InfoHub Logo

ايەل تەڭدىگى قوعامدىق ومىرگە قاتىناسۋ ماسەلەسىن انىقتاۋ جولىندا قازاق ءباسپاسوزىنىڭ ورنى ەرەكشە، تاريحي، دەموگرافيالىق، ەتنوگرافيالىق سالادا كوپتەگەن قۇندى ماتەريالدار بەرەدى. قازاقتىڭ ءباسپاسوزى — ماڭىزدى اقپارات كوزى بولىپ ەسەپتەلەدى، توڭكەرىس قارساڭىنداعى قازاق قوعامىنىڭ ءومىرى ناقتى كورسەتىلگەن. XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان قازاق تىلىندە شىعا باستاعان العاشقى گازەت «تۇركىستان ۋالاياتىنىڭ گازەتى» مەن «دالا ۋالاياتىنىڭ گازەتى» ايەلدەر ماسەلەسىن ماڭىزدى قوعامدىق دەڭگەيگە دەيىن كوتەردى. «دالا ۋالاياتىنىڭ گازەتى» رەسمي باسپا ءسوز رەتىندە وكىمەتتتىڭ جانە جەرگىلىكتى اكىمشىلىكتىڭ وكىمدەرىن جانە قازاقستان جايلى ماتەريالدارىن جاريالادى. ولاردىڭ ىشىندە ەتنوگرافيالىق، ادامگەرشىلىك — ەتيكالىق ماقالالارمەن قاتار «تۇركىلەردىڭ نەكە ادەت-عۇرىپتارى»، «بەي-تاش جانە كيلەن تاش»، « ەرتەڭگى بيلەر سوتى» اتتى ماقالار دا بار. اسىرەسە، ەكى ەڭبەككە «ۇمىتىلماعان» وتكەندەگى جانە قازىرگى قىرعىزدار. وچەركتەر» (1892)، «قازىرگى قىرعىز ايەلىنىڭ قايعىلى جاعدايى» (1894) ەرەكشە كوڭىل بولۋگە بولادى.

ءبىرىنشى ماقالادا قازاق قوعامىنداعى كەيبىر وتباسى — تۇرمىستىق تارتىپتەردىڭ تۇراقتاپ تۇرعانىن، (بەسىك قۇدالىق، ونى بۇزعانداردى ءولىم جازاسىنا كەسۋ، وتباسىنىڭ ادالدىعىنا قول سۇققانداردى قاتال جازالانۋى) بۇل ءداستۇردى اعا بۋىن قاتال ساقتاۋعا تىرىسۋدا ەكەنىن ايتادى. وچەركتىڭ جاقسى جاعى سول، وتكەندەگى جانە قازىرگى قازاقتاردىڭ بايقاعانى قازاق جاستارىنىڭ پسيحولوگياسىنداعى وزگەرىستەر، كەيبىر جاستار بۇرىنعى قاتال زاڭدارعا ەمەس جۇرەگىنە باعىنادى. «بۇل بيىك جانە تازا ماحاببات، ونى ايەل تەڭدىگى يدەياسىنا دەيىن كوتەردى، دوستارىنىڭ اياۋشىلىعىن دا كۇتپەيدى، جۇرەكتىڭ تەرەڭ تۇبىندەگى سەزىم تىعىلىپ، ءوسىپ، ەش ۋاقىتتا كەتپەيدى… مىنە وسى جەردە جاعدايدىڭ بارلىق قايعىسى: ءبىر جاعىنان، سۇيگەن جۇرەك ءۇشىن قاسيەتتى دەپ ەسەپتەلگەن نارسەنى كوپشىلىك قاۋىم قىلمىس دەپ ەسەپتەيدى. ەكىنشى جاعىنان تەك وزىنە جانە ءوز كوزقاراسىنا عانا سەنگەن ول قاسيەتتى ساقتاۋشى، ەشكىممەن سەزىمىمەن بولىسە المايدى». ماقالا قازاق قوعامىنداعى ايەلدەردىڭ ءومىرىن وزگەرتۋگە، وركەنيەتكە ۇمتىلۋعا شاقىرادى: «ايەلدەردىڭ اقىلى تابيعاتىنان ەر ادامداردىڭ اقىلىنان، قابلەتىنەن كەم ەمەس… قىرعىزداردىڭ ايەلدەرىنە قاتال قاراۋىنىڭ پايداسىز ەكەنىن دالەلدەۋگە تىرىسامىز».

وچەرك جارىق كورگەننەن كەيىن ەكى جىلدان سوڭ قازاق قوعامىنداعى الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى جاڭا كوزقاراس تۇرعىسىنان كورۋ، ەڭ باستىسى ايەلدەر قاۋىمىنىڭ بەلسەندىلىگى بايقالادى، ولار نەكە-وتباسى قايشىلىقتارى جايلى بيلەرگە، وكىمەتكە ءجيى شاعىم جاساي باستادى. قىزدار وزدەرىنىڭ سۇيگەندەرىنە دەگەن سەزىمدەرىنمەن قاتار جانە ون سەگىز جاسار جاس قىزدى سەكسەندەگى شالعا بەرگەن قايعىنى ولەڭمەن اشىق ايتا باستادى. قازاق حالقى ساياسي ساحىناعا باسپا ءسوز ارقىلا شىقتى. ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتتىك ومىرگە ۇزاق ۋاقىت بويى قازاق جازۋشىلارى — ساياساتكەرلەرى اسەر ەتتى. ۇلت زيالىلارى دەموكراتيالىق باسپا ءسوز بەتتەرىندە قوعامدىق ومىردەگى جاعىمسىز، كەرىتارتپا تارتىپپەن كۇرەستى. ەڭ العاشقى دەموكراتيالىق باعىتتاعى ماڭىزدى ساياسي ورگان «ايقاپ» جۋرنالى. رەداكسيا قۇرامىنداعى تاريحشىلار، پەداگوگ، ادەبيەتشىلەر مەن اقىندار تىعىز بىرلەسە وتىرىپ قىزمەت اتقاردى. جۋرنال ءوز كەزىڭىندەگى جاڭاشىل باعىتتا، كوشپەلى حالىقتى وتىرىقشىلىققا باعىتتاپ، فەودالدىق كوزقاراستاردى اشكەرەلەدى. «ايقاپ» جۋرنالىندا قازاقستاننىڭ الەۋمەتتىك — ەكونوميكالىق، ساياسي، مادەني ءومىرىنىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىمەن قاتار ايەلدەر ماسەلەسى دە كوتەرىلدى. بۇل ماسەلەنى جازۋدا جۋرنالدىڭ رەداكتورى مۇحامەتجان سەرالين مەن حاتشىلار سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ پەن اكرام عاليموۆتار جالپى پروگرەسسيۆتى باعىت ۇستادى. م.سەرالين — جارقىن پۋبليسيست، اقىن ءارى حالىق اراسىندا بەدەلدى قوعام قايراتكەرى. ول كەزەك كۇتتىرمەيتىن الەۋمەتتىك ماسەلەلەرمەن قاتار ايەل تەڭدىگىن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن حالىقتى بەلسەندىلىككە شاقىرادى. جۋرنال جارىق كورمەي تۇرىپ — اق ول «ايەلدەر ماسەلەسى» دەگەن ۇعىمدى ەنگىزدى. 1903 جىلى ونىڭ «گۇلعاشيما» دەگەن پوەماسى جارىق كوردى. م.سەرالين پوەمادا اۋىلداعى نەكە قيۋ جۇيەسىن سىنادى، جەكە باس بوستاندىعىن جاريالادى. گۇلگاشيما مەن بايماعانبەت ولاردىڭ ازاماتتىق سەزىمىن تاپتاۋعا، پاتريارحالدىق وتباسى قۇقىعىنا قارسى شىعادى جانە ءوز قۇقىقتارى ءۇشىن كۇرەسەتىنىن جاريالايدى. بۇل الەۋمەتتىك لەيتموتيۆ «ايقاپتىڭ» ايەلدەر ماسەلەسىندەگى يدەيالىق باعىتىن انىقتاپ بەردى.

جاس اقىن، 1913-1914 جىلدارى «ايقاپ» جۋرنالىنىڭ رەدكوللەگيا مۇشەسى س.تورايعىروۆ قازاق ايەلدەرىنىڭ تەڭدىگى ماسەلەسىن اشىق قولدادى. 1912 جىلى جازىلعان «نەكە قيار» اتتى پوەتيكالىق پومفلەتىندە جاس قىزداردى ەرىكسىز كارى شالدارمەن نەكەسىن قياتىن مولدالارعا جانە امەڭگەرلىككە، قالىڭ مالعا قارسى ءوز كوزقاراسىن ءبىلدىردى. ونىڭ جاڭا الەۋمەتتىك اۋەندەرى «ايەل» اتتى ولەڭىندە بەينەلەندى، ايەلدەردىڭ ەرلەرمەن بىردەي تەڭدىك الاتىن كۇن تۋاتىنىنا سەندى. ونىڭ «قامار سۇلۋ» رومانى قازاقتىڭ ادەبي جانە قوعامدىق ومىرىندەگى عاسىرلىق وقيعا بولىپ تابىلادى. اقىن ازاماتتاردىڭ ەڭبەكتەگى، ءبىلىم الۋداعى تەڭدىگىن ءوز كوزقاراسىمەن تىكەلەي كورسەتە ءبىلدى. روماننىڭ كەيىپكەرلەرى قامار — بايدىڭ قىزى، احمەت كەدەيدىڭ ۇلى، ەكەۋى دە ءبىلىمدى، تاربيەلى، ءوز اۋىلدارىندا ولاردى قارتتار دا، بالار دا سىيلايدى، ولار ءبىر — بىرىنە تەڭ. قامار مەن احمەت ازاماتتىق قۇقىقتارى ءۇشىن كۇرەسپەدى. XX عاسىردىڭ باسىندا قازاق قوعامىنداعى ءتارتىپتى قابىلدادى. ايەل تەڭدىگى ماسەلەسىن «ايقاپ جۋرنالىنىڭ» بەتتەرىنەن اكرام عالييەۆ تە ءوزىنىڭ شىعارمالارى ارقىلى كورسەتە الدى. «بەيشارا قىز» اتتى اڭگىمەسىندە التىنايدىڭ اتا- اناسىنا قالىڭ مالدى ون جىل بۇرىن تولەپ قويعان ال، 16 جاسقا تولعاندا قالىڭدىقتى كۇيەۋىنىڭ اۋىلىنا كۇشتەپ اپارادى، ۇرىپ — سوعۋدان ەسىنەن تانىپ، ەس-تۇسسىز تۋعان اۋىلىنا قايتارىلادى. اۆتور قازاق قوعامىنىڭ ايەلدەرگە تەڭدىك بەرۋگە ءالى دە دايىن ەمەستىگىن وبەكتيۆتى باياندايدى. التىنايدىڭ قايعىلى تاعدىرى، اۋىل ءومىرىن وزگەرتە المادى، ايەلدەر اڭگىمەلەرىن جالعاستىرۋدا، قارتتار ءار ءتۇرلى ماسەلەر جايلى ايتىسۋدا. اۋىلداستارىنىڭ قارەكەتسىزدىگىنەن قىز ومىردەن تىنىش كەتە باردى. ا. عاليموۆ حالىقتىڭ قوعامدىق ساناسىن، پسيحولوگيالىق دەڭگەيىن، قازاق ايەلىنىڭ قيىن جاعدايىن بەينەلەپ، ايەل تەڭدىگى ماسەلەسىن «ايقاپ» جۋرنالىنىڭ بەتەرىنەن كوتەرۋى زاڭدى پروسەسس. XX عاسىردىڭ باسىندا ادامزاتتىڭ الەۋمەتتىك — ەكونوميكالىق جانە مادەني دەڭگەيىنىڭ كوتەرىلۋ جاعدايىندا بۇل ماسەلە ەرەكشە ماڭىزدى بولىپ ەسەپتەلەدى. قازاق قوعامىندا نەكەگە بايلانىستى، قالىڭ مال ءۇشىن تارتىس توقتالمادى، امەڭگەرلىك جالعاسا بەردى. جۋرنالدىڭ رەداكسياسى قالىڭ مال ماسەلەسىن قازاق قوعامىنىڭ وركەنيەتتى دامۋ باعدارلاماسىمەن بايلانىستىردى. «قازاق تۇرىكتەرىنىڭ نەكەسى» اتتى ماقالادا: «ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە قازىرگى كەزەڭدە قازاقتاردا ايەلدەر از تۋىلادى، كوپ ولەدى. ايەلدەردىڭ از تۋىلۋى قۇدايعا بايلانىستى بولسا، ال ولاردىڭ كوپ ءولۋى ء-بىزدىڭ ءومىرىمىزدىڭ قولايسىزدىعىنان. بارلىق اۋىر جۇمىس ايەلگە جۇكتەلگەن، ولاردىڭ تاربيەسىنە كوڭىل اۋدارىلمايدى. كامەلەتكە جەتپەگەن قىزداردى تۇرمىسكا بەرۋدىڭ قانشالىقتى زيان ەكەنىن ادامدار تۇسىنبەيدى. ەگەر بىزدەر وسىنداي ءومىر سالتىن وزگەرتپەسەك، كەلەشەك ۇرپاقتىڭ ازايۋ قاۋپىنە تاپ بولامىز»

«ايقاپ» جۋرنالى كۇن تارتىبىنە ماڭىزدى الەۋمەتتىك — دەموگرافيالىق ماسەلەلەردى قويدى: قازاق قوعامىندا 30- 40 جاستاعى بويداق جىگىتتەر كوبەيىپ كەتتى، سونىمەن قاتار ءبىر قىزعا 5-6 جىگىتتەن كەلەدى، ولاردىڭ كوپشىلىگىنىڭ جاسى ۇلكەيگەن ەر-ازاماتتار. قوعامداعى دەموگرافيالىق تەڭسىزدىكتىڭ الەۋمەتتىك- ەكونوميكالىق سالدارىنان «قالىڭ مال» وسۋدە، — دەپ قوعامداعى قيىن جاعدايدى اشىپ كورسەتە ءبىلدى. ايەلدەر مەن ەرلەردىڭ ازاماتتىق قۇقىعىن تەڭەستىرۋ، ايەلدەردىڭ ءبىلىم الۋى جايلى كوتەرىلگەن ماسەلەلەر پروگرەسسيۆتى جانە ادامزاتتىڭ اناسى رەتىندە ايەلدەردى قۇرمەتتەۋگە شاقىرادى. «ەكى قىزدىڭ قايعىسى» اتتى ماقالادا: «ايەل ادامزاتتىڭ جارشىسى، ول بارلىق حالىقتاردىڭ اناسى. ول ولاردىڭ تاربيەشىسى»-، دەپ وزەكتى ماسەلەنى كوتەرگەن. «ايقاپ» جۋرنالىنىڭ بەتتەرىنە العاشقى قازاق ادەبيەتشى ايەلدەرىنىڭ -كۇلاش وتەگەن قىزىنىڭ، ساقىپجامال تىلەۋبەك قىزىنىڭ، ماريام سەيدالى قىزىنىڭ ولەندەرى جارىق كوردى. ساقىپجامال تىلەۋبەك قىزىنىڭ «كوپتەن كۇتكەن ارمان» اتتى ماقالاسىندا كوپشىلىكتى ايەلدەرگە ءبىلىم بەرۋدى دامىتۋعا شاقىردى. ايەلدەر قاۋىمىنىڭ ساياسي ساناسىن، الەۋمەتتىك بەلسەندىلىگىن كوتەرۋدە جۋرنالدىڭ ماڭىزىن جوعارى باعالادى. «قازاق» گازەتىندە دە ايەلدەر ماسەلەسى كوتەرىلدى. ەسەن امان ۇلى ماقالاسىندا قازاق دالاسىنداعى قالىڭ مالدىڭ ساقتالىپ تۇرعانىن، مەكتەپتەردە قىزداردىڭ سانىنىن وسكەنىن، سونىمەن قاتار ايەلدەر قاۋىمىنىڭ بەلسەندىلىگىنىڭ تومەندىگىن قىنجىلا جازدى.

قازاق ۇلتتىق زيالى قاۋىمى حالىققا ءبىلىم بەرۋ قاجەتتىگىن تەرەڭ ءتۇسىندى جانە باسپا ءسوز بۇل قيىن دا، قاجەتتى ماسەلەگە ەرەكشە كوڭىل ءبولدى. 1910 جىلى احمەت بايتۇرسىنوۆ: «قىرعىز تىلىندە ءبىر دە ءبىر گازەت جانە باسپاحانا جوق. سول تۋرالى ويلار قىرعىز دالاسىندا بوستاندىقتىڭ باقىتتى كۇندەرىندە ويعا كەلدى، ءبىراق ول ىسكە اسپادى». قيىندىققا تولى ءۇش جىل بويى شىعارماشىلىق ىزدەنىستەر ناتيجەسىندە، پوليسيانىڭ قاداعالاۋىنان تىعىلىپ، قازاق زيالىلار توبى ۇلتتىق گازەتتى شىعارۋعا مۇقيات ازىرلەندى. 1913 جىلى 2 اقپاندا ورىنبور گۋبەرنياسىندا ترويسكىدە «قازاق» گازەتىنىڭ 1ء-شى نومەرى جارىق كوردى، رەداكتورى ا.بوكەيحانوۆ. ول قازاق حالقىنىڭ بىلىمگە، ەڭبەككە، حالىقتى عاسىرلىق تۇڭعيىقتان ويانۋعا شاقىردى. گازەت بەتتەرىنىڭ ورتالىق بولىمىنەن ايەل ماسەلەسى ورىن الدى. ايەلدەردىڭ ازاماتتىق قۇقىعى جايلى ماتەريالدار «ايقاپ» جۋرنالى مەن «قازاق» گازەتىندە جارىق كوردى. قازاقتاردىڭ وتباسى مەن نەكە قاتىناستارىنداعى زاڭسىزدىقتى سىنادى. ا.بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ماقالالارىندا قىزدار مەن ۇلداردى بىرگە وقىتۋعا، قالىڭ مال مەن امەڭگەرلىكتى جويۋعا ۇگىتتەدى.

ايەل تەڭدىگى ماسەلەسىن دامىتۋعا ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى دا ۇلكەن ۇلەس قوستى. 1907 جىلى ول «جەسىر داعۋالارى حاقىندا» ەڭبەگىندە ايەلدەردىڭ ازاماتتىق قۇقىعىن قورعادى. اتا-انالاردىڭ بالالارىنا بەسىكتەن قۇدالاسۋىنا، 60-70-گى جەسىر شالدارعا 15 جاسار قىزدارىن بەرۋىنە قارسىلىعىن ءبىلدىردى. قىزداردى 17-18 جاسقا تولعاننان كەيىن عانا كۇيەۋگە بەرۋگە بولاتىنىن ءتۇسىندىردى. ايەلدەردىڭ ازاماتتىق قۇقىعى قازاق قوعامىنىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن انىقتايدى، ەلدى وركەنيەتكە جەتەلەيدى، دەپ اشىق ايتتى.

---