ىستەيتىن سۇيكىمدى، پىستە مۇرىن، توگىلگەن التىن شاشتى تانيا مۇنى قۇشاقتاپ ءسۇيدى ەمەس پە. سونان سوڭ ول ەكىنشى قاتارداعى كىتاپحاناعا كوتەرىلدى. ساباق تاپسىرىپ بىتىسىمەن ىلعي دا وقۋلىقتاردى تەز وتكىزۋگە تىرىساتىن. كەكسە كىتاپحاناشى ايەل ونى سول ءۇشىن سىيلاپ، بولەك ءىلتيفات بىلدىرەتىن، بۇ جولى دا ول جىلىلىق تانىتتى:
— قىزىم، تىپتەن سۇلۋلانىپ كەتىپسىڭ عوي. اق كويلەك، اق تۋفلي ءوزىڭ دە اققۋدىڭ بالاپانىنداي بولارمىسىڭ. ءبىر جاقسىلىق حابار العانسىڭ-اۋ دەيىم، ءا؟
— جوق، اپا. سوڭعى ەمتيحاندى تاپسىرىپ شىقتىم.
— ءاي، باسە. نە الدىڭ؟
— بەس... مىنە، مىناۋ سول ساباققا بايلانىستى كىتاپتار.
— جارايسىڭ، وقۋلىقتاردى ۋاقىتىندا وتكىزگەنگە نە جەتسىن. وي، نەبىر ۇقىپسىزدار بار-اۋ.
— راقمەت، اپا!
— تاعى الامىسىڭ؟
— جوق، اپا. بىرەر كۇن دەم السام دەيىم.
— ءا، و دا ءجون. جارايدى، قاراعىم.
ايناش كۇلىمدەي قوشتاسىپ كىتاپحانادان شىقتى. جوعارعى قاتاردان ويناقتاي سەكىرىپ ءتۇسىپ كەلە جاتقان، تانىس پروفەسسور كەزدەستى.
— سالاماتسىز با،— دەپ ايناش تەز سالەمدەسىپ ءوتىپ كەتپەك بولعان، ول كولدەنەڭدەپ جولىن بوگەي بەردى. كوزىندە باياعى قارا كوزىلدىرىك، جىلميتا ءبىر جانىنا جاتقىزا تاراعان شاشى بۇزاۋ جالاعانداي جىلتىراپ تۇر. وسىدان ەكى اپتا بۇرىن كورگەنىندە: «سەمينارعا نەگە قاتىسپايسىڭ؟ اۋىرىپ ساباقتى كوپ جىبەرىپ العانىندى بىلەمىسىڭ؟» — دەگەنى باردى. جانە دە وسى كىسىنىڭ ادام جانىن تۇسىنگىش، بايقاعىشتىعىنا تاڭ. «سەن قاتتى جۇدەپ كەتىپسىڭ، ايناش. قاراماعا اۋرۋ ەمەس سياقتىسىڭ. كوزىندە اۋىر مۇڭ بار عوي. جان جاراسى بولماعاي»،— دەپ، ونىڭ ءالى ءادىلحاندى ۇمىتا الماي، قاتتى كۇيزەلىپ جۇرگەنىن تاپ باسقانداي دا بولعان. سوندا ايناش نە دەرىن بىلمەي قالعان. ەرتەڭىنە كەزدەسكەندە «اڭگىمەلەسەيىك تە» دەپ كابينەتىنە شاقىردى. ايناش «قولىم تيمەيدى، قۇربىم اۋىرىپ جاتىر. سوعان تاماق اپارام»،— دەدى دە، سىرت اينالىن جۇرە بەردى...
— قايدا اسىقتىڭ، ايناش؟
— جاتاقحاناعا. ەرتەڭ جۇمىسقا شىعۋىم كەرەك.
— ءا، سولاي ما؟! ىم... مەنى كورگەندە تىعىلىپ، قاشىپ جۇرگەنىڭ قالاي؟! رەنجىتكەن جەرىم جوق ەدى عوي.
«ءيا، رەنجىتكەن ەمەس. ايتسە دە، ونىڭ جۇتىنا كەپ قاراعانىنان قورقادى. ءتىپتى جاقتىر مايدى-اق. سونى تۇسىنبەيتىنىنە قايران. نەگە ولاي؟ ايەلى بار. و دا ءمۇعالىم. سىرتىنان ايناش كورگەن. مىنا پروفەسسوردان الدەقايدا سىمباتتى».
— نەگە ۇندەمەيسىڭ، ايناش؟ قورقامىسىڭ؟
— نەدەن قورقام؟ — دەدى ايناش باتىلدانا باسىن جەردەن كوتەرىپ الىپ.
— قايدان بىلەيىن، قاشقاقتاۋىڭا قاراپ ايتام.
— ەشكىمنەن دە قورىقپايىم، اعاي.
— مەن سەنىمەن ەڭ بولماسا ءبىر سويلەسەيىن دە. بۇگىن كەشكە، ساعات جەتىدە الاڭداعى گۇلزاردان كۇتەم. كەلەسىڭ بە، ايناش؟
اكەسىندەي ادامنىڭ ۇلكەن باسىن كىشى ەتىپ، ولەردەي ءوتىنىپ تۇرعانىن سەزىپ، ايناش اياپ كەتتى.
— ماقۇل، اعا.
سول-اق ەكەن، كوڭىل قوشى بولماي، الگى ءبىر ورەكپىگەن اساۋ جۇرەك تورعا تۇسكەندەي ەنجار كۇيگە تاپ كەلدى. جاتاقحاناعا دا سونداي قاجىپ، شارشاپ قايتتى. قان ساسكەدە مىزعىپ الاتىن ەدى، بۇگىن ءبىر تىنىمى بولمادى. قاسقارايا تاماقتانىپ وسىلاي تارتتى. بالىمنىڭ جىلى ۇشىراي قايناتقان شايىن دا جوندەپ ىشە الماي، جۇرەگى كىلكىگەندەي بولعان، ءقازىر مىناۋ گۇلزارعا كەپ كىرگەندە شولكىركەگەنىن سەزىندى. ىلعي قولى مۇزداپ جۇرەتىن، سول ەندى ءتىپتى توڭعانداي ءقورىندى. ءادىلحان ازىلدەي: «قىزۋى كۇشتى جاس بيكەش، قولىڭىزدى بەرىڭىز شالعا، جىلىتسىن»،— دەيتىن. سويتەتىن دە، ونىڭ قولىن الىپ، تارتىنعانىنا قاراماي، ءوز قوينىنا تىعاتىن. سوندا ول ساۋساعىنىڭ ۇشىمەن ءادىلحاننىڭ جۇرەك سوعىسىن سەزىنگەندەي بولۋشى ەدى-اۋ. جاتاقحاناعا ايناشتى ىزدەپ ول الدەنەشە كەلدى، ويتسە دە، كورە المادى. ايناش شىقپاي قويدى. سەزىم دەگەندە ءپاتۋا از عوي. مۇمكىن جۇرەك جاراسى قۇلانتازا جازىلماعان شىعار. ايتەۋىر ول: «كەشىرسەيشى. كىم اداسپايدى. سۇيەسىڭ... و دا سەنى سۇيەدى!» — دەگەن جۇرەك تۇكپىرىندەگى ءبىر امىرگە كونبەي باقتى...
— قارىنداس، «الاتاۋ» مەيمانحاناسىن بىلمەيسىز بە؟ ايتىپ جىبەرىڭىزشى،— دەدى بەيتانىس، ءبۇيىرلى قارا پورتفەل ۇستاعان ادام.
— ءا، «الاتاۋ» ما؟ ول كەلەسى كوشەدە.
— ءوزىم دە كەلەسى كوشەدە شىعارسىڭ-اۋ دەپ كەلە جاتقام. راقمەت، قارىنداس.
بەيتانىس موسقال ادامدى كوزىمەن ۇزاتىپ ساپ، ايناش ەندى گۇلزار ورتاسىنداعى ەسكەرتكىشكە قاراي بەت الدى. بالۋ ايانداپ كەلەدى. انە، گيتارا تارتىپ ەكى-ۇش بوزبالا كەتىپ بارادى. ورتاسىنداعى اق شالبارلى، جەلكە شاشى كۇدىرەيىپ ءوسىپ كەتكەن بويشاڭى اناۋ ەكەۋىندەي ەمەس، اراسىندا «اليا-لياي» — دەپ قولىن شاپاقتاپ بيلەپ تە قويادى. «الگى ادام كورسە عوي بۇلاردى تۇيسىكسىز سانار ەدى. قالا بالالارى قاشان دا اۋىلدان كەلگەندەرگە ەرسى، تۇك بىلمەيتىن اقساۋساق سياقتى تانىلادى. شىنىندا سولاي ما؟» ايناش ەسىنە كەشەگى ءبىر ۋاقيعا ءتۇستى. ول كۇن ۇزاعىنا كىتاپحانادا وتىرىپ، ءتۇس اۋا شىققان. سەيىلدەگەلى جيىرما سەگىز پانفيلوۆشىلار اتىنداعى پارككە كەلدى. ويىندا ەشتەڭە جوق، ءبىر بۇيىردەگى ەنسىز، تىپ-تىنىش اللەياعا بەت الدى. سوناداي جەردە ون شاقتى ادام دابىر-دۇبىر سويلەسىپ تۇرعان. ايناش ىلكىدە ولارعا پالەندەي ءمان دە بەرمەگەن-دى. مىناۋ سايالى، كەڭ پارك ىشىندە كىم قىدىرمايدى دەسىن... جاڭىنداعاندا عانا اندادى: اق شاشتى، شاشسىز، قاسقا باس ىلعي موسقال ادام. ءبىرى ەتجەڭدى تولىق بولسا، ءبىرى يميگەن جۇقا، ارىق. ورتالارىندا ەكى ايەل بار. ولار دا ءىرى، تولىق. اقشىل كوستيۋمدىسىنىڭ ءوڭىرى تولعان مەدال، وردەن. ءۇش ەركەك اسكەري كيىمدى. ساۋدىراتىپ وردەندەرىن تاعىنعان. «ماڭگى وتتىڭ» باسىنا گۇل شوعىن قويىپ شىققان مايدانداس دوستار ەكەنى كورىنىپ-اق تۇر. الگىلەر سالدەن سوڭ ءدۇر قوزعالىپ، ايناش كەلە جاتقان اللەياعا ءتۇسىپ ءجۇرىپ كەتتى. اۋىق-اۋىق قاتتى داۋىستاپ: «ءدارىباي... ۆاسيا، ەسىڭدە مە؟» — دەپ قويادى. ايناش تا سولارعا ىلەستى. جۇزدەرىن قالىڭ ءاجىم جايلاعان، شاشتارى اق قىراۋ. ايتسە دە، تويدان شىققان جاستارداي وزدەرى كوڭىلدى. بىرىنە-بىرى سۇيسىنە، كۇلىمدەي قارايدى.
اللەيانىڭ ەكىنشى باسىنان ءبىر توپ جىگىتتەر كورىندى، ولار دا كوڭىلدى. ورتالارىندا ەكى بوزبالا داڭعىرلاتا گيتارا ويناپ كەلەدى. ەزۋلەرىندە سيگارەت، بۇرقىراتا تارتادى. جارىسا سويلەيدى. ءبارىنىڭ دە جەلكە شاشتارى كۇدىرەيىپ ءوسىپ كەتكەن. كەيىنىڭ ءتىپتى ساقال، مۇرتى بار. كويلەكتەرىنىڭ ءوڭىر ىلگەگى اعىتۋلى، القا-سالقا. شالبارلارى دا ءار ءتۇستى: كوپ جانقالتالى، جاماۋ ءتارىزدى بالاعىنا كۇلتەلى شاشاق جاپسىرعان. قارسى كەلە جاتقان مىناۋ مايدانداس، قاندى كويلەك موسقال جانداردى كوزدەرىنە دە ىلەتىن ەمەس. بۇكىل پاركتى باستارىنا كوتەرىپ، ايىلدارىن جياتىن ءتۇرى جوق. «بۇلار مەنىڭ قاتار-قۇربىم، زامانداستارىم. اعا ۇرپاقتى قۇرمەت تۇتا بىلمەيدى. جۇرىستەرىن... قايتەر ەكەن؟ اللەيا تار... جول بەرمەي كيمەلەپ وتە مە؟ مىنا كىسىلەر نەگە ۇندەمەي قالدى. قاباقتارىنا كولەڭكە ءۇيىرىلدى عوي. اپىر-اي، مىنالار شىن تۇيسىكسىز بە؟» ايناش ەكى ۇرپاق بىرىنە-بىرى جاقىنداعان سايىن جانى قىدىرىپ، نە ىستەرىن بىلمەي شيىرشىق اتتى. اكەسىندەي مىناۋ ادامداردىڭ جۇگىرىپ الدىنا ءتۇسىپ: «ەسۋاستار، كوزدەرىڭدى اشىڭدار! قايدا كيمەلەپ باراسىڭدار؟ جول بەر!» — دەگىسى دە كەلدى. وتەتىن جەر جوق. اللەيانىڭ ەكى بەگى كەۋدەدەن كەلەر قالىڭ جاس شىبىق. ونان اتتاپ، نە سەكىرىپ وتە المايسىڭ.
كەنەت... الگى بوزبالالار گيتارالارىن تارتۋدى قويىپ، سىلتىدەي تىنا قالدى. كۇبىر-سىبىر ەتتى دە، ەكى جارىلىپ جول بەردى. سالتاناتتى كۇزەتتەي قاز-قاتار ءتىزىلىپ تۇر. مىنە، ءۇش قادام... ءبىر قادام جاقىنداپ كەلەدى. جىگىتتەر سەلت ەتەر ەمەس.
— سالەماتسىزدار ما؟! — دەدى بىرەۋى شىداي الماي.
مايدانداس موسقال جاندار تەبىرەنىپ:
— امانبىسىڭدار، بالالار،— دەدى. جۇزدەرى جىلىپ، كۇلىمدەي ارالارىنان ءوتىپ بارادى.
ايناش الگىندە عانا جەك كورە، جيىركەنە، «تۇيسىكسىز، ەسۋاستار!» — دەگەلى وقتالعان زامانداستارىنا ىرزا بوپ، ەلجىرەپ كەتتى. پاركتەن شىعار جەردە ەگدە ايەل:
— ءبىز بەكەر قان توككەن جوقپىز عوي. كوردىڭدەر مە؟ — دەدى.
ايناش وسى ءسوز وزىنە عانا ارنالعانداي سوندا قانداي قۋاندى دەسەڭىزشى. ءيا، كيىم كيىسىنە، ءجۇرىس-تۇرىسىنا قاراپ جاستاردىڭ بارىنەن تۇڭىلۋگە بولمايدى...
جاقىن جەردەن تاعى دا گيتار ءۇنى ەستىلدى. ايناش ويى ءبولىنىپ كەتتى. ول تاياۋ ورىندىقتىڭ بىرىنە كەپ وتىردى. ساعاتىنا قارادى. «قالايشا؟». ەكى ساعات بۇرىن كەلگەنمىن بە؟ ءالى التى جارىم. جاتاقحانادان شىققاندا التىدان اسقان سياقتى ەدى». ايناش ساعاتىن قۇلاعىنا توستى. «ءجۇرىپ تۇر. توقتاماپتى». كۇن باتسا دا، گۇلزار ءىشى جارىق. قاراڭعىلىق تۇسپەگەن. ايناش كوڭىلى قايتا قۇلازىپ سالا بەردى. «وسى مەن ءوزىمدى-وزىم نەمەنەگە ازاپقا سالىپ ءجۇرمىن. كەتىپ قالمايىم با؟ مەندەگى سول پروفەسسوردىڭ جۇمىسى نە؟ نە ايتپاق؟ عاشىقپىن، سەنى سۇيەم دەي مە؟ قوي، ولاي دەمەس. اكەمدەي ادام عوي. سويدەسە شە؟..»
ايناش بويى توڭازىپ، تىتىرەنگەندەي بولدى. ورىندىقتان تۇرىپ كەتتى. «مىنە قىزىق... اپىر-اي، قايتسەم، ءا؟..» ول باياۋ اياڭداپ كەلەدى.
— ايناش!..
ول ساسقالاقتاي جالت قارادى. ءۇش-تورت قىز بەن جىگىت جۇگىرىپ كەلەدى. كۋرستاس بىرگە وقيتىن قۇربى-قۇرداستارى. ءبارى دە ءساندى كيىنگەن. جىگىتتەردىڭ ۇستىندە قارا كوستيۋم، اق كويلەك، گالستۋك. قىزدار دا قىر گۇلىندەي تولىقسيدى: اق توقىما كوفتا، كويلەك، شالبار. اياقتارىندا لاكتەلگەن تۋفلي، جىگىتتەردىڭ ءبىرى شوق گۇل ۇستاپتى، ەندى بىرەۋىنىڭ قولىندا شاعىن ماگنيتوفون، ونان اۋەزدى ءان قالىقتاپ تۇر. اپ-ساتتە گۇلزار ءىشىن دۋىلداتىپ، كوڭىلدەندىرىپ جىبەردى.
— ايناش، ءجۇر. كينوعا بارايىق.
— عاجاپ كينو.
— ادىلبەككە ءبارى عاجاپ.
— وتىرىك پە؟ تانيا، قۇدايشىلىعىڭدى ايتشى، سەن كوردىڭ عوي. عاجاپ ەمەس پە؟
— ول قانداي كينو؟ — دەدى ايناش ەلىگە قاپ.
— «بلاگوسلاۆيتە زۆەرەي ي دەتەي». كرامەردىكى. تاماشا رەجيسسەر.
— جوق... «بەرەگيتە زۆەرەي ي دەتەي».
— قوي ءارى، ءويتىپ كىسىنى اداستىرما. «بەرەگيتە» ەمەس. «بلاگوسلاۆيتە».
— جاقسى، جىگىتتەر، تالاسپاڭدار. مەن بارا المايىم.
— نەگە، اينا؟ — دەدى تانيا يىعىنا توگىلگەن التىنداي سارى شاشىن كەيىن سەرپىپ. ۇستىندە اق كوفتا، قارا شالبار. ءوزى ءسۇڭعاق بويلى، تالشىبىقتاي بۇرالادى.
— قولىم تيمەيدى. بارا المايىم.
— نەگە... نەگە، ايناش؟ الدە بىرەۋدى كۇتىپ ءجۇرمىسىڭ؟
— جو-جوق. تانيۋشا. سەيىلدەگەلى كەلگەم. ءقازىر جاتاقحاناما قايتام.
— مۇمكىن ءبىز اپارىپ سالارمىز؟
— جولدارىڭنان قالماڭدار، جىگىتتەر. ءوزىم بارام عوي. كۇن ءالى ەرتە، ءسال سەيىلدەيىن.
— ال، ساۋ بول! كەزدەسكەنشە، ايناش،— دەدى تانيا ونى ەركەلەي قۇشاقتاپ.
— ەندەشە مىنە مىناۋ ساعان،— دەپ شوق گۇلىن جىگىت ايناشتىڭ قولىنا ۇستاتا سالدى.
ايناش شوق گۇلدى باۋىرىنا باسا قۇشاقتاپ قالا بەردى. قازىرگى ءوزىنىڭ ءارى كۇلكىلى، ءارى بەيشا را حالىنە ىزاسى كەلدى. الدەنەدەن قورلانعانداي دا بولدى. «قولىمدا — شوق گۇل. كۇتكەنىم — شال. جەتكەن جەرىم وسى ما ەدى؟ بۇنىم نە؟ نە دەگەن بەيشارالىق، سورلىلىق دەسەڭشى...» كوڭىلى ونان بەتەر قۇلازىپ، ءبىر ءتۇرلى جىلاعىسى كەپ كەتتى. «الگىلەردەن مەن نەگە قالدىم؟ ءومىرى كىسى كوڭىلىن جىقپاس، ۋادەلى سوزىندە تۇرار ادالدىعىمنان كورگەنىم نە؟» ول اياڭداپ كوشە جيەگىندەگى تەلەفون بۋدكاسىنا كەلدى. ساعاتىنا قاراپ ەدى، ءالى ون بەس مينۋت ۋاقىت بار ەكەن. جاتاقحاناعا تەلەفون سوقسام با دەپ ويلادى. ەكى تيىندىق ۇساق تا تابىلا كەتتى.
— ايناشپىسىڭ؟ قايدان تەلەفون سوعىپ تۇرسىڭ. ءيا، ءيا، كەزەكشى... ەسىك الدىنداعى كەزەكشى شاقىردى. مەن شاي قايناتىپ جاتقام. جۇگىرىپ جەتكەنىم وسى،— دەدى بالىم سامبىرلاپ.— جالعىز وتىرمىن كەلسەيشى، قايدا ءجۇرسىڭ؟
بالىمنىڭ اپتىعىپ، الدەنەدەن ۇرەيلەنىپ سويلەگەنى كوڭىلىندە سەكەمدىك تۋعىزدى. «ادام كەيدە ءوزىنىڭ ولەتىنىن سەزەدى. وندايدا ەڭسەسىن ءزىل باسىپ، سۇلەسوق تارتادى»،— دەپ ەلدە كورشىلەس قاريا ىلعي ايتاتىن؛ زاتىندە، سوقىر سەنىمشىل بولماسا دا، ايناش بالىم ۇنىنەن قاتتى شوشىندى. «مەنى دە ءبىر قارا باستاپ جۇرگەن شىعار»،— دەپ ويلادى ول. ترۋبكانى ىلە ساپ، بۋدكانىڭ ەسىگىن اسىقپاي جاپتى دا، جاياۋ جاتاقحاناسىنا قاراي تارتتى. قايداعى ءبىر بۇعاۋدى بۇزىپ، بوستاندىق العان جانداي گۇلزاردان ۇزاعانشا قاتتى ءجۇردى، بۇرىلىپ ارتىنا دا قارامادى.
جاتاقحاناعا جەتكەندە جانى جايلانىپ، ەڭسەنى باسقان اۋىر زىلدەن قۇتىلعانداي بولدى. الگى ءبىر جۇدەۋ كوڭىل دە سەرگىپ جادىراپ سالا بەردى.
* * *
اشىق تەرەزە الدىندا قارا تورعاي شىرىلداپ وتىر. اراسىندا سەكىرىپ-سەكىرىپ قويادى. ايناش ويانىپ كەتسە دە، قىبىر ەتپەي جاتىر. ەكى كوزى تورعايدا. ۇيقىسى قانعان. كوڭىلى سەرگەك. تەرەزە كولەڭكە بەتتە ەدى، سالقىن سامال سوعىپ تۇر. كۇن اشىق، شۋاقتى. تورعاي پىر ەتىپ ۇشىپ كەتكەن، سالدەن سوڭ قايتا كەپ قوندى. ابدەن ەركىنسىپ العان سياقتى. شىقىلىقتاي سەكىرىپ، ارلى-بەرلى ءجۇردى دە، ەندى بولمەنىڭ ورتاسىنداعى ستولعا كەپ قوندى. الدەبىر نان قيقىمىن شۇقىپ اپ، ايناشقا قاراپ قالدى. «ءيا، تۋىسقان، حال نەشىك؟ بۇگىن دەمالىس ەمەس پە؟ نەعىپ قىبىر ەتپەي جاتىرسىڭ؟ دالادا كوكتەم. جىلى. مىنە، ءبىز دە كەلدىك. تۇرمايمىسىڭ؟» — دەيتىن ءتارىزدى. كىشكەنتاي باسىن اۋىق-اۋىق ءبىر جاعىنا قيسايتا، ينەنىڭ جاسۋىنداي كوزى جىلت-جىلت ەتە قارايدى. «قورىقپا... ساعان ەشكىم تيمەيدى. بۇل بولمەدە بالىم ەكەۋمىز عانا تۇرامىز. قۇربىم وڭكيگەن ءىرى، سۇيەكتى دەمەسەڭ، بىلايشا... مەيىرىمدى، جانى نازىك»،— دەدى ايناش كۇبىرلەپ.
ەركىنەن تىس قالاي قوزعالاقتاپ، استىنداعى تەمىر كەرەۋەتتىڭ تارتپا سىمى سىقىرلاي جونەلگەنىن اڭدامادى. «قاپ...» — دەپ ول وكىنگەنشە بولعان جوق، جۇدىرىقتاي تورعاي لىپ ەتىپ تەرەزە الدىنا بارىپ قوندى. «تۋ-ۋ، نە دەگەن سۋ جۇرەكسىڭ-ەي؟!. توقتاشى... كەتپە...» — تورعاي سەكەكتەي ءتۇسىپ شيق-شيق ەتتى. سەكىرىپ تەرەزە جاقتاۋىنا جەتىپ، تومەن ءۇڭىلىپ، بەرى قايتا بۇرىلدى. بارماقتاي باسىن قيسايتىپ ايناشقا قاراپ، جالتاقتاي تۋ سىرتىنا كوز تاستادى. ءسال تىنشىعان سياقتى. قوربيىپ وتىر. «مەن ساعان ءوز سىرىمدى ايتايىن، جاراي ما؟!» — دەدى ايناش سىبىرلاپ. تورعاي الدەڭە ءبىر دىبىستان ۇركەكتەي ءدۇر سىلكىنىپ، قاناتىن قومداي ءتۇسىپ ىركىلدى. ەندى تەرەزە الدىندا سەكەكتەي سەكىرىپ قاپ ءجۇر. «ماقۇل... قالاي تىڭداساڭ دا ەركىڭ. ايتەۋىر ءتىرى پەندەسىڭ عوي. عاجاپ... نەگە ەكەنىن قايدام، مەن ءوزىمدى بۇرىنعى، ەلدەن كەلگەن ايناش سەزىنبەيمىن. ءيا-يا، سولاي... ءبىر ءتۇرلى سەرگەك، ەسەيگەن، ەركىن كورەم. بۇگىن، مىنە، ەشقايدا اسىقپايمىن. ەمتيحانىمنىڭ ءبارىن ويداعىداي تاپسىرىپ، ەكىنشى كۋرسقا كوشتىم. قۋانىپ، شاتتانسام دا ارتىق ەمەس. ايتسە دە جانىم قۇلازىپ وكىنەم... راس، دارىگەرلىك ينستيتۋتقا قۇشتارمىن. دايىندالىپ ءجۇرمىن. مۇمكىن سونان دا شىعار؟.. قۇشتارلىق سەزىم — كۇشتى، ادامدى تىنشىتپايدى دەيدى عوي. بيىل قۇلاسام، كەلەسى جىلى باعىمدى تاعى سىنايمىن. قايتكەندە دە تۇسەم... مەنىڭ ورنىم سول...»
ايناش ءوزىنىڭ بولاشاق دارىگەرلىك ماماندىعىنىڭ قىر-سىرىن ىنتى-شىنتىمەن اڭگىمەلەپ كەتتى. تورعاي تەرەزە الدىندا سەندەلىپ ءجۇر. ايناشقا ءالسىن-الى كەز توقتاتىپ قاراپ قويادى. «مەن سەندەي جالتاق، جاسىق ەمەسپىن، ءبىلدىڭ بە؟! ەرتەڭىم ءۇشىن كۇرەسەم...»
ەسىك سىقىر ەتە قالعان، تورعاي تەرەزەدەن ۇشىپ كەتتى. دالادان قىزىل الا حالات كيگەن بالىم كىردى. كوزى كۇلىمدەي، جايراڭداپ ءجۇر. ايناش تورعايدى ۇركىتىپ جىبەرگەنىنە ءسال وپىنعانداي بولدى.
— بۇ، ءجۇدا، ادام دەگەندى قويسايشى، ءا. جاقسى ەم پىرتناي تۋفلياعا تالاسقانداي پوچتاشىنىڭ اكەلگەن تەگىن حاتىن دا تالاپايعا سالادى. ويپىر-اي كيمەلەپ كەپ ءجۇدا، جول بەرسە بولار ما؟!! حاتتاردى تۋ-تالاقاي ەتتى-اي. ايتەۋىر ساعان حات بار ەكەن. مەن دە ەسەمدى جىبەرمەدىم. جىگىتتەردى بوكسەممەن قاعىپ، الىپ شىقتىم. ءوزى ايەلدىڭ جازۋى بىلەم،— دەدى بالىم سامبىرلاي حاتتى ايناشقا بەرىپ جاتىپ.
— ءيا، كىشى جەڭەشەمنەن... سونىڭ جازۋى.
— ءجا، سەن وقي بەر. مەن ءشاي جابدىعىن ىستەيىن.
بالىم ۇستەل ۇستىندەگى ءبۇيىرلى، قالايى شاينەكتىڭ تۇتقاسىن شىلدىرلاتا بۇلعاقتاتىپ شىعىپ كەتتى. ايناش الگىندە تورعاي وتىرعان اشىق تەرەزەگە ءبىر كوز تاستاپ، شالقالاي ىڭعايلانا جاتتى. كونۆەرتتى جىرتىپ، ىشىنەن تور كوز داپتەردىڭ ەكى بەتىن تولتىرا جازعان زيپا جەڭگەسىنىڭ حاتىن الدى. اۋىل-ايماقتىڭ بار جاڭالىعىن قالدىرماي سىپىرا ايتىپ كەپ، ەندى ءبىر جەرىندە: «...سەنى اسا قاتتى قۇرمەتتەيتىن اعاڭ داۋلەت ايەلىنەن اجىراسىپ تىندى. قورىقشىلىعىن تاستاپ اباي قالاسىنا كەتتى. سوندا جۇمىسشى كورىنەدى. الدەكىمدى سۇيەدى-مىس. ونىڭ بۇل اۋەيىلىگىن ءبىز تۇسىنە المادىق. قىرىققا كەلگەندە دە ادام دەگەن الجاسا بەرەدى ەكەن دە. قۇداي بىلەدى، بۇنىسى شىلعي وتىرىك. مەن بىلسەم، ول ايەلىن بالا تاپپادى دەپ تاستاپ وتىر. ءبارى الگى قارعىس اتقىر، ەلىكتىڭ لاعىنىڭ ولىمىنەن باستالىپتى عوي. راس بولسا»،— دەپتى.
حاتتىڭ ونان ارعى جاڭالىعى ايناش كوڭىلىن سەلت ەتكىزبەدى؛ بەلگىلى ءجاي، قىسىر ءسوز. ايناش وقىپ بوپ، حاتتى باس جاعىنا تاستاي سالدى.
«سولاي دە... سۇتتەي ۇيىعان وشاق باسى ءبىرجولا ءبۇلىنىپتى، ەرلى-زايىپتى ەكى جان — داۋلەت اعا مەن ءرازيانىڭ جۇزدەرى جاراسپاپتى. دەمەك، ءومىر جولدارى اجىراپ، ايىرىلىسىپ كەتكەن... نەگە، قالايشا؟ ەل امان، جۇرت تىنىشتا ولارى نە؟ اداسقاندارى ما؟.. بالكي اناۋ زيپا جازىپ وتىرعان ءبىر شىندىقتىڭ جانى بار شىعار؟ ءيا؛ «بالاسىز ءۇي — قۋمازار» ەكەنى راس، الدە سونان با؟ ارينە، اقيقات سول... مۇمكىن... مۇمكىن»،— دەي بەردى ول ىشىنەن وسى ءبىر ءسوزدى قايتالاپ. كوز الدىنا داۋلەت بەينەسى كەپ كولبەڭدەپ تۇر. يىقتى، ءىرى جىگىت اعاسى. شۋاقتى جۇزىندە كۇلكى ۇيىپ، كۇلىمدەي قاراپ قالىپتى. ءيا، وسى اعانىڭ ىلعي دا جانى — جايلاۋ، كوڭىلى — كول. جۇرەگى تولى مەيىر، قىلاۋسىز تازالىق. بىرەۋگە قيانات جاساۋ، كەك تۇتۋ، ءالسىزدى جابىرلەپ، قورعانسىزدى قورلاۋدى بىلمەيدى... كوكەم ونى سول ءۇشىن قۇرمەت تۇتاتىن. باسقانى قايدام، اكەمنىڭ ءبىر ۇلكەن قاسيەتى — كىسى تانيتىن. پاسىق، زىميان، ەكىجۇزدى الاياقتاردى ماڭىنا جۋىتپاي، ىرگەسىن اۋلاق سالىپ شىعىنىپ كەتەتىن. ال، داۋلەت... داۋلەت اعا ونداي ادام ساناتىنان ەمەس. اكەم قايتىس بولعاندا ءرازيا ەكەۋى ۇلكەن قىزمەت كورسەت كەن... ۇيىنە شاقىرىپ اعا-جەڭگەمە، ماعان ىزەت، قۇرمەت ءبىلدىرىپ، كوڭىلىمىزدى اۋلاپ قۇراق ۇشتى...
— بىردە،— دەپ ايناش كۇبىرلەي ىركىلگەن، ىزىنشە ەكى بەتى دۋىلداي قىزارىپ جۇرە بەرگەنىن سەزىندى.— ءبىر كۇنى...
ءالى ەسىمدە، ەت پەن شايدىڭ اراسىندا دالاعا شىقتىم. اعا-جەڭگەلەرىممەن بىرگە ءسال سەيىلدەپ، ۇيگە جاقىنداعاندا كوزىمە باياعى بايتەرەك ءتۇستى. وسىنىڭ تۇبىندە ەلىكتىڭ لاعى مەن ويناعام، اكەم دە ساياسىندا تالاي مارتە دامىلداپ وتىرعان. ءباز-باياعى قالپى ەكەن. تۇك وزگەرمەپتى. ادام پەندە جارىق دۇنيەگە كەلىپ، كەتىپ جاتىر... تۋ سىرتىمنان تىقىر ەستىپ جالت بۇرىلعام، اعا-جەڭگەلەرىم جوق. داۋلەت... جالاڭباس، ۇستىندە سۇرعىلت، قولدان توقىعان سۆيتەر، اياعىندا كەرزى ەتىك. الدەنەدەن جۇرەكسىنە جاۋتاڭداپ، قالىڭ دۋدىراعان شاشىن قولىمەن كەيىن قاراي كۇرەي تاراپ قويدى. سونسىن تەرەڭ كۇرسىنىپ، قاباعى تۇكسيە جانارىن مەنەن تايدىرىپ ءجۇزىن تومەن سالدى دا: «اينالايىن... ايناشتاي، جەتىممىن دەپ قامىقپاشى... مەنىڭ شەشەندىگىم شامالى عوي. ەگەر قۇداي دەگەنىمىز ادام بوپ ءبىر تىلگە كەلسە، ۇياتتان ەكى بەتىن شيەدەي ەتەر ەدىم. تاپقان ەكەنسىڭ كىمدى الۋدى. قايرەكەڭدەي جان مىڭعا كەرەك. مىنا مەن دە ساعان جەتەم عوي دەرىم انىق. امال نە، ايناش... تەك سەن جاسىماشى. قورىقپاشى... بۇل فانيدە سەنى قايرەكەڭنەن ارتىق بولماسا كەم كورمەيتىن... سۇيەتىن جان بار! ءبىل... ۇمىتپا... ەگەر سەن تارىعىپ، تۇيىققا تىرەلگەندەي كۇندە — ول ءازىر. قاسقاققان جاعىڭنان تابىلادى»،— دەدى ءۇنى بۇزىلىپ. بۇ نە ءسوز؟ كوڭىلىن بىلدىرگەنى مە؟ جو-جوق، ول بەكەر... مۇمكىن ەمەس... الايدا «بۇل فەنيدە سەنى سۇيەتىن جان بار» دەدى ەمەس پە؟!.
سۇيەدى...— ايناش وسى ءبىر ءسوزدى ىشتەي قايتالاي بەردى.— سۇيەدى. سۇيەدى...— ءجۇزى دۋ ەتە قىزارىپ، ءۇنى وقىس شىعىپ كەتكەنىنەن اياقاستى قىسىلا ابدىرىپ جاستىقتان باسىن جۇلىپ الدى. ابىروي بولعاندا بولمەدە جان جوق ەدى؛ كوڭىلى جايلانىپ ورنىنا قايتا جاتتى.— ءبارى بەكەر... جالعان... ماعان ەش قاتىسى جوق. داۋلەت اعا مەن ءرازيانىڭ ءوز ءومىر جولى، باعى، ماڭدايلارىنا جازعانى بار. ايناشتىڭ ولاردا شارۋاسى نە؟ ەرلى-زايىپتىنىڭ اراسىندا شايتان جۇرەر دەگەن... تۋ-ۋ، مەن ءوزى نە دەگەن اڭعال، اقىماقپىن-ەي؟!. جاڭاعى داۋلەت ءسوزى كەز-كەلگەن ادامنىڭ قايعىڭا ورتاقتاسىپ، كوڭىلىڭدى اۋلاعاندا ايتارى ەمەس پە؟ داۋلەت اعانىڭ ءوزى دە تۇلدىر جەتىم... مەيىرىمدى جان. ءبىزدىڭ سول ساتتەگى جايىمىزدى ءتۇسىنىپ، جىلى ىلتيپات تانىتقانى عوي.
ايتسە دە ايناش كوز الدىندا ورمان ءىشىنىڭ سۋرەتى تۇنىپ تۇر. مامىراجاي كوكتەم جىلۋىنان اعاش اراسىنداعى جەنتەك قاردىڭ ءمۇجىلىپ، ۇزىلە ەرىپ، جىلعا-جىلعامەن سىلدىرلاي اعىپ جاتقانى... قاراعاي مەن قايىڭنىڭ بۇتاقتارى ءىسىنىپ، ءبۇر جارعالى قالعانى، شىرشانىڭ تىكەنەكتى، ينە جاپىراعىنىڭ قالقاسىنان توگىلگەن ءزارسىز كۇن نۇرى، دىمقىل، سىزدى جەر، اعاش ءيىسى... ەندى بىردە ەمىزىكپەن ءسۇت بەرگەن ايناشقا ۇمتىلعان ەلىكتىڭ لاعى كولبەڭدەيدى... مىنە، داۋلەت!.. قول سوزىم قاسىندا شالقاقتاي كۇلىپ قالىپتى...
دالادان بالىم كىردى.
— ال، كانە تۇر،— دەدى ول، ستولعا قولىنداعى قالايى ءبۇيىرلى شاينەكتى قويىپ جاتىپ.— بۇگىن اۋا سونداي تاماشا. ءجۇدا، تاۋعا شىعىپ سەيىلدەيتىن-اق كۇن.
— راديودان اۋا رايىن تىڭدامادىڭ با؟ ءتۇس قايتا جاۋىن جاۋادى دەمەي مە؟
تىندادىم. اشىق، بولادى دەگەن.
قايدان تىڭداپ ءجۇرسىڭ؟
— كورشى قىزداردان. وزىمىزدەن تىڭداۋعا سەنى قيمادىم. وياتىپ جىبەرەرمىن دەپ قورىقتىم. قالاي، اۋىل امان با ەكەن؟ نە دەيدى؟
— تىنىش، امان كورىنەدى.
— ە، بوپتى ەندەشى،— دەدى بالىم ەسىك قايىرىلىسىنداعى تۋمبوچكادان قانت، قۇتىعا سالعان ماي الىپ، ستولعا قويىپ جاتىپ.
ايناش كەرەۋەتىنىڭ اياق جاعىنداعى ورىندىق ارقالىعىنا ءىلۋلى تۇرعان تريكوسىن كيىپ، توسەگىن جينادى؛ ونان سوڭ تەرەزەگە جاقىن كەپ، بويىن جازدى.
— دالاعا شىعىپ ەدىم، ەسىك الدىندا ءۇش-تورت جىگىت ءجۇر ەكەن. «قارىنداس، پالەنشەنى شاقىرىپ جىبەرسەڭىز»،— دەپ قورشاپ، جاتىپ جابىسقانى.
— ە، وزدەرى كىرە بەرمەي مە؟
— ءقازىر پروپۋسكىسىز ەشكىمدى جىبەرمەيتىن بولعان. ءجۇ-دا، سونىسى دا دۇرىس. ايتپەسە، كىم كورىنگەن جول بەرمەيتىن.
— سولاي ما؟
— پروپۋسكىڭدى بولمەگە تاستاپ كەتۋىڭدى قوي. ءجۇدا، ءوزىڭ دە كىرە الماي جۇرەرسىڭ.
كەرەۋەت باسىنداعى بەت ورامالىن الىپ ايناش دالااعا شىعىپ كەتتى. جۋىنىپ، تارانىپ قايتىپ كەلدى، سالقىن سۋدان ەكى بەتىنىڭ ۇشى نۇرلانىپ، كوزى جايناڭداپ تۇر.
— كەل، وتىر. شايىڭ سۋىپ قالار،— دەدى بالىم قۇربىسىنا سۇيسىنە قاراپ. كىرشىكسىز كوزىنىڭ اق ەتى كوگىلدىرلەنىپ، قويۋ كىرپىگى قايقيىپ كولەڭكەلەنە قالعانىنا بالىم قىزىعا قادالدى.
— مەنى جاڭا كوردىڭ بە، بالىم؟
— جو-جوق، انشەيىن قىزىعىپ وتىرمىن.
— نەگە؟
— ءجۇدا، ساعان دا!..
— ماعان با؟ نەمەنەگە؟
— ادەمىلىگىڭە دە.
— ايتاسىڭ-اۋ،— دەدى ايناش پالەندەي قارسى بولماسا دا، ىشتەي قۇربىسىنىڭ سوزىنە كوڭىلى جىلىپ.
ءمۇنان ءارى ەكەۋى ءۇنسىز وتىرىپ اۋقاتتاندى. ايناش كۇلىپ: «تەڭىزشىلەردىڭ ءراسىمى بويىنشا كىم سوڭىندا قالسا، ىدىس-اياقتى سول جۋادى»،— دەدى دە، ورنىنان تۇرىپ كەتتى. بالىم تەز كونە سالدى. «ءوزىمىز تەڭىزشى بوپ كورگەن ەمەسپىز. تۇسكى تاماقتى دايىندايتىن دا، جينايتىن دا سەن ەكەنىڭ كامىل. سونى ۇمىتپاعايسىڭ، بيكەش»،— دەپ قويدى ول. ايناش امالسىز كونگەندىگىن سەزدىرە كۇلىپ جىبەردى.
جارايدى، ايتقانىڭىزعا قۇلدىق. شوشقا ەتىنەن قۋىرداق جاسارىم، بالەكە»،— دەدى. بالىمنىڭ شوشقا ەتى تۇرعاي كولباسانىڭ وزىنەن ازار دا بەزەر بولاتىنىن بىلەتىن. بىردە سەزدىرمەي سولاي ىستەگەن دە، بالىم: «وي ىلجىراعان، ءدامسىز مىناۋىڭ نە؟ ىشپەيىم بوتەن عوي»،— دەپ ءبىلىپ قالعان. «ۇشىندىرا جازدادىڭ. ولتىرەمىسىڭ-ەي»،— دەگەنى دە بار رەنجىپ. ايناشتىڭ ءازىلى ەكەنىن سەزسە دە، ەندى مىنە سەكەمدەنىپ وتىر. «قازاندىققا سەن ارالاسپاي-اق قويشى. ءوزىم ءبىر ءجونىن تابارمىن»،— دەپ سالدى. ايناشقا كەرەگى دە سول. «قوي، ىلعي سەن دايىنداپ ۇيات بولار. مەن سەنى قاناعان سياقتى كورىنەرىم»،— دەگەن، بالىم: «ءوزىم دەدىم عوي، ءوزىم. اينالايىن كومەگىڭە راقمەت. اياق-تاباقتان ءارى ءجۇرشى»،— دەي بەردى جالىنىپ.
ەكەۋى ءوستىپ بەرى تارت، ءارى جىق بوپ وتىرعاندا بىرەۋ ەسىكتى تىقىلداتتى. اڭگىمە ءۇزىلىپ قالدى.
— بۇ كىم؟ كىرىڭىز! — دەدى بالىم ورنىنان كوتەرىلە قويماي.
ايناش ەسىكتى بارىپ، اشىپ جىبەردى.
— ا، سەرىك، ءسىزبىسىز؟ كىرىڭىز؟
— عافۋ ەتىڭىزدەر، شاي ءتاتتى بولسىن!
— تورلەتىڭىز،— دەدى بالىم ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ.— ەرتەڭگى ءدام عوي. شايعا كەلىڭىز.
— راقمەت، اسىعىس ەدىم. نان اۋىز تيەيىن.
بالىم ۇسىنعان ناننىڭ ۇشىنان سەرىك ءۇزىپ جەپ، الدەنە ايتقىسى كەلگەندەي كۇمىلجي بەردى، قىلاۋسىز كوستيۋمىن سيپالاپ، گالستۋگىن قايتا-قايتا تۇزەپ تۇر.
ايناش، كەشىرەرسىز... ءسىزدى دالادا ءبىر ادام... شاقىرادى. جولىعايىن دەپ ەدىم دەيدى.
— و كىم؟
— شىقساڭىز، كورەسىز عوي.
— سەرىك، سىزگە نە بولعان. ايتساڭىزشى. كىم ول؟
— ءادىلحان ەدى...
— ءادىلحان؟
— ءيا.
— ونداي ادامدى بىلمەيىم.
— ايناش...
— مەن ۇيدە جوقپىن،— دەدى ايناش قاباعى تۇيىلە سىرت اينالىپ.
— كورىپ تۇرىپ، قالايشا جوق دەيىم.
— بىلمەيىم.
ايناش ءسوز وسىمەن ءبىتتى دەگەندەي تەرەزە الدىنا بارىپ تۇردى. تەرەزەدەن كورىنگەن تاۋدىڭ قارلى شىڭىنا، ەتەگىندەگى تۇس-كيىزدىڭ ويۋىنداي شىرشالى ورمانعا قاراپ قالدى. باتىردىڭ دۋلىعاسىنداي كوكپەن تالاسقان شىڭنىڭ ۇشار باسىن اق شاربى بۇلت شالىپ، قالىقتاي كوشىپ بارادى. «ولىمنەن ۇيات كۇشتى»،— دەيدى اتامىز قازاق. ال، ومىردە ۇياتتان دا زور — ار، نامىس بار. ەندى مىنە، ايناش ونان دا اسقان قۇدىرەتتى سەزىپ تۇر. «ءادىلحان كەلىپتى، ايناش... ەستيمىسىڭ؟ سەنى كۇتىپ ەسىك الدىندا ءجۇر... ءادىلحان... سۇيەسىڭ عوي. نەگە ۇندەمەيسىڭ؟ ءوزىندى-وزىڭ جەگىدەي جەپ، دىڭكەلەپ ءبىتتىڭ ەمەس پە؟ شىقسايشى... قۋانسايشى... قۋانتسايشى. جۇرە گىندى سىزداتا بەرمەسەيشى»،— دەيدى ءبىر ءۇن ەركىن بيلەپ. سوندايدا ايناش جانىڭ قويارعا جەر تاپپاي الاس ۇرادى. الدەنەگە اسىعادى. «ءبارى دە قاراڭ قالسىن. مەن-اق نامىسسىز بولايىن. شىدامىم تاۋسىلدى»،— دەپ الدەنەشە رەت جۇگىرە جونەلە جازداعان. ايتسە دە، انا سۇتىمەن بىتكەن قىز نامىسى ارىن اتتاتپاي ىستىق قان بوپ باسقا شاۋىن، ىركە بەردى. وسى ءقازىر دە ءجۇزىن قۋاڭداندىرىپ، ءتۇسىن قاشىرىپ تۇرعان سول. وزەگى ورتەنە، قولقاسىنا اششى ءبىر جاس كەپ تىعىلسا دا ول شىداپ باقتى. كۇمىلجى ءبىر ءۇن:
— ايناش،— دەدى. ول سەرىك ەدى.— مەن سەنى تۇسىنەم. ايتسە دە...
ايناش جالت بۇرىلىپ، الگى ءۇندى ءۇزىپ جىبەردى.
— ءيا، ءسىزدىڭ جولداسىڭىز ەكەنىن بىلەم. قايت دەيسىز ماعان؟
سەرىك تۋرا قاراي الماي، ءجۇزىن تومەن سالدى.
— ايتتىم عوي، مەنى ۇيدە جوق دەڭىز دەپ.
— ءبىر ءتۇرلى قيمايىم. جارايدى، سەنى ۇيدە جوق ەكەن دەيىن.
— ول ءۇشىن مەن قاشان دا جوقپىن، سەرىك.
— ولتىرسەن دە، ولاي دەي المايىم. ۇيدە جوق ەكەن دەيىم،— دەدى سەرىك.— عافۋ ەتىڭىزدەر...
سەرىك شىعىپ كەتتى. ايناش اقىرىن كەپ بالىمنىڭ قاسىنا، ورىندىققا وتىردى. ەكەۋى دە ءۇنسىز. بالىم سالدەن سوڭ وز-وزىنەن تەرەڭ كۇرسىنىپ قويدى.
— بالىم، بۇگىن وسى كينوعا بارساق قايتەدى؟—دەدى ايناش ورنىنان قايتا تۇرىپ:
— ماقۇل. بارساق بارايىق...
* * *
ءار كۇيىنىشتىڭ ءبىر ءسۇيىنىشى بار. وتپەستەي كورىنگەن قاھارلى قىس تا، كوكتەم دە، جازيرا جاز دا كەتىپ بارادى. جىل جارىم ءومىر ىشىندە ايناش تاعدىردىڭ تەپەرىشىن از تاتپاعان. وزگە تۇرعان قاتار جاتىپ، مۇڭداس بولعان بالىم ەكەش و دا ايناشتىڭ ەكىنشى كۋرسقا كوشسە دە، قۋانباي، ونى تاستاپ، دارىگەرلىك ينستيتۋتقا ساباق تاپسىرار دەپ ويلاماعان. مىنە ەندى ول دارىگەرلىك ينستيتۋتتىڭ ستۋدەنتى، كونكۋرستان دا سۇرىنبەي ءوتتى. جۇمىستان شىققان. جاتاقحانادان دا اۋىستى. بالىم ايناشتى جاڭا ورنىمەن قۇتتىقتاپ:
— سەنى ادەيى ىزدەپ كەلدىم،— دەدى.— ءجۇدا، ساعىنىپ كەتتىم. سوڭعى كۇندەرى كورىنبەي قويدىڭ عوي. كومبيناتتاعىلار: «قالى قالاي؟ وقۋعا ءتۇستى مە؟ تۇسپەسە، قايتا كەلسىن وزىمىزگە»،— دەپ جاتىر. ءبارى دە سالەم ايتادى.
— ءوزىڭ قالايسىڭ، بالىم؟
— جامان ەمەسپىن... ايناش، سەنى مەن تويعا شاقىرا كەلدىم. ءبىز ابىلاي ەكەۋمىز –ءبىر-بىرىمىزدى سۇيەمىز. ءجۇدا، ءوزىڭ دە بىلەسىڭ... ەندى كۇن ۇزاتۋدىڭ رەتى جوق. ءجايىمدى بايقاپ وتىرعان دا شىعارسىڭ،— دەپ بالىم اياعىنىڭ اۋىرلاپ، بەتىنە تۇسكەن الا داقتىڭ مولايىپ بارا جاتقانىن سەزدىردى.— مەنىڭ سوڭىمنان ەرگەن تۋىسىم دا، قۇربىم دا، ءسىڭلىم دە، باۋىرىم دا ءوزىڭسىڭ. ءجۇدا، جالعىزسىراتپاي كەلەرسىڭ دەيىم.
— ارينە، بالىم. مەنىڭ دە تۋىس-باۋىرىم تولىپ تۇرعان جوق. اناۋ ەكى اعامنان باسقا كىمىم بار؟ سونان كەيىن سەنسىڭ، بالىم.
كەرەۋەتىندە قاتار وتىرعان قۇربىسىن ايناش ەلجىرەي قۇشاقتاپ قويدى. ەكەۋى ءسال ءۇنسىز قالدى. ويىنا الدەنە تۇسكەندەي:
— ايتپاقتايىن، تويدى قايدا وتكىزسەڭدەر؟ — دەدى.
— ءوزىمىزدىڭ كومبيناتتىڭ اسحاناسىندا. سەرىك اعا ءبارىن دە رەتتەدى. وعان ابىلايدىڭ جولداستارى كومەكتەسىپ جاتىر. ءبىراز ادام جينالاتىن ءتۇرى بار. ۋاقىتشا پاتەر دە تابىلىپ تۇر. ابىلايعا زاۆود ءۇيدى كۇزگە دەيىن بەرەمىز دەپ وتىر. «مەن جۇمىس ىستەيىم عوي، سەن وقىپ ال»،— دەسەم، ابىلاي كونبەيدى: «ايەلدىڭ قولىنا قارايتىن ءجايىم جوق»،— دەيدى. كەيدە «وسى مەن اقىندىقتى قويسام با ەكەن. مەنسىز دە شالا-جانسار جازۋشىلار كوپ، قارا كوبەيتىپ قايتەم. قۇرىلىسشى ماماندىعى ۇنايدى. سونىڭ وقۋىن قۋايىن ونان دا» —دەيدى. ءجۇدا، نە دەرىمدى بىلمەيىم، ايناش؟
— نە ىستەسە دە ءوزى بىلەدى عوي، بالىم. مۇمكىن ونىكى ءجون شىعار. مەن مەكتەپتە ءمۇعالىم بوپ تاريحتان ساباق بەرە المايتىنىمدى سەزدىم. بىرەۋدىڭ ورنىن يەلەنىپ، سۇيمەيتىن وقۋدى جاتتاپ ارامتەر بولۋدىڭ شىنىندا قاجەتى نە؟ ءوزىڭ ويلاشى، كەرەك پە؟
— دەي تۇرعانمەن، ادام ءوزى ۇيرەنگەن ءىسىن قيمايدى ەكەن. قوي مەن كەتەيىن، ايناش. قىرۋار جۇمىس. ابىلاي كۇتىپ قالار.
ايناش كەرەۋەت استىنان قارا شامادانىن شىعارىپ اقتارا باستادى: كوكشىل كونۆەرتكە سالعان قوماقتى بىردەڭەنى تاۋىپ الىپ، بالىمنىڭ تارتىنعانىنا قاراماي، قولىنا ۇستاتتى.
— بۇنىڭ نە، ايناش؟
— اقشا.. ەكى ءجۇز سوم.
— جوق، مەن مۇنى المايىم، ايناش.
— الاسىڭ، بالىم. بۇل مەنىڭ ادال ەڭبەگىمە العان اقشام. كومبينات بەردى. سەنىڭ تويىڭا دەپ جيناعانىم.
— ءجۇدا، سەن ستۋدەنت ەكەنىڭدى ۇمىتتىڭ با؟
— ەندى عانا ستۋدەنتپىن. بۇرىن توقىماشى بولاتىنمىن. ءسوزدى قوي دا، ال. ايتپەسە، تويىڭا بارمايىم. مەن سەنىڭ شىن ءسىڭلىڭ بولسام، قولىمدى قاقپا. رەنجيمىن، بالىم.
— ابىلاي ءۇرسادى عوي. ەندى قايتتىم؟
— سەن ءتۇسىندىر. ءۇنسىز مىجىرايا بەرمە.
تويىما بەرگەن شاشۋى دەسەم بە؟
— مەيلىڭ،— دەدى ايناش تەز كەلىسىپ.— مەنىڭ داستارقان مەزىرەتىن جاساسۋعا كەرەگىم بار ما؟ كومەكتەسەيىن بە، بالىم؟
— جوق، قايتەسىڭ ءبارى دە دايىن. كەشكى ساعات جەتىدەن قالماي كەلگەيسىڭ، ايناش. جاراي ما؟
— ماقۇل، بالىم.
ايناش بالىمدى قولتىقتاپ تاكسي ايالداماسىنا دەيىن شىعارىپ سالىپ، وتىرعىزىپ جىبەردى. بولمەسىنە قايتىپ كەپ اق كويلەگىن كيىپ، بۇرىمىن جەلكەسىنە جۇدىرىقتاي ەتىپ ءتۇيىپ قويدى. قىناما بەل وسى اق كويلەگىن وزگە كيىمىنەن بولەكشە كورەتىن: تال بويىنا جاراسا كەتەتىنىن دە بىلەدى. كىرە بەرىستەگى ايناعا كوزىن ءبىر تاستاپ، اق سومكەسىن، ەمحانادا جاتقان لاريسانىڭ سۇراتقان شتابى — ەپتون سينكلەردىڭ «سيلۆيا» دەگەن رومانىن قولىنا الىپ دالاعا شىقتى. دۇكەنگە سوعىپ نينا يۆانوۆنانىڭ سۇيىكتى تاعامى «الما ۆارەنەسىن»، ءبىر قوراپ شوكولاد، قايماق سياقتى تاعامداردى تورعا تولتىرىپ، اۆتوبۋس ايالداماسىنا تارتتى. كۇننىڭ قاپىرىق ىستىقتىعىن دا سەزبەي اۆتوبۋسقا تالاسا-تارماسا ءمىندى.
مىنە، مىناۋ اق دۋالمەن قورشالعان، قالىڭ اعاش ىشىندەگى، ءبىر كەزدە عالامات قورقىنىشتى، جات كورىنگەن ەمحانا، ەندى و دا بۇرىنعىداي ەمەس كوزگە جىلى ۇشىرايدى.
كۇنى كەشە بىرگە جاتقان قىز-كەلىنشەكتەر ايناشتى قۋانا قارسى الدى. اسىرەسە لاريسا ماز-مەيرام. «ءقازىر قانداي كويلەك، كوستيۋم ءسان؟ ەتەگى ۇزىن با، قىسقا ما؟ نەگە سەن جازدىق شاتىر ۇستامايسىڭ؟ باسىڭا كۇن وتەدى عوي»،— دەيمە-اۋ، ايناشقا ەركەلەي تىنىشتىق تاپتىرمادى. نينا يۆانوۆنا عانا سابىر ساقتاپ ۇندەمەدى. لاريسانىڭ قاسىندا جاتاتىن گەولوگ كەلىنشەك جوق ەكەن، ونى باسقا پالاتاعا اۋىستىرىپتى. اڭگىمە اراسىندا نينا يۆانوۆنا جاقىندا كوپ اۋىرماي نيكولاي ۆاسيليەۆيچتىڭ دۇنيە سالعانىن، بۇكىل ەمحانانىڭ كۇڭىرەنىپ كەتكەنىن، ءتىپتى كەيبىرەۋلەر ۇرەي تۋعىزىپ: «ەمحانادان شىعامىن. ءۇمىتىم ءۇزىلدى»،— دەگەن كورىنەدى. ايناش مۇنىڭ ءبىر دە ءبىرىن ەستىمەگەن. وسى سوڭعى اي ەمتيحاننان قولى بوساماي، اقىرى ەڭبەگى جانىپ، ايتەۋىر وقۋعا تۇسكەنىن، ءقازىر دارىگەرلىك ينستيتۋتتىڭ ستۋدەنتى ەكەنىن ول ماقتانعانداي بولمايىنشى دەپ قىسىلا، قىمتىرىلا ءبىلدىردى. وعان نينا يۆانوۆنا قولىن شاپالاقتاپ، ءوزى وقۋعا تۇسكەندەي قاتتى قۋاندى. «جارىق دۇنيە نەتكەن جاقسى ەدى. قاسىرەتتىڭ دە، قايعىنىڭ دا، باقىتتىڭ دا، ءسۇيىنىشتىڭ دە مىناۋ كوكتەم جاز، كۇز ءتارىزدى ءوز بوياۋى، قىزىعى بار»،— دەدى لاريسا شاتتانا. ىلە ايناشقا بۇرىلىپ:
— ءبىر سۇراققا جاۋاپ كۇتەم. رەنجىمەسەڭ عانا ايتايىن،— دەدى.
لاريسا تەنتەك، نە بۇلدىرگەلى وتىرسىڭ،— دەپ نينا يۆانوۆنا الدەنەدەن سەكەمدەنىپ قالدى.
ايتا عوي، لاريسا.
— اناۋ جىگىتىندى كوردىڭ بە؟ كەشىردىڭ بە؟
— لاريسا، سەن بالاسىڭ...
— نينا يۆانوۆنا، سۇراسىن. بىلگىسى كەلسە قايتەسىز. كوڭىلىڭ قالماسىڭ، لاريسا، ايتايىن... ەكى رەت كوردىم. تىلدەسكەن ەمەسپىن. ءوزىمدى ۇستاي المايمىن با دەپ قورىقتىم. مەن ونى سۇيەم عوي. لاريسا، تۇسىنەمىسىڭ؟ كەشىرەسىڭ بە دەيسىڭ؟ بىلمەيىم. كەشىرمەۋ كەرەك سياقتى. وزىمە-وزىم ەندى عانا كەلدىم. ولمەك تە بولدىم... ەندى ءبارى دە ۇمىتىلىپ بارادى.
— ا جىگىت شە؟
— لاريسا، بولدى ەندى.
— ول الدەنەشە رەت كەلدى. مەن شىقپادىم. ءايتاۋىر كورگىم كەلمەيدى.
— وح، مەن دە سەندەي بىرەۋدى سۇيسەم، ارمانىم بولماس ەدى. ارينە ول ءۇشىن ءولۋدىڭ قاجەتى جوق،— دەدى لاريسا كۇرسىنە.— مەن ءتىپتى سول سۇيگەن ادامىمنان ءسابي كورسەم دە قايعىرماس ەم. ءسۇيۋ دەگەن عاجاپ شىعار-اۋ.
— ون التىداعى قىزدىڭ ءسوزىن قارا، ايناش.
— ون جەتىدەمىن، نينا يۆانوۆنا.
— ءيا، ءيا ون جەتىدەسىڭ. وعان ءالى ءۇش اي بار...
ايناش از-كەم دامدەس، مۇڭداس بولعان قۇربىلارىمەن قيماي قوشتاسىپ دالاعا شىقتى.
حالىق كوپ جينالىپتى. قاقا توردە بالىم مەن ابىلاي وتىر. ايناش بالىمنىڭ جانىنا جايعاستى. وڭكەي قىرشىنداي جاستار. كومبيناتتىڭ قىزدارى مەن زاۆودتىڭ جۇمىسشىلارى. ىلعي قاراپايىم، ءازىلقوي، اق جارقىن جۇزدەر. بەت اشار، جار-جار دا ايتىلدى، بي دە بيلەندى، بۇل — ايناشتىڭ ومىرىندە تۇڭعىش رەت قاتىسىپ، كورگەن تويى. تويدىڭ ناعىز قىزعان شاعىندا ءادىلحان كەلدى. سەرىك ارقىلى شاقىرعان سياقتى. وزگە قايدام، ايناش ءادىلحاننىڭ كەلگەنىنە قاتتى قۋاندى، قانشا سەزدىرمەيىن دەسە دە، ۇلبىرەگەن ەرنىنە كۇلكى ءۇيىرىلىپ شىداتپادى. ىلكىدە ءادىلحاننان قاشقاقتاپ، بوتەن جىگىتتەرمەن، سەرىكپەن، ابىلاي مەن بيلەپ كەتىپ ءجۇردى. جىگىتتەردى وزدەرى بيگە شاقىراتىن دا كەز كەلدى، مىنە وسى ساتتە ايناش ءادىلحانعا باردى. ءيا سوندا جىگىت كوزىندەگى ۇشقىندى كورسەڭ!» كەڭ زال ءىشى دوڭگەلەنىپ، قالىقتاي جونەلگەندەي بولدى. «بەكەر. بەكەر ىستەدىم»، — دەپ ويلادى ايناش ءوز السىزدىگىنە ىزا لانىپ.
...توي سوڭىنان ءادىلحان ايناشتى جاتاقحاناعا دەيىن شىعارىپ سالدى. انە، ەكەۋى وڭاشا تۇر. تاڭ قۇلان يەكتەنە اتىپ كەلەدى. ءادىلحان تومەن قاراپ باتەڭكەسىنىڭ باسىمەن جەر شۇقىپ، ءالسىن-الى كۇرسىنىپ قويادى. ويىنا سەرىكتىڭ: «قولىڭا قونعان قۇسىڭدى ۇشىرىپ الدىڭ. قايتىپ قون دىرۋىڭ ەكى تالاي شىعار»،— دەگەنى ءتۇستى. الگىندە ول ايناشتىڭ جىلى قاباق تانىتىپ، ءوزىنىڭ بيگە شاقىرعانىنان ۇمىتتەنىپ قالعان. سونە تۇسكەن شىراعدانى جىلت ەتىپ، قايتا جانعانداي دا ەدى. سىزداعان جۇرەك جاراسى ءبىر ءسات بايىز تاپقانداي، كوڭىلى جايلانىپ، اياعىنا باس ۇرىم، جالىنباققا بەكىنگەن. ايناشقا تۋرا قاراۋعا ءجۇزى شىداماي بارادى. جاڭا عانا تويدا ونىمەن بيلەگەنىن دە ۇمىتقان. ءيا، سوندا قايمىقپاي-اق قالجىڭداپ، شاتتانعان. وڭاشا قالعاندا دارمەنسىزدىگىن سەزىنگەنى نەسى؟ جەر بەتىندە ايناشتان جۇرەگىنە ىستىق پاندەنىڭ جوقتىعىن دا ەندى بىلگەندەي. ول ۇندەمەگەن سايىن ءۇمىتى ءوشىپ، ايرىلىپ قالارىنا كوزى جەتكەندەي بولدى. ايتسە دە جالبارىنا.
— كەش مەنى، ايناش. سەنسىز ماعان ت.ىرلىكتىڭ ءمانى جوق. مەن سەنى سۇيەم... قۇداي اقى... سۇيەم،— دەدى ول ءۇنى بۇزىلىپ.
— جوق، مەن... مەن سەنى سۇيمەيىم، ءادىلحان. الدايتىن جان ەمەسپىن. ءوزىڭ دە بىلەسىڭ مەنى. بار شىنىم — وسى.
— ايناش...
ۇزدىگە شىققان جىگىت داۋسىن ەلەمەي، قىز سىرت اينالىپ جاتاقحاناعا قاراي بەت الدى؛ انە، ول اقكويلەگى جەلبىرەي قىلاڭداپ بارادى. ۇنجىرعاسى تۇسە سالبىراپ قاڭىراعان تاڭعى كوشەدە جىگىت جالعىز قالا بەردى.
— ءتاڭىرىم-اۋ، سول ءبىر كوكتەم ءتۇنى نەتكەن عاجاپ ەدى! ءيا، قاراكوك ماقپال، شاڭىراق اسپان الدەنە ءبىر قۇدىرەت كۇشىمەن تومەندەپ جەرگە جاقىنداي تۇسكەندەي دە مە قالاي؟! ءىپ-ىرى باداناداي، اپپاق، قۇلاقتى جۇلدىزدار قىز ساۋكەلەسىنە تاعىلعان جىپ-جىلتىر كۇمىس تەڭگەلەردەي جىمىڭداپ جامىراپ تۇر... تاۋدان سۋسي توگىلگەن ۇلپا سامال الاۋلاعان ءجۇزىمدى، سامايىمدى ءسابي الاقانىمەن ايالاي سيپاپ، كۇنى كەشە ءجابىر-جاپا، قۇسالىق ەن جايلاعان جۇرەگىمنىڭ جاراسىن جازىپ جادىراتىپ بارادى...— ايناش قاباعى اۋىرلاپ، كوزى وز-وزىنەن ءىلىنىپ جۇرە بەردى. سوڭعى كەزدە باسىنان وتكەن قۋانىش، كۇيىنىش، وكىنىش — الماعايىم سەزىم شارپىسى ونى ءبىراز شالىقتىرىپ، جۇيكەلەتكەن. ەندى عانا تىنىش تاۋىپ، سەرگەكتىك سەزىنگەنى وسى... جانارىنا ءتۇن قۇيىلىپ، عارىشتاي تۇڭعيىققا قۇلدىرا جونەلدى...
جو-جوق، بۇل ءتۇن ەمەس، ارايلانا اتقان شۋاقتى تاڭ... جاپ-جاسىل جازىق... انە، ءبىر ءۇيىر ەلىك الىستان قاراۋىتقان جوتا ۇستىندەگى قالىڭ ورماننان دۇركىرەي شىعىپ، ويپاتقا قۇلادى دا سوزىلا، قىزىل جەبەدەي زىمىراي اتىلدى.... الدىندا ءمۇيىزى قاراعايداي ءاپايتوس اق تەكە.
سىمباتتى كەۋدەسىن كەرە، باسىن شالقاق، كەربەز تاستاپ اعىپ كەلەدى... ول بەينە جازىقتى باۋىرلاي ۇشقان قوڭىرالا بالا بۇركىت تە ءتارىزدى. كىمنەن قورقىپ، نەدەن بەزىندى. شىعانداي شىرقاپ قايدا بەت تۇزەدى؟ اپىر-اي، اناۋ نە تاعى؟سالت اتتى عوي. و كىم؟ وح، اتىن-اي!.. قۇيرىق-جالى جەل ەكپىنىنەن سۇزىلە جەلبىرەپ، باۋىرى سوزىلا جازىلىپ قالاي-قالاي ۇشىرتادى. جەر اپشىسىن قۋىرىپ شىداتار ەمەس، ارتقى ەلىكپەن قۇيرىق تىستەسىپ تە قالدى... وي، بۇل داۋلەت قوي. ناق سول... ەلىكتەردىڭ زارە-قۇتىن الىپ، ولەردەي قۋعانى نەسى؟.. ولتىرمەس پە؟ نەگە؟.. داۋلەت! داۋلەت اعا تيمەشى... ولتىرمەشى... جازىعى نە؟ توقتا!.. — ايناش ايقايلاي جۇگىرىپ ۇمتىلعان، الدەنە ءبىر شۇقاناققا اياعىن تىعىپ اپ مۇرتتاي ۇشتى. ەت قىزۋىمەن ورنىنان تۇرا سالا داۋىستاماق بولعان، ءۇنى ءوشتى. عاجاپ... ەلىكتەر دە، داۋلەت تە جوق. ات ۇستىندە ءوزى وتىر. شاۋىپ كەلەدى... جەردە ۇزىن شىلبىردىڭ ۇشىنان ۇستاپ، كۇلىمدەي ايناشتان كوزىن الماي داۋلەت تۇر. «قورىقپا، ايناشتاي!.. قۇلامايسىڭ...» —دەيدى ول جۇزىنەن قۋانىش، باقىت نۇرى ەسىپ... ءبارى بەكەر ەكەن عوي. داۋلەت ەشقايدا كەتپەپتى. قاڭقۋ ءسوز بە ەدى؟ بۇ قالا؟.. ايناش داعدارىپ تومەن ءتۇسىپ كەتكەن باسىن جەردەن كوتەرگەن، ەندى داۋلەت تە، ات تا زىم-قايىم... ول ورمان ىشىندە جاپادان-جالعىز سەيىلدەپ ءجۇر. مۇپ-مۇزداي بىردەڭە قولىنا تامىپ-تامىپ كەتتى. «جاڭبىر — ءبىر جاۋسا، تەرەك — ەكى جاۋادى». جەل كوتەرىلدى-اۋ،— دەپ ويلادى ايناش.
جو-جوق، بۇل جەل ەمەس... ايناش ۇيدە، كەرەۋەتىنىڭ اياق جاعىندا تەلمىرىپ، ەكى كوزى مولدىرەي قاراعان ەلىكتىڭ لاعىن قىزىقتاپ وتىر. الگىنى اينالادى، تولعانادى... بۋىنى بەكي قويماعان ۇزىن سيراعىن جيناي الماي تالتىرەكتەپ كەتە بەرگەنىنە كۇلەدى. مىنە، ول شىرىشتى ەرنىن تيگىزىپ ايناشتىڭ قولىن جالاپ، شاعىنعانداي ءالسىز مەكىرەندى. كەنەت... «ايناشتاي!» —دەگەن ءبىر ءۇن قۇلاعىنا اپ-انىق جەتتى. تانىس، مەيىرىمدى ءۇن. ايناش جالتاقتاپ قالدى. «ايناشتاي، جارىعىم! قايداسىڭ؟».. مىناۋ، كوكەم عوي. مەنى تابا الماي ءجۇر مە؟ «ساعىندىم عوي ءوزىڭدى بوتاقانىم-اۋ! »..
«پاپا!.. پاپاتاي، مەن مۇندامىن؟..» — دەي ايناش ورمان ىشىندە ەنتىگە جۇگىرىپ ءجۇر. وتكىنشى جاۋىننان دىمدانعان قاراعاي، قايىڭ، شىرشا بۇتاقتارى ارسا-ارسا، سۇرعىلت، سارعىش، قاراكۇرەندەنىپ شالىنادى. جەر دە ىبىلسىپ، ميداي ەزىلگەن؛ اق كويلەگى اعاش اراسىنان قىلاڭداپ، الاسۇرعان قىز تايعاناقتاپ، ءسۇرىنىپ-قابىنىپ ۇزاپ بارادى. «پاپاشىم... پاپاتايىم!..» — دەيدى القىنىپ. توڭىرەكتە قىبىر ەتكەن جان جوق. ءزاۋلىم بايتەرەكتەردىڭ باسىن شالعان سىڭسىما جەل ساعىنىشقا تولى اكە ۇنىنە اينالىپ، جاڭعىرىقتىرا: «ايناشتايىم-اۋ!» — دەيدى ۇزدىگە ۇزاپ ءۇزىلىپ، قايتا تۋىپ. «پاپاتاي، قايداسىڭ؟..» اكە ءۇنىن ىشىنە بۇككەن قالىڭ ورمان ىسىلداي تەرەڭ كۇرسىنىپ، باستارىن مارعاۋ شايقاپ تۇر...
دالاداعى اق جاۋىننىڭ بيداي دانىندەي ءىرى تامشىسى ۇيىتقىپ تەرەزە الدىنا، ايناشتىڭ بىلەگىنە، بەتىنە تامىپ-تامىپ كەتتى. الگىندە عانا مىزعىپ، تىنىشتانعان ايناش ءوڭ مەن ءتۇسىن ايىرا الماي، ءارى اكە ءۇنىن قيماي ەگىلىپ جاتىر...
1973
You Might Also Like
-
قۇس جاستىقتىڭ ۇستىندە اۋىق-اۋىق ۇيقىسىراي اۋناق شىپ جاتقان اققۇباشا، سۇيكىمدى ايەلدىڭ وڭ جاق كوزىنىڭ استىنداعى قارا مەڭى سوڭعى كۇندەرى كورىنە كوزگە ۇلكەيىن، ايقىندالا تۇسكەندەي؛ ءتىپتى ونىڭ سىنىق ءوڭ...
