ءتارجىمان تىرلىك
جاڭعاقتى ادامشا شاعىپ جەي باستاعان يتتەر ت. قالاسىندا تابان استىنان كوبەيدى.
اتالمىش قۇبىلىستى العاش بايقاعانداردىڭ ءبىرى ۇلكەن كەڭسەنىڭ تالاي جىلداردان بەرگى تۇراقتى قىزمەتكەرى ءتارجىمانتۇعىن. بۇل پاقىرىڭىزدىڭ اۋەل باستاعى نىسپىسى الدەقاشان ۇمىتىلىپ، نەگىزگى كاسىبى بويىنشا وسىلاي اتالىپ كەتكەندىكتەن، ءبىز-داعى، قۇرمەتتى وقىرمان، ءتارجىمان دەپ، باس ارىپپەن جازامىز.
ءتارجىماننىڭ موينىنا سۋ قۇيىلىپ، بۇرسەڭدەپ قاقپادان كىرگەنى سولتۇعىن. بىرەر جىلدان بەرى جالداپ تۇراتىن پاتەرىنىڭ الدىندا ءۇش قاباتتى ءۇيدىڭ بيىكتىگىندەي جاڭعاق اعاشى بولاتىن. ءتۇسى جىبىمەس، ءجۇزى جىلىماس قوجايىننىڭ قاراسۇر توبەتى كوزىن كوكشيتە ىرىلداپ قويىپ، قىركۇيەكتە قابىعىنان قاشاتىن باداناداي جاڭعاقتى تىلىمەن وراي تىسىنە سالىپ، شاقىلداتا شاعىپ جەپ جاتتى.
ءيتتىڭ سىلەكەيىنە سۋلانىپ، الايدا اقشىلتىم دانەگىنەن تۇك قالماي تازارىپ ءتۇسىپ جاتقان قوڭىرقوشقىل قاۋاشاقتارعا تاڭىرقاي ۇزاق تەلمىردى.
ەرتەڭىنە ۇلكەن كەڭسەدەگى قىزمەتتەستەرىنە القىنىپ اقپارات ايتقانىندا، بىرگە وتىراتىن ەكەۋدىڭ ەشقايسىسى سەلت ەتپەدى. تەك ىشكى ساياسات ماسەلەلەرى جونىندەگى مامان عانا سالدەن سوڭ بارىپ، ەسىنەپ الىپ، ەستىمىش ەرەكشەلىگىڭىزدىڭ كەيىنگى كەزدەرى جيىرەك ءسوز ەتىلە باستاعانىن مارعاۋ ماعلۇمدادى.
جۇرتشىلىقتىڭ جانىنان وپا ورىن تاپپاي، جاپا جانىشتايتىن كەزەنەيلى كەزەڭدەردە كىسىنى قايران قالدىرماقتىڭ ءوزى قيىن شىعار. دەگەندەي كۇيدە تاۋسىلماس ءتارجىماسىنا كىرىسكەن دە كەتكەن. جانىنداعى ەكەۋ جاڭعاقتى ادامشا شاعىپ جەيتىن يتتەر تۋرالى ماسەلەدەن الدەقايدا ماڭىزدىراق بىردەڭەنى بىلەتىندەي كورىندى.
ەكەۋىنە كەزەك-كەزەك نازار جىقتى نالىنىپ. جالىنىپ جاڭالىق سۇراعاندى سۋقانى سۇيمەس ءسىرا ءدا.
تۇسكى ۇزىلىسكە شىققاندا ۇلكەن كەڭسەنىڭ الدىنداعى اققايىڭداردىڭ اراسىندا ءولىپ قالعان قارلىعاشتى بايقادى. قاراۋىتا جانتايعان اق تاماق قايران قۇسقا بولمەدە بىرگە وتىراتىن ەكەۋ دە، ارى-بەرى ءوتىپ جاتقان وزگەلەر دە تيتىمدەي كوڭىل بولمەگەن. جولداستارىنان جىرىلىپ قالدى قابارىپ. مىقىنىنان بۇكىل ىپىنى بىلىنەتىن كومەندانت قاتىننان كۇرەك سۇرادى سازارىپ. ۇلكەن كەڭسە ادامدارىنىڭ باسىم بولىگى ارنايى اسحانادا قۋ تاماقتارىنا قۋىرداق تىقپالاپ وتىرعاندا، قارلىعاشتىڭ ولىگىن كومپيۋتەردىڭ اق قاعازىنا ارۋلاپ وراپ، اق شاڭقان ءۇيدىڭ ارتقى جاعىنداعى ادام اياعى باسپايدى-اۋ دەيتىندەي قۋىسقا اپارىپ جەرلەپ قايتتى.
— ءتۇسىڭ قاشىڭقىراعان با، قالاي؟ — دەدى ىشكى ساياسات مامانى تۇسكى ۇزىلىستەن كەيىن ءتىسىن شۇقىلاپ.
— ءولىم تۋرالى ويلاپ وتىرمىن، — دەدى ءتارجىمان.
— ءولىم تۋرالى ەمەس، ءومىر جايىن ويلايىق، جاڭا باسشى كەلەتىنىن ەستىدىڭ بە؟ — دەدى بولمەلەس سەرىگى. — ءولىپ ۇلگەرەمىز ءالى.
سوزىمەن سيقىرلايتىن سۇلۋشا باسشىنىڭ اۋىساتىنى جايىندا جەل گۋلەپ، ۇلكەن كەڭسەگە سۋماڭداعان سۋسىل كىرگەلى ءبىراز بولعان.
— كۇتە-كۇتە شارشادىق ەمەس پە؟ — دەدى بۇل.
— شارشاعانىڭ بۇگىن-ەرتەڭ باسىلار، — دەدى ىشكى ساياسات مامانى.
سول كۇننىڭ ەرتەسىندەگى ساسكەدە جاڭا باسشى تاعايىندالىپ، ورنىنا وتىرعىزىلدى.
بەسىن اۋىپ ۇلگەرمەي-اق، قاراقوشقىل قالتافوندارىن قۇلاقتارىنا قايتا-قايتا توسىپ، سۋسىمالاۋ-سۋىقتاۋ سەزىلەتىن جىلتىر قارا كاستوم-شالبارلارىنىڭ تەرەڭ-تەرەڭ قويناۋلارىنا قايتا-قايتا قول جۇگىرتكەن بەيتانىس بىرەۋلەر كوبەيدى دە كەتتى. ولار وسى ۋاقىتقا دەيىن ۇلكەن كەڭسەنىڭ الدەبىر قالتارىسىندا بوي تاسالاپ وتىرىپ، جاڭا باستىق كەلگەن مەزەتتە اتىلىپ-اتىلىپ شىعا كەلگەندەي كورىنگەن.
جانىنداعى ەكى ماماننىڭ الما-كەزەك ايتقان مالىمدەمەلەرىنە ءمان بەرسەڭىز، مىنا كەلگەن مىرزاڭىز ― مۇستاقىل مەملەكەتىڭىزدەگى ازىرگە ساۋساقپەن سانارلىقتاي، ەرەكشە باي ەليتانىڭ تىزىمىندەگى تۇلعا. نەسى بار، كۇنى كەشەگى تەڭگەرمەشىل زامانىڭىزدىڭ اقىرى زاۋقايىم قۇردىمعا جۇتىلدى. بۇگىنگى تاڭدا باي-باعلاننان بوي تارتپاقتىڭ، بۋرجۋيلاردان ۇرىكپەكتىڭ ءجونى جوق. قايتا نەعۇرلىم ۇلتتىق بۋرجۋازياڭىز جىلدامىراق قالىپتاسىپ، جەدەلىرەك جوندەلسە، سوعۇرلىم سۇيقىلتىم قوعامىڭىزدىڭ قۋاتى ارتىپ، سورپاسى ارزىماق.
جاڭا باسشى كەلەردەن تۇپ-تۋرا ءبىر جىل بۇرىن ءتارجىمان پاقىرىڭىز ن. قالاسىنا بارعان. تابان استىنان داڭقتى جەرلەسىنىڭ مەرەيتويىنا قاتىسۋى كەرەك بوپ قالعان. الگىنىڭ وتىنىشىمەن ءبىر كىتاپشاسىن ءۇش اي بويى تۇندەلەتە تىربانىپ، ءتارجىمالاپ بەرگەن. سول ەڭبەگىن ەسكەرگەن شىعار، ايتپەسە، ءتارجىمانىڭىز كىمنىڭ شىكاراسى؟ شاقىرۋ قاعازى قولىنا كەش تيگەن. ۇشاق بيلەتىنىڭ كۇنى ۇشىپ تۇر، پويىزعا ۇلگەرە الماسقا اينالدى. ميى اشىپ، رەڭى قاشقاندا، ءبىر توپ جىگەرلى، جاس، جاڭا قازاقتاردىڭ قىپ-قىزىل "يكارۋس" جالداپ، جولعا شىققالى تۇرعانىن ەستىدى.
ءىلىندى عوي، ايتەۋىر.
ۇيىمداسىپ-جىمداسىپ، بىرگە شىققاندارعا بۇل ساپار ءساتتى دە ءساندى ەدى. كەڭسەگە تىعىلىپ، قاعاز كەمىرىپ، ىلميىڭكىرەپ جۇرەتىن ءتارجىمانعا اسا اۋىر سوقتى. وزگەلەرگە ونشا سورپاسى قوسىلماي، وزىمەن-وزى تەرەزەگە تەلمىردى. وبالى نەشىك، ۇلان-اسىر توي سەرپىلتىپ-اق جىبەرگەن. نەبىر ىرىلەرىڭىزدى تىرىدەي كوردى. ءتۇرلى-تۇرلى سالالاردىڭ دوكەيلەرى، ءارقايسىسى بىرنەشە اكادەميانىڭ اكادەميكتەرى سانالار سايىپقىراندار، وراسان زور ورىنداردى يەلەنگەن باس بيلىكتىڭ مۇشەلەرى، ءبىرقاتار مينيسترلەرىڭىز بەن داڭقتى-داڭقسىز دەگەندەيىن دەپۋتاتتارىڭىز.
تويدىڭ ەرتەڭىنە داڭقتى جەرلەستەرى جاڭعاقتى ايماعىنىڭ ت. قالاسىنان بارعانداردى ن. شاھارىنىڭ تاۋ جاعىنداعى جاڭا بىتكەن كوتتەدجىنە اپارعان. ءتارجىمان يرەلەڭ جولمەن ورلەگەن «يكارۋستىڭ» تەرەزەسىنەن كوتتەدجدەردىڭ تاڭعاجايىپ الەمىنە قاراپ، اۋزىن اڭقيتقان.
مەرەيتوي يەسى: «مەنىڭ قاراپايىم ەكەنىمدى بىلەسىڭدەر عوي، كوتتەدجىم دە وتە-موتە قاراپايىم»، — دەپ، ەكى قاباتتى، ەڭسەلى ءۇي قورشاۋىنىڭ سۇلۋ قاقپاسىن سىڭعىرلاتا اشتى. جاڭعاقتىنىڭ جۇرتى جاپا-تارماعاي ۇمتىلا ساۋلاپ كىردى. تومەنىرەكتە اق كوبىك شاشقان بۇلاق بۇلقىنادى. ءبىرىنشى قاباتىندا بۇل تۇسىنبەس، تۇسىنە دە كىرمەس بولمەلەر، ساۋنا، بيليارد زالى. ەكىنشى قاباتتا ءتۇرلى-تۇرلى، قيلى-قيلى جاتىن جايلار، جۇمىس بولمەسى، كىتاپحانا، مەيمانحانا، تاعىسىن-تاعىلار.
شاي ىشىلگەن سوڭ بۇلار بيىكتەۋ ءبىر تاقيا توبەگە كوتەرىلگەن. ولاي دا قاراعان، بۇلاي دا قاراعان. كوتتەدجدەردىڭ كوكەلەرى مەن اكەلەرى نەبىر-نەبىر جوندار مەن جوتالاردا، يىندەر مەن يىقتاردا، قيالار مەن قىراتتاردا، تەكشەلەر مەن تەپسەڭدەردە، شاتقالدار مەن شوقىلاردا شوعىر-شوعىر زورايىپ، شوق-شوق تۇتاسىپ، قات-قابات قاپتالداسىپ تۇرىپتى. داڭقتى جەرلەستىڭ: «مەنىڭ قاراپايىم ەكەنىمدى بىلەسىڭدەر عوي، كوتتەدجىم دە وتە-موتە قاراپايىم»، ― دەپ قاتتىراق كۇرسىنگەنىنىڭ ءمانىسىن سوندا عانا ءتۇسىندى ءتارجىمان پاقىرىڭىز.
جۇماقتارىڭىز-داعى، جۇمباقتارىڭىز-داعى ن. قالاسىنىڭ تاۋ جاق بەتكەيلەرىندە تۇتاسىپ جاتىپتى.
― كوكەتايلارىم-اۋ، كەرەمەت قوي مىناۋ! ونشاقتى دا ەمەس، ءجۇزشاقتى دا ەمەس، مىڭداپ سانالادى عوي مىنا عاجايىپ سارايلار! ― دەدى جاڭعاقتى جاقتان كەلگەندەردىڭ بىرەۋى.
― سونشالىقتى تويىمسىز سالتاناتتىڭ نە قاجەتى بار؟ ءسال-پال كەمىرەك، كىشىرەك ەتىپ سالىپ، وسىلاردىڭ ءارقايسىسى ءبىر-بىر قازاق مەكتەبىنە كومەك قولىن سوزسا عوي؟! ― دەدى جانە بىرەۋ.
― قىزعانباڭدار-ەي! ءىشتارلىق ەمەس، قۇشتارلىق ويانعاي!
― ءيا-يا، جۇرت قاشانعى قىمتىرىلادى؟ جەكە ۇيلەر ءبىرجارىم قاباتتان اسپاسىن، ەنى مەن ۇزىنى پالەن مەتردەن ارتپاسىن دەگەندەي پالەلەردەن شىققان ۇشپاق، جەتكەن مۇرات قانە؟! جەتپىس جىل شەكتەپ، شەگەندەپ ۇستاعانى جەتەر! ءبىزدىڭ ەگەمەن ەلىمىز دە ءوز بۋرجۋازياسىن قالىپتاستىرسىن، ءوز بايلارىن شىعارسىن، بايلىعىن كورسەتسىن! قاشانعى قىسىلامىز؟
― مەكتەپتەرگە، اۋرۋحانالارعا قول ۇشتارىن سوزسا دەيمىز ءدا.
― ەسكى كوزقاراستان ءالى كۇنگە دەيىن ارىلا الماي جۇرگەندەر ارامىزدا از ەمەس. وكىنىشكە قاراي!
― راس-اۋ، اعايىندار! نەبىر وركەنيەتتى، الپاۋىت ەلدەرمەن بارىس-كەلىس، الىس-بەرىس جاساۋىمىز كەرەك ەمەس پە؟ سونداي مەملەكەتتەردىڭ ميلليونەرلەرى مەن ميللياردەرلەرى وسىنداي-وسىنداي جەرلەرگە كەلىپ، وسىنداي-وسىنداي ۇيلەرگە كىرمەگەندە، مىنا ءتارجىمان اعامىز سەكىلدىلەردىڭ ءجۇز جىلدان بەرى جالداپ تۇراتىن پاتەرىنە بارا ما؟
― وسى ءسىز ۇلكەن كەڭسەدەسىز عوي، ءا؟ كوپ جىلدان بەرى؟
― ءاي، ول كىسىدە نەلەرىڭ بار-ي، ا؟!
― ويى-با-ا-ا-اي! مىناداي ءۇي-جايعا ەڭ كەمى ونشاقتى قىزمەتشى كەرەك بولار...
سالدەن سوڭ مەرەيتوي يەسى جاڭعاقتى جۇرتىنىڭ ءبىر توبىن توڭىرەگىنە جيناپ، سىبىرلاي سويلەپ، تالاي نارسەلەردى تاپتىشتەي ءتۇسىندىرىپ تۇردى. وسى جۋىق ماڭايلارداعى، مىنا ءۇستىرت جازيراداعى الىپ كوتتەدجدەردىڭ ءارقايسىسىنىڭ كىمدىكى ەكەنىن اتاپ-اتاپ ايتىپ بەردى. كوككە توبە تيگىزە كولبەڭدەگەن كوكپەڭبەك شاتىرلى كۇلگىن كوتتەدجدىڭ يەسىن اتاعان ساتىندە داڭقتى جەرلەستىڭ جۇقالتاڭداۋ يەگىن جۇلقىمالاۋ ءدىرىل جيەكتەگەن. ايتۋىنشا، اناۋ كىسىسى ن. قالاسىنىڭ ءبىرتالاي جەرى مەن ءبىرقاتار جاۋھار جايلارىن جەكەشەلەندىرىپ العان كورىنەدى. ال، وزىندە ونداي-وندايدان ەشتەڭە دە جوق ەكەن...
مىنەكيىڭىز، ۇلكەن كەڭسەڭىزگە جاڭادان كەلىپ كىرگەن كوكەڭىز سول كوگىلدىر-كۇلگىن كوتتەدجدىڭ يەسى ەكەن ءدا.
***
ءتارجىماندى الىپ قاراساڭىز، ءىشتارلىق دەيتىن دەرتىڭىزدەن اۋلاعىراق ادام سياقتى. ءتىپتى ت. قالاسىنىڭ «بۋرجۋيقورعان» دەپ اتالاتىن ايماعىندا كۇن ساناپ كوبەيە تۇسكەن كوتتەدجدەرگە قاتتى قۋاناتىن. ن. قالاسىنداعى عاجايىپ جاعدايدى كورمەسە، ءدال ءبۇيتىپ قۋانا دا قويماس پا ەدى، كىم ءبىلسىن-اي، كىم ءبىلسىن. قۇي يلانىڭىز، قۇي يلانباڭىز، سۇيىكتى شاھارىنىڭ شىرايىنا شىنداپ شاتتاناتىنى راس.
تەك قانا «بۋرجۋيقورعان» ايماعى مەن ءتارجىماندارعا تەلىمدەر تيگەن شاعىن اۋدان اۋماعىنىڭ اراسىنداعى شەكارا جىراسىنىڭ جىل وتكەن سايىن تىم-تىم تەرەڭدەپ بارا جاتقانىنا كوڭىلى قابارجيدى. وسىناۋ ور-جىراڭىز ودان سايىن تەرەڭدەي بەرسە، بىرتە-بىرتە جەر شارىڭىزدىڭ جۇرەگىنە دەيىن جەتىپ، ءتىلىپ تۇسەتىن ءتارىزدى.
ۇلكەن كەڭسەنىڭ جاڭا باسشىسى كەلگەن العاشقى اپتاداعى دەمالىستا جەتى جىلدان بەرمەن قاراتا توبەسى جابىلماي تۇرعان ءۇيىنىڭ جانىندا جابىعىپ ۇزاق وتىردى.
اقىرىندا اناۋ كىسىگە ارنايى حات جازۋ كەرەك دەپ شەشتى.
ءتۇنى بويى تالاي قاعازدى شيمايلاپ شىعىندادى.
ايەلىنە، بالا-شاعاسىنا ۇيقى بەرمەدى. تاڭ اتقانشا جارىق جانىپ تۇرعاندىقتان، قوجايىننان ەسكەرتپە ەستىدى. جۇمىسقا كەلىپ، ىشكى ساياسات جونىندەگى مامانعا ورىسشا جازدىرىپ، ءوزى قازاقشاعا اۋداردى. تەك سوندا عانا ويىنداعىشا شىققانداي سەزىندى. قانشا دەگەنمەن، تالانتتى ءتارجىماشى عوي.
ارنايى حاتتى اناۋ كىسىگە تىكەلەي تيەتىن پاپكىگە سالعىزدى. وسىلايشا ءتارجىمان عۇمىرىندا تۇڭعىش رەت قىزمەت بابىن جەكە باسىنا پايدالاندى.
اپتا ءوتتى.
اي اۋنادى.
جىل جىلجىدى.
جاۋاپ بەرىلمەدى.
ءتارجىمان ءۇشىن ءتارجىما بۇرىنعىدان بەتەر كوبەيدى. باس كوتەرمەي بەينەت شەگە بەرگەن.
ءبولىم باستىعى ينفاركت العان.
كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە ۇلكەن كەڭسە يەسى ءتارجىماندى شاقىرتتى. ءبىر جىلدان ەكى اي اسقاندا. جىرىم-جىرىم، جۇلىم-جۇلىم جۇرەگىنىڭ مىڭ قالتاسى تۇگەل تىتىرەدى.
بۇل پاقىرىڭىزعا قاراماعان كۇيى، ءبىر قولىن سۋسىلداي سۋىق جىلتىرايتىن كاستوم-شالبارىنىڭ ءار قالتاسىنا ءبىر سۇققىلاپ تۇرىپ:
― ءبولىم باستىعىڭ قاشان شىعادى؟ زي-زي-زيالىلار ن. قالاسىنان ءبىر توپ بوپ كەلە جاتىر. مىنا ماتىندەردى تەزدەتىپ ءتارجىمالاۋ كەرەك، ― دەدى.
ارنايى حات حاقىندا ءلام-ميم جوق.
ءتارجىماننىڭ ءتىلىم-تىلىم جان-دۇنيە الەمى تىپىرشىعان كۇيىنەن تىنشۋ تاۋىپ، تۇنجىر بۇلتپەن تۇمشالاندى. قولىنداعى قاعازداردى قالتىراتىپ الماۋدى عانا ماقسۇت تۇتتى.
اناۋ كىسىڭىز ءتارجىمانعا كوز قيىعىن دا قيماستان، تۇنەرە ءتۇسىپ:
― وسى بار ءعوي-ا-ا-ا، زي-زي-زيالىلار نەگە تىلەمسەكتەنە بەرەدى؟ وسىنداعىلارى دا، ن. قالاسىنان اي قۇرعاتپاي كەلەتىندەرى دە، ءبارى دە تىلەمسەك، سۇرامساق، جىلامساق! ― دەدى داۋىس كوتەرە كەكەتىپ.
ءتارجىماننىڭ تۇنجىر الەمى سۇلەسوقتىعىنان سەيىلە المادى. جاۋاپ تا قاتقىسى كەلمەدى. سەبەبى، اناۋ كىسىڭىز الگى سۇراقتى ءتارجىمان پاقىرىڭىزعا ەمەس، وزىنە-وزى قويىپ تۇرعاندايتۇعىن. ساۋالىنا جاۋاپ كۇتپەي، تەرەزەدەن سىرتقا قارادى. بۇل-داعى دالاعا كوز تاستاۋعا ماجبۇرلەندى.
قالا ۇستىندە قاڭعىپ بارا جاتقان قارا ساعىمداردى كوردى ءتارجىمان. ەكى جىلدان استام ۋاقىت بۇرىنعى ن. قالاسىندا وتكەن وزگەشە تويدى ويلادى. داڭقتى جەرلەستىڭ مەرەيتويى شە؟ سونى... نەبىر-نەبىر ىرىلەر. مينيسترلەر. باس بيلىك مۇشەلەرى. دەپۋتاتتار... وزدەرىن-وزدەرى اقسۇيەكتەي اڭعارتقىسى، تۇلعا تانىتقىسى، قايراتكەر كورسەتكىسى كەلەتىندەرىنە، باپتانۋلارى مەن تاپتانۋلارىنا، جۇرىستەرى مەن كۇلىستەرىنە، ىشىسىپ-جەستەرىنە ءھام دەستەرىنە قارا-ا-اپ وتىرىپ، ءبىر ىسىنىپ، ءبىر سۋىنعان. اقىرىندا قاتتى قۋانعان. قانشا دەگەنمەن، قازەكەم دە قاتارعا قوسىلدى-اۋ، جۇرت قاتارلى جەتىلدى-اۋ دەپ. الگىلەردىڭ ءارقايسىسى ءبىر-بىر مەملەكەتىڭىزدى باسقارىپ كەتەتىندەي كورىنگەن. جاي عانا، جايداق قانا ەمەس، جايقالتىپ-جانداندىرىپ، ورىستەتىپ-وركەندەتىپ، دوڭگەلەنتىپ اكەتە باراتىنداي سەزىلگەن. سولاي سەزىنە بەرگەن ساتتە سانا تۇكپىرىنەن سىعالاعان تارعىل پيعىل مياۋلاي مىسقىلدادى: «وسىلاردىڭ كوبىسى ءىرى-ىرى تۇلعالار بولا تۇرا باعزىنىڭ باعزى زاماندارىندا ءوز تايپالارىنىڭ ءوز الدارىنا جەكە-جەكە مەملەكەت بولعانىنا بايلانىستى نەبىر قۇلىق-قىلىقتارىن بۇگىنگى مۇستاقىل مەملەكەتىڭىزدىڭ مۇددەسىمەن ۇيلەستىرە الماي پۇشايمان-اۋ. سول قۇلىق-قىلىقتاردان قايناپ شىعاتىن قۋلىق-سۇمدىقتارى دا جەتىپ-ارتىلار. سودان دا بارىپ، ۇلىس بيلىگىنىڭ ۇشار بيىگىندەگىلەردە شىرەنىستەر بولەك، شەكە تىرىستىرۋلار ەرەك ەكەنىن ەسكەرمەك تە كەرەك...» ىزىڭنان باسى اينالا مىڭ-دىڭدانىپ، قۇلاعىن شىڭىل بۋىپ جونەلدى. ەندى ءبىر قاراسا، وسى كۇنگى عۇلامالاردىڭ عۇلاماسى، ويشىلداردىڭ ويشىلى، مىناۋ كىسى جاڭا عانا ايتقاندايىن، زي-زي-زيالىلاردىڭ زيالىسى ەسەپتەلەتىن، تەك تايقىماڭداي ءتارجىمان عانا ەمەس، تۇتاس قازەكەم سولاي سانايتىن كىسىڭىز-داعى مۇندا كەپ قاپتى. وسىندا وتىرىپتى. انەكيىڭىز، ەكى شەكەسى تورسىقتاي بوپ بۇلتيىپ، قاراكۇرەڭدەۋ ءجۇزى بۋالدىرلانا، جانارىمەن مۇڭدانىپ، ءبىراق بىلايعىلارعا، اينالاسىنا اشىق-جارقىنداۋ كورىنبەكتى قالايتىنداي قالپى بايقالادى. قايران-اي، بۇل دارا داناڭىز ءھام جاساندىلىقتان ادا دەي المايدى ەكەنسىز ءدا، ءقايتسىن-اي. نەگە ەكەنىن كىم ءبىلسىن-اي، كىم ءبىلسىن، ءتارجىمان ونى وسىناۋ ورتاعا قيماعان. مىناۋ دۇركىرەگەن مەرەيتويعا، ءوزىنىڭ ايگىلى جەرلەسىنە دە قيعىسى كەلمەگەن. بۇرىن-داعى تاپ وسىلاي ءوزىن-وزى قيناعان. مۇنداي ورتاعا، مىناداي جۇرتقا عانا ەمەس، قايىرىمسىزداۋ قوعامىڭىزعا دا قيمايتىنداي كۇي كەشكەن. امالىڭىز قانشا، كەرە دە قارىس ماڭدايىنا كەگەي دە كەگەي كەزەڭدەر جازىلسا، نە شارا...
ءبىرىنشى باسشىنىڭ بولمەسىنەن وسىنداي ويلاردىڭ قاماۋىمەن قامىرىعىپ شىقتى.
كوپ ۇزاماستان، ۇلكەن كەڭسەدە ۇيرەنشىكتى، كەزەكتى سۋسىل سەرۋەندەپ ءجۇردى. اناۋ كىسى ورنىنان الىنادى ەكەن دەستى.
ارادا ءۇش اي وتكەندە ۇلكەن كەڭسەگە باسقا باسشى وتىرعىزىلدى. قىزىلبۋداندانا قىزۋلانىپ سويلەيدى ەكەن. تاعى دا باياعىداعىداي، بەسىن اۋىپ ۇلگەرمەي-اق قىزىلقوشقىل قالتافوندارىن قۇلاقتارىنا توسقان، كاستومدەرىنىڭ ءبىر جەڭدەرىن ىشىنە بۇگىڭكىرەپ ۇستاعان بىرەۋلەر پايدا بولعان.
جاڭا باسشى كەلە سالا بىرنەشە جەردەن ەليتالىق ۇيلەر سالعىزا باستادى. ولارعا كىم-كىمدەردىڭ كىرەتىنى دە بەلگىلى بوپ قالعان.
سول جازداعى ەڭبەك دەمالىسىندا شەكارا جىراسىنىڭ شەتىندەگى بىتپەي قويعان ءۇيىنىڭ ءبىر بولمەسىنە كوشىپ باردى. جالعىز ءوزى عانا. قارا باسى. ايەلىن، بالا-شاعاسىن پاتەرىندە قالدىردى. ق. اۋدانىنان كەلە جاتقاندا ۇپ-ۇلكەن، توسىندە اق جولاعى بار، قاراكۇرەڭدەۋ قازاقى كۇشىك ساتىپ العان. دەمالىسىنىڭ اقشاسىن تۇگەلدەي قۇرىلىسقا جۇمساماققا كىرىسكەن.
كۇشىگى كۇن ساناپ ءوسىپ كەلە جاتقان.
تەك جاڭعاقتى ادامشا شاعىپ جەۋگە ۇيرەتە الماي جۇرگەن.
***
بۇگىن ءتارجىماننىڭ كوز الدىندا شەشەسى مارقۇم كوپ ەلەستەي بەرگەن.
اناسى اتاقتى بايدىڭ قىزى بولعان ەكەن. انەبىر زاماندا اكەسىنىڭ دۇنيە-مۇلكىن تىپ-تيپىل تاركىلەپ، جەر اۋدارىپ، اتقىزىپ جىبەرگەن. ون جەتى جاسار قىز اشارشىلىققا ۇرىنىپ، وزبەك اراسىنداعى ناعاشىلارىن ساعالاپ، ازەر امان قالىپتى. ورتاشا تاپتىڭ تىزىمىندەگى جىگىت پەشەنەسىنە بۇيىرىپ، بالا كورمەي ءجۇرىپ، وسى ءتارجىمانىڭىزدى تۋعان. شەشەسى شىركىن جەتپىس ءتورت جاسىندا دۇنيەدەن وزدى. شالى تىم ەرتەرەك كەتكەن. ون جەتى جاسىنا دەيىن كىم ءبىلىپتى، ودان بەرگى عۇمىرىندا قىرسىعىپ ءوتىپتى شەشەسى. وزىنەن-وزى قىستىعىپ. ادەيى عانا تارىعىپ. وتكەنىن اڭساپ تورىعىپ. مىڭجارىمداي قازاقى قازانات جىلقىسى جانىمايدىڭ جوتاسىنان سۋساپ ءبىر كەلىپ باس قويسا، بۇلاق-وزەندەرىڭىز ءبىراز ۋاقىت تارتىلىپ قالار بايدىڭ بۇلاڭ قىزى بۇل پانيدەن قايتقانشا، جەتپىس تورتىندە تۇگەسىلگەنشە، جىلتىراپ كيىنبەدى، جارقىراپ جۇرمەدى، شىن شاتتانىپ كۇلمەدى.
«جاماۋلى كويلەك، جاسقاۋلى كوڭىل» كۇيىندە ومىردەن ءوتىپ كەتە باردى.
«تەڭبىز دەيمىز ءبارىمىز؛ تەڭەسەيىك، كانى، ءبىز»، ― دەپ كەكەسىن تاقپاق ايتاتىن ەدى ىزا-كەككە بۋىلىپ.
تومەنگى تاپتىڭ تەڭەلمەگەنىن، ورتاشا تاپتىڭ وڭالماعانىن، جوعارعى تاپتىڭ جوعالماعانىن ءالقيسسالاپ الىپ، الدەبىر ان-اۋەنگە سالاتىن:
«جاماۋلى-اي كويلە-ە-ە-ەك،
جاسقاۋلى كوڭى-ى-ىل.
تەڭبىز دەپ سويلە-ە-ەپ،
اقساۋلى-اي ءومى-ى-ى-ىر...»
قايىرماسىن قايعىرىڭقى، قۇمىعىڭقى، قارلىعىڭقى قىراعاتقا ۇلاستىراتىن.
مىنا زامانعا جەتپەدى.
تىستەنىپ ءوتتى ومىردەن.
بالكىم، بۇل زامانىڭىزدى اناسى بايقۇس باسقاشالاۋ باعالار ما ەدى؟ ءتارجىمانداي پاقىرلارىڭىز پايىمداي بىلمەي، قادىرىنە جەتە الماي ءجۇر مە، الدە؟ ونى دا، ءسىرا، كىم بىلەر؟
بۇگىن ءوزى بىرتۇرلىلەۋ بولىڭقىراپ، اناسى سالاتىن الگىندەي اندەردىڭ قايىرمالارىن ءالسىن دە ءالسىن قايتالاپ، شەشەسى جاباتىن، جۇقالاۋ، ءبىراق بۇلابۇرتقان، بۋى بۇرقىراعان تاندىر ناننىڭ ءيىسى تاناۋىن قىتىقتاپ جاتىپ، ۇيىقتاپ كەتكەن ەكەن.
كۇشىگىنىڭ جانۇشىرا شابالانعان داۋىسىنان شوشىپ وياندى.
ەكى ءداۋ ەسىن جيدىرماستان، تارپا باس سالىپ، تىرپ ەتكىزبەي بايلاپ تاستادى.بىرەۋى جەلكەسىنەن ءبۇرىپ ۇستاعان كۇشىكتى ءتارجىمانعا تاقاپ تۇرىپ بۇيدەدى:
― ءسوزدىڭ قىسقاسى بىلاي، ― دەدى ول. ― ءبىز مىنا شەكارا جىراسىنىڭ ارعى جاعىنانبىز. ۇعىپ العىن، نە-ە-ە-ە مىنا سىبەجيي ساباكانى سويامىز، نە-ە-ە-ە سەن نەمەنى تاباكا جاسايمىز. ءبىز دە ادامبىز، ءيتتى دە، يەسىن دە بىردەي ولتىرمەيمىز. ەكىنىڭ ءبىرى، ەرىك سەندە، ءبىلدىڭ بە؟
ءزىلدى داۋىس شىندىقتى اڭعارتىپ تۇردى. اۋاعا ءھام اۋىر سوققانداي، دەم جەتپەي بارادى. جۇرەگىنىڭ مىڭ قالتاسى ميىنا قاراتا مۇڭ ارتا قان بۇرىكتى. اياق-قولدان ءال-دىرمان كەتىپ، دىرىلگە بۋىلدى.
تاس قاراڭعىدا ءتوسى اعاراڭداعان كۇشىكتىڭ كوزدەرى ولەۋسىرەي جىلتىرادى. ءۇن-تۇنسىز جىلايتىنداي.
― اسىقپاي ويلان، ― دەدى ەكىنشى ءداۋ. ― ءتۇن ورتاسىنان جاڭا عانا قيسايدى. ماقۇل دەسەڭ، كۇشىگىڭدى قولتىقتاپ الىپ، شەكارا جىراعا تۇسەمىز دە كەتەمىز. ءوز ەركىڭمەن بەرمەسەڭ، ءوزىڭدى شالامىز. ارعى بەتتەگى قوجايىنىمىز بىزگە ىلعي دا نەشەمە ايلار بويى، قانشاما جىلدار بويى توڭازىتقىشتا جاتىپ ۇسىگەن ەتتى عانا بەرگىزەدى. تۇسىنەسىڭ بە؟ وقتا-تەكتە وسىلاي، ءوزىمىز باۋىزداپ، ىستىق قانعا قولىمىزدى مالىپ، جاس ەت جەۋگە شىعامىز. ءبىز دە ادامبىز عوي، اعاي-ە-ە-ەن! ويلان، ويلانا بەر ازىرشە.
ءدىرىل مەن جىپكە بىردەي بۋىلىپ جاتىپ، ءالى دە تىرلىكتەن ءۇمىت ۇزگىسى كەلمەگەن. ءوڭىم ەمەس، ءتۇسىم بولسا ەكەن-اي دەپ، بەتى-جۇزىن شەشەسىنەن قالعان قۇراق كورپەشەگە سۇيكەپ تە كورگەن. كۇشىگى تۇسىنىستىك پەن تىلەكتەستىك تانىتقانداي وكسىپ قىڭسىلادى. اۋرۋ بالانىڭ ۇنىندەي ايانىشتى ەستىلگەن.
«جوق! ― دەدى ءتارجىمانىڭىز ىشتەي ىشقىنىپ. ― جو-جو-جوق، بەرمەيمىن كۇشىگىمدى! ءوزىمدى نەعىلسا، وعىلسىن...»
سوندا-داعى، ءقايتسىن-اي، تابان استىندا ءتارجىمانعا تاعى ءبىر وي سوعىپ وتكەن. مۇمكىن مىنا ەكەۋى شىنىمەن-اق قالجىڭداپ وتىرعان شىعار. ايتپاقشى، ۇلكەن كەڭسەدە، ءبىر بولمەدە بىرگە قىزمەت ىستەيتىن سەرىكتەرى ءتۇر-تۇرپاتتارىن وزگەشەلەپ، داۋىس-دابىستارىن باسقاشالاپ، ادەيى عانا ازىلدەپ جۇرگەن بولار. ەرتەڭگى كۇن جەكسەنبى عوي، اسارلاتىپ كومەك بەرمەككە كەلسە شە؟!
اي، الدامشى ارمان-اي، دەسەڭىزشى! ادامنىڭ داۋىس ءمانىسىن باعىپ، تالداپ-تارازىلاپ ۇيرەنگەن ءتارجىمانىڭىز ءوزىن-وزى قالاي الداۋسىراتار؟ بۇل ەكەۋ ― اناۋ ەكەۋ ەمەس-تى. ءبىر بولمەدە وتىراتىن ىشكى ساياسات ماسەلەلەرى جونىندەگى مامانىڭىز بەن شارۋاشىلىق ىستەرى جونىندەگى ينجەنەر ەمەس. مەيلى-داعى، امال جوق. بەيكۇنا بالاداي، جۇرتتىڭ جۇنتتاي يتتەرى سەكىلدى جاڭعاق جەمەكتى دە ۇيرەنىپ ۇلگەرمەگەن كىناسىز كۇشىكتى ءوز ەركىمەن بەرىپ، قۇرباندىققا شالا الماس. ال، مىنا ءوزىنىڭ اجالى جەتىپ تۇرسا، ماڭدايىنىڭ سورىنان كورەر. «ءبىز دە ادامبىز» دەگەندى ايتىپ قالدى عوي، بالكىم مىنالار اياۋشىلىق جاساپ، امان قالدىرار. تالقانى تاۋسىلماسا.
مىناۋ ەكەۋ جانە تەمەكى تۇتاتىپ، ءتۇتىن جۇتتى. ءبىر شولمەكتىڭ باس كيىمىن جىرتىپ، اۋزىنان كەزەك-كەزەك قىلقىلداتتى. سونسوڭ سۇلباسى ءسال بيىگىرەك كورىنگەن ءبىرىنشىسى:
― ءجا، جەتەر! ― دەدى قايراپ-قايرالعىسى، ايقاي ساپ جىندانعىسى بارىن بايقاتىپ. — قالايىن قالايسىڭ، ايت ەندى!
ەكىنشىسى اناۋسىنىڭ اشۋىن باسقىسى كەلگەندەي كەيىپتە، تەبىرەنىسكە تۇسكەندەي ىڭعايدا مايموڭكەلەپ:
― ايىپ ەتپەگىن، اعاي-ە-ە-ە-ن، كوكىرەك قۋىسىندا قايىرىمسىزدىق پەن قاناعاتسىزدىق قويىنداسىپ تۇنەيتىن، ءار تاڭ اتقان سايىن تويىمسىزدىق تۋعىزىپ وياناتىن ءبىر بۋرجۋيدىڭ باعىنىشتىلارى بولامىز ءبىز، ءبىلدىڭ بە؟ ― دەدى.
― ءبىراق بىزگە بۇگىندە ادام باۋىزداۋ مەن بۇزاۋ باۋىزداۋ بىردەي، ― دەدى ءبىرىنشىسى.
― ۇزاق كۇتكەنىمىزگە ريزا بول، ― دەدى ەكىنشىسى.
― بەس سەكوندتى سانايمىن، ― دەدى ءبىرىنشىسى. ― بەس... ءتورت... ءۇش... ەكى... ءبىر-ر-ر-ر...
― كۇشىگىمدى بەرمەيمىن! بەرمەيمىن! ― دەدى ءتارجىمان.
ءبىرىنشىسى ءتارجىمانىڭىزدىڭ يەگىن قىسا ۇستاپ جوعارى كوتەردى. كەزدىگىن كەزەنگەن.
ەكىنشىسى كۇشىكتىڭ اۋزىن ۋىستاپ، پىشاعىن جالاڭداتتى.
― تاعى دا ويلان، ارماندا كەتپە، ― دەدى ءبىرىنشىسى.
― ايتقانىم ― ايتقان، ― دەدى ءتارجىمان تىستەنۋمەن وتكەن شەشەسىن كوز الدىنا كەلتىرىپ.
شەشەسى ەكى دۇنيە اراسىنداعى قازىلار القاسىنىڭ قۇرامىندا وتىرعانداي، بايدىڭ قىزى بولعان عوي، ءسال سىزدانا سىناپ قارايتىنداي.
― وندا اقىرعى تىلەگىڭدى، سوڭعى ءسوزىڭدى انىمەن قوسا شىرقاي عوي، شىراعە-ە-ەم، ― دەدى ەكىنشىسى.
― كۇشىگىمدى ءتىرى قالدىرىپ، جاڭعاقتى ادامدارشا شاعىپ جەۋدى ۇيرەتۋلەرىڭدى سۇرانامىن. سوڭعى ءسوزىم ― وسى...
― ولەيىن دەپ جاتقانداعى ءوتىنىشىن كوردىڭ بە؟! مازاق قىلىپ قورلادى-اۋ مىناۋ! ― دەدى ءبىرىنشىسى.
― قالجىڭداماي ءقايتسىن. وپ-وڭاي ولەيىن دەپ جاتىر عوي بۇل، وبالى وليگارحىمىزعا، ساۋابى سورلى حالقىمىزعا، ― دەدى ەكىنشىسى.
ءتارجىمانعا بۇدان بىلايعىسى بۇلىڭعىر، بۇلدىر بىردەڭەگە اينالىپ بارا جاتقان.
تەك شەشەسى شىركىننىڭ اجال الدىندا دا وزىنە وسىنشالىقتى مۇقالماس كۇش، قايتپاس قايرات بەرگەنىنە قايران قالىپ، قاتتى تاڭىرقاعان...
وسىمەن اياقتاۋعا دا بولاتىن شىعار، ءقادىرلى وقىرمان. بۇدان ءارى قيالعا ەرىك بەرگەيسىز. اقىرعى ساتتە ءتارجىمان:
— اي، اتاڭا نالەت، يت تىرلىك-اي! — دەدى ىشقىنىپ.
ال قازاقى كۇشىگى:
— قۇرىماعىر ءتارجىمان تىرلىك-اي! — دەپ قىڭسىلاي جىلاعان.
You Might Also Like
-
توقسان بەسىنشى جىلدىڭ قىسى قىلىقسىز قاتىننىڭ قيپاق قاققانىنداي عانا قاۋقار تانىتتى. تەكەبۇرقاق بىرەر مارتە اينالىپ سوقتى دا، قىلتيىپ قۇرعاق كوكتەمنىڭ قۇلاعى كورىندى. كوكتەرەك اۋىلىنىڭ تۇرعىندارى ار...
-
كەتەتىن اكىم ءسوزىن كۇرەڭىتىپ باستاپ، كۇلگىندەۋ كەيىپتە اياقتاپ، جىلى جىميماققا ارەكەتتەندى.
