InfoHub Logo

اكىمشىلىك-قۇقىقتىق رەتتەۋ مەحانيزمى جانە ونىڭ ەلەمەنتتەرى. مەملەكەت جانە قوعام مىندەتتەرىنە سايكەس ۇيىمداستىرىلاتىن، قوعامدىق قاتىناستارعا اسەر ەتەتىن اكىمشىلىك قۇقىقتىق قۇرالدار جۇيەسى اكىمشىلىك-قۇقىقتىڭ رەتتەۋ مەحانيزمى دەپ اتالادى.

قۇقىقتىق رەتتەۋدى ءۇش ساتىلىق دەڭگەيدە قاراستىرۋعا بولادى:

ءبىرىنشىسى — قۇقىقتىق نورمانىڭ كۇشىنە ەنۋى جانە ارەكەت ەتۋى. بۇل ساتىنىڭ ماعىناسى — قۇقىقتىق نورما زاڭمەن بەلگىلەنگەن تارتىپتە جانە زاڭنىڭ تالاپتارىنا سايكەس كۇشىنە ەنگەندىگىندە.

ەكىنشىسى — قۇقىقتىق نورمادا قاتاڭ ايقىندالعان سۋبەكتىلەردىڭ جالپى قۇقىقتارى مەن مىندەتتەرىنىڭ پايدا بولۋى (مىسالى، اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق تۋرالى ءىس جۇرگىزۋگە قاتىسۋشى كۋانىڭ، ماماننىڭ، ساراپشىنىڭ جانە اۋدارماشىنىڭ ق ر ءاقبت كودەكستىڭ 594، 596، 597، 598-باپتارىندا كوزدەلگەن ءىس جۇرگىزۋ مىندەتتەرىن ورىنداماۋى كودەكستىڭ 515، 516، 517-باپتارىندا بەلگىلەنگەن اكىمشىلىك جاۋاپتىلىققا اكەپ سوعادى).

ءۇشىنشىسى — قۇقىقتىق قاتىناس سۋبەكتىلەرىنىڭ قۇقىقتارى مەن مىندەتتەرىن جۇزەگە اسىرۋ (مىسالى، اكىمشىلىك جاۋاپقا تارتىلعان تۇلعا ايىپپۇلدى، اكىمشىلىك ايىپپۇل سالۋ تۋرالى قاۋلىنىڭ زاڭدى كۇشىنە ەنگەن كۇنىنەن نە كودەكستىڭ 701-بابىندا كوزدەلگەن قالدىرۋ مەرزىمى وتكەن كۇننەن باستاپ وتىز كۇننەن كەشىكتىرمەي تولەۋگە تيىستىلىگى).

بۇل مەحانيزمنىڭ قۇرامىنا مىنا ەلەمەنتتەر كىرەدى:

— ق ر زاڭدارىندا، پرەزيدەنت جارلىقتارىندا جانە باسقا دا نورماتيۆتىك قۇقىقتىڭ اكتىلەردە بەلگىلەنگەن اكىمشىلىك-قۇقىقتىق نورمالار جانە ونىڭ قاعيدالارى؛
— ۋاكىلەتتى ورگاندار شىعاراتىن اكىمشىلىك-قۇقىقتىڭ نورمالارىن ءتۇسىندىرۋ اكتىلەرى؛
— اكىمشىلىك-قۇقىقتىق نورمالارىن قولدانۋ اكتىلەرى؛
— اكىمشىلىك-قۇقىقتىق قاتىناستار.

اكىمشىلىك-قۇقىقتىڭ رەتتەۋ مەحانيزمىنىڭ ءاربىر ەلەمەنتى تۇلعالاردىڭ مىنەز-قۇلقىندا جانە ونىڭ نەگىزىندە بولاتىن قوعامدىق قاتىناستاردى رەتتەۋدە ەرەكشە ءرول اتقارادى. سوندىقتان مەحانيزمنىڭ بۇل ەلەمەنتتەرى، ءبىر جاعىنان، اكىمشىلىك قۇقىقتى رەتتەۋدىڭ زاڭدىلىق قۇرالدارى رەتىندە بولادى. سونىمەن، اكىمشىلىك قۇقىقتى رەتتەۋ ءوز الدىنا قوعامدىق قاتىناستارعا قاتىسۋشىلاردىڭ مىنەز-قۇلقىن رەتتەۋ ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن اكىمشىلىك-قۇقىقتىق قۇرالداردى قولدانۋ پروسەسى بولىپ سانالادى. اكىمشىلىك-قۇقىقتىڭ رەتتەۋ مەحانيزمىنىڭ اسا ماڭىزدى قۇرالدارى بولىپ نورماتيۆتىك جانە جەكە اكتىلەر سانالادى. بۇل اكتىلەر اكىمشىلىك-قۇقىقتىق رەتتەۋدىڭ ەكى دەڭگەيىنە ساي بولادى.

ءبىرىنشى دەڭگەيى تۇلعالاردىڭ مىنەز-قۇلقىنىڭ جالپى ەرەجەسىن، ال ەكىنشى دەڭگەيى اكىمشىلىك-قۇقىقتىق نورمالار نەگىزىندە قۇقىقتىق قاتىناسقا قاتىسۋشىلاردىڭ قۇقىقتارى مەن مىندەتتەرىن انىقتايتىن جەكە اكتىلەر قۇرايدى. اكىمشىلىك قۇقىق نورمالارىن قولدانۋ اكتىلەرى اكىمشىلىك قۇقىق رەتتەۋ مەحانيزمىنە جەكە قۇقىقتار، مىندەتتەر جانە زاڭدىلىق جاۋاپكەرشىلىك شارالارىنىڭ قۇرالدارى رەتىندە قاتىسادى.
اكىمشىلىك-قۇقىقتىق نورمالاردىڭ تۇسىنىگى جانە ەرەكشەلىكتەرى

اكىمشىلىك قۇقىقتىڭ ماعىناسى مەن الەۋمەتتىك تاعايىندالۋى، قوعامدىق قاتىناستارى، اكىمشىلىك قۇقىقتىق رەتتەۋ ەرەكشەلىكتەرى وسى قۇقىقتىق سالانىڭ مازمۇنىن قۇرايتىن قۇقىقتىق نورمالاردى تالداۋ كەزىندە اشىلادى جانە ونىڭ قازاڭستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇقىقتىق جۇيەسىندەگى ورنىن انىقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

قۇقىقتىق نورمالار ءوزىنىڭ زاڭدىلىق ماعىناسى جاعىنان بەلگىلى ءبىر مىنەز-قۇلىق ەرەجەلەرى، ولاردى ساقتاۋ، ءار ءتۇرلى ۇيىمداستىرۋشىلىق، تۇسىندىرۋشىلىك جانە ىنتالاندىراتىن قۇرالدارىمەن كەپىلدەنەدى، سونىمەن بىرگە ولاردى ساقتامايتىندارعا زاڭدى ماجبۇرلەۋ (تارتىپتىك، اكىمشىلىك، ماتەريالدىق، قىلمىستىق جاۋاپتىلىق) شارالارى قولدانىلادى. وسىلاردىڭ ءبارى اكىمشىلىك-قۇقىقتىق نورمالارعا ءتان.

اتالعاندارعا بايلانىستى اكىمشىلىك-قۇقىقتىق نورمالاردى مەملەكەت بەلگىلەگەن مىنەز-قۇلىق ەرەجەسى دەپ انىقتاۋعا بولادى، ونىڭ ماقساتى اتقارۋشى بيلىك جانە (كەڭ ماعىنادا) مەملەكەتتىك باسقارۋ مەحانيزمىنىڭ قىزمەت ىستەۋ اۋماعىندا بولاتىن، وزگەرەتىن جانە اياقتالاتىن قوعامدىق قاتىناستاردى رەتتەۋ بولىپ سانالادى.

اكىمشىلىك-قۇقىقتىق نورمالاردا اكىمشىلىك قۇقىقتىڭ رەتتەۋشىلىك ءرولى ناقتى كەسكىندەلەدى، ولار:

— اكىمشىلىك-قۇقىقتىق نورمالار بارلىق اتقارۋشى بيلىك ورگاندارى جۇيەسىنىڭ قاجەتتى دەڭگەيىندە ۇيىمداستىرىلۋى مەن قىزمەت ەتۋىن قامتاماسىز ەتۋدى ماقسات ەتىپ قويادى؛
— اكىمشىلىك-قۇقىقتىق نورمالار مەملەكەتتىك باسقارۋ اۋماعىندا ناقتى ارەكەت جاسايتىن جانە قانداي دا بولماسىن فۋنكسيانى ورىندايتىن نەمەسە قانداي دا بولماسىن ارەكەتتەرمەن وسى اۋماق مۇددەلەرىنە قاجەتتى (مىسالى، قوعامدىق بىرلەستىكتەر، ازاماتتار)، بارلىق تۇلعالار مەن ۇيىمداردىڭ قۇقىقتىق مەملەكەت مۇددەلەرىنە سايكەس كەلەتىن مىنەز-قۇلىقتارىن انىقتايدى. قانداي ارەكەتتەردى جاساۋ (رۇقسات ەتىلگەن)، قانداي قاجەتتى ارەكەتتەردى جاساماۋ (تىيىم سالىنعان)، قاجەت ەكەندىگىن انىقتايدى؛
— اكىمشىلىك-قۇقىقتىق نورمالار مەملەكەتتىك باسقارۋ اۋماعىندا قىزمەت ەتە وتىرىپ، ونىڭ ەڭ باستى تاعايىندالۋى، اتقارۋشى بيلىكتىڭ مەحانيزمىن كونستيتۋسيالىق تاعايىندالۋىنا بايلانىستى، ءتيىمدى تۇردە جۇزەگە اسىرۋىن قامتاماسىز ەتۋگە، ياعني زاڭدارىن ورىنداۋ جانە جۇزەگە اسىرۋعا تاعايىندالعان؛
— اكىمشىلىك-قۇقىقتىق نورمالار — مەملەكەتتىك باسقارۋ اۋماعىندا قاجەتتى دەڭگەيدەگى مىنەز-قۇلىقتى انىقتاي وتىرىپ، مەملەكەتتىك ءتارتىپتىڭ ناقتى رەجيمىن ورناتۋ مەن قامتاماسىز ەتۋ مۇددەسىنە قىزمەت ەتەدى؛
— اكىمشىلىك-قۇىقتىق نورمالاردىڭ كوپشىلىگى قورعاۋشى تۇرىندە عانا ەمەس، باسقا دا قوعامدىق قاتىناستاردى رەتتەۋشى ءرولىن اتقارادى: ولاردا سالىقتى الۋ، جيناۋ ءتارتىبى بەلگىلەنەدى، تابيعاتتى قورعاۋ، ەڭبەك، ت.ب. زاڭدارىنىڭ ساقتالۋىنا مەملەكەتتىك باقىلاۋ جۇزەگە اسىرىلادى جانە ت.ب.
— اكىمشىلىك-قۇقىقتىق نورمالار، كوبىنەسە، اتقارۋشى بيلىكتى ناقتى سۋبەكتىلەر جۇزەگە اسىرۋى كەزىندە بەلگىلەنەدى.

اكىمشىلىك-قۇقىقتىق نورمالارىنىڭ جالپى سيپاتتاماسىنىڭ جەكەلەگەن ەرەكشەلىكتەرىنە كوڭىل ءبولۋ قاجەت. ەڭ الدىمەن قۇقىقتى ورىنداۋ (قۇقىقتى قولدانۋ) جانە قۇقىقتى ورنىقتىرۋدىڭ (قۇقىق شىعارماشىلىق) قاتىناستىلىعى تۋرالى سۇراققا ءبولۋ قاجەت.

قانداي دا بولماسىن قۇقىقتىق نورما — قۇقىق شىعارماشىلىق اكتىسى، سوندىقتان اكىمشىلىك قۇقىق نورمالارى دا سوعان جاتادى. اتقارۋشى بيلىك سۋبەكتىلەرىنە جەكە وزدەرىنىڭ قۇقىقتىق نورمالارىن بەكىتۋ قۇقىعى زاڭمەن بەلگىلەنەدى.

اتالعاندارعا بايلانىستى اكىمشىلىك-قۇقىقتىق نورمالارىنىڭ تۇسىنىگىن، انىقتاماسىن قۇرۋعا بولادى. اكىمشىلىك-قۇقىقتىق نورما — بۇل مەملەكەتتىك باسقارۋ اۋماعىنداعى قاتىناستاردى جانە دە مەملەكەتتىك قىزمەت سالاسىندا بولاتىن باسقا دا باسقارۋشىلىق سيپاتتاعى قاتىناستاردى رەتتەۋدىڭ قۇقىقتىق نورماسى.

اكىمشىلىك-قۇقىق نورمالارىنىڭ الدىندا مىنانداي كەلەسى مىندەتتەر بار:

— مەملەكەتتىك باسقارۋ، اتقارۋشى قىزمەت جۇيەلەرىنىڭ ءار ءتۇرلى كومپونەنتتەرىن رەتتەۋ؛
— باسقارۋ جانە باسقارىلاتىن جۇيەلەردىڭ اراسىندا عىلىمي تۇردە نەگىزدەلگەن جانە ايرىقشا ماقساتتاعى قارىم-قاتىناستاردى بەكىتۋ؛
— ءار ءتۇرلى باسقارۋ سالاسىنداعى مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ كاسىپورىن، مەكەمە، ۇيىمدار جانە ازاماتتارمەن، ياعني، زاڭدى جانە جەكە تۇلعالارمەن قارىم-قاتىناس بايلانىستارىن رەگلامەنتتەۋ.

اكىمشىلىك-قۇقىقتىق رەتتەۋدىڭ ماعىناسى — باسقارۋشىلىق قاتىناستاردى رەتتەۋ جانە اكىمشىلىك قۇقىق نورمالارىنىڭ كومەگىمەن وسى قاتىناسقا قاتىسۋشىلاردىڭ زاڭدى قۇقىقتارى مەن مىندەتتەرىن بەكىتۋ. قوعامنىڭ جەتىلۋى، مەملەكەت ساياساتىنىڭ جانە ادامگەرشىلىك نورماسىنىڭ وبەكتيۆتىك زاڭدىلىعىنا بايلانىستى، اكىمشىلىك-قۇقىقتىق نورما باسقارۋشىلىق قاتىناس سۋبەكتىلەرىنىڭ مىنەز-قۇلىعىنىڭ قانداي بولۋىن (بولۋ كەرەگىن) بەكىتەدى.

اكىمشىلىك-قۇقىقتىق رەتتەۋ مەملەكەتتىك سيپاتتا بولادى، سوندىقتان اكىمشىلىك قۇقىق نورمالارىمەن بەلگىلەنگەن ەرەجەلەردى ورىنداۋعا، پايدالانۋعا، ساقتاۋعا ماجبۇرلەۋ شارالارىمەن كەپىلدىك بەرىلەدى. اكىمشىلىك-قۇقىق نورمالارىنىڭ شىعارماشىلىق ءرولى تەك قانا قوعامدىق قاتىناستاردى رەتتەۋىندە عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ادامداردا قۇىقتىق سانانى قالىپتاستىرۋعا تاربيەلىك اسەر ەتۋىندە.

اكىمشىلىك-قۇقىقتىق نورمالارىنىڭ ماقساتى — اكىمشىلىك قۇقىق سۋبەكتىلەرىنىڭ ەرىكتى تۇردە ونى ساقتاۋىندا. كوندىرۋ، تەك، اكىمشىلىك-قۇقىقتىق نورمانىڭ تالاپتارىن ورىنداماعاندا نەمەسە بۇزۋ كەزىندە پايدا بولادى. قۇقىقتىق رەتتەۋدىڭ جالپى ۇعىمىن باسشىلىققا الا وتىرىپ، مىناداي قورىتىندى جاساۋعا بولادى، ياعني اكىمشىلىك-قۇقىقتىق رەتتەۋدىڭ مازمۇنى مىنادا:

— باسقارۋ اياسىندا ايرىقشا ماقساتتى ايقىندالعان قوعامدىق قاتىناستاردى رەتتەۋ جانە بەكىتۋ؛
— قۇقىقپەن رەتتەلگەن قوعامدىق قاتىناستاردى قورعاۋ؛
— ءبىزدىڭ قوعامىمىزدىڭ جەتىلۋىنىڭ وبەكتيۆتى زاڭدار تالاپتارىنا سايكەس كەلەتىن جاڭا قوعامدىق قاتىناستاردىڭ تۋىنداۋى جانە جەتىلدىرىلۋى؛
    قازىرگى زامانعا ساي كەلمەيتىن قوعامدىڭ قاتىناستاردى باسقارۋ سالاسىنان شىعارۋ.

اكىمشىلىك قۇقىق نورمالارى باسقارۋ سالاسىندا قالىپتاساتىن قاتىناستاردى ۇيىمداستىرۋعا، رەتتەۋگە جانە ءارى قاراي جەتىلدىرۋگە باعىتتالعان. اكىمشىلىك-قۇقىقتىق نورمالاردىڭ كومەگىمەن باسقارۋ ورگاندارىنىڭ، كوپتەگەن اتقارۋشى بيلىك ورگاندارىنىڭ قۇقىقتىق جاعدايى جانە وكىلەتتىكتەرى ايڭىندالادى جانە ولاردىڭ قىزمەتى، ونىڭ نىساندارى جانە تاسىلدەرى، باسقا باسقارۋ سۋبەكتىلەرىمەن قارىم-قاتىناسىنىڭ ءتارتىبى رەتتەلەدى.

اكىمشىلىك قۇقىق نورمالارى، سونىمەن بىرگە، مەملەكەتتىك باسقارۋ سالاسىندا جەكە جانە زاڭدى تۇلعالاردىڭ قۇقىقتىق جاعدايىن انىقتايدى. اكىمشىلىك زاڭدار اكىمشىلىك-قۇقىقتىق قاتىناستاردى بۇزىلۋ مۇمكىندىگىنەن قورعاۋدى قامتاماسىز ەتەتىن نورمالاردى قامتيدى. قورعاۋ نورمالارى قۇقىققا قارسى ارەكەتتەردى جاساۋدان بوي تارتۋعا ۇيعارىمدى شارتتى قويادى. سونىمەن بىرگە، اكىمشىلىك-قۇقىقتىق نورمالار باسقا قۇقىق سالالارىمەن رەتتەلەتىن قوعامدىق قاتىناستاردى دا قورعايدى.

اكىمشىلىك-قۇقىقتىق نورمانىڭ باسقا دا قۇقىقتىق نورمالار سياقتى ءوزىنىڭ قۇرىلىمى بار. بۇل نورمانىڭ ىشكى قۇرىلىمى — بىر-بىرىمەن قاتىناسىنىڭ، قۇرامداس بولىكتەرىنىڭ بىر-بىرىنە تاۋەلدىلىگىنىڭ، نورما ەلەمەنتتەرىنىڭ بەلگىلەنگەن ءتارتىبى. ايرىقشا كەڭ تاراعان پىكىرلەرگە بايلانىستى اكىمشىلىك-قۇقىقتىق نورما مىنا ەلەمەنتتەردەن تۇرادى: گيپوتەزا، ديسپوزيسيا، سانكسيا جانە ماداقتاۋ.

---