InfoHub Logo

 ءال-فارابي مۇراسىن زەرتتەۋدى العاشقى بولىپ قولعا العان، ەلىمىزدەگى فارابيتانۋدىڭ ىرگەتاسىن قالاۋشى عالىم اقجان ماشاني: «ءال-فارابي عىلىم مەن ونەردىڭ بارلىق سالاسىندا وشپەس ءىز قالدىرعان» دەي كەلە: «ءال-فارابي مەن اباي اراسىن جاقىنداستىرۋ، ۇندەستىرۋ – حالقىمىزدىڭ مىڭجىلدىق مادەني-رۋحاني دۇنيەسىن ءتىرىلتۋ دەگەن ءسوز» دەپ تۇيىندەيدى. ال بەلگىلى شىعىستانۋشى عالىم ءابساتتار قاجى دەربىسالى: «ءابۋ ناسىر ءال-فارابي عىلىمنىڭ ءپالساپا، لوگيكا سياقتى سالالارىنىڭ ىرگەتاسىن قايتا قالاعان، ءار عىلىم سالاسىن جەكە ءپان رەتىندە يگەرۋ جاعىن كوتەرە وتىرىپ، ولاردىڭ ءمانىن ايقىنداپ، مازمۇنىن اجىراتۋعا تىرىسقان. اۋەز جايلى دا كۇردەلى زەرتتەۋلەر جۇرگىزگەن، ماتەماتيكا سالاسىندا ۇلكەن جاڭالىقتار اشقان، استرونوميا جايلى كەسەك-كەسەك ەڭبەكتەر قالدىرعان، فيزيكا عىلىمىن دا  تىڭ ويلارمەن بايىتقان. جاراتىلىستانۋ عىلىمىنىڭ مەديسينا، حيميا، مينەرالوگيا سەكىلدى اسا ماڭىزدى سالالارى بويىنشا كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءمانىن جوعالتپاعان ەڭبەكتەر جازعان. كونە گرەك وقىمىستىلارىنىڭ پىكىرلەرىندەگى وزىق قاعيدالاردى تالداعان»،-دەپ وي ءتۇيۋى دە بەكەر بولماسا كەرەك.

داۋ جوق، عالىم تراكتاتتارىنداعى تۇجىرىمداردى ءتۇسىنۋ بەلگىلى ءبىر جوعارى دەڭگەيدى، ىشكى دايىندىق پەن سانانى قاجەت ەتەرى انىق. اسىلى، ءبيدىڭ ءسوزىن قۇل دا ايتادى، ءبىراق اۋزىنىڭ دۋاسى جوق.  ۇلى دالانىڭ ۇلاعاتتى تۇلعاسى ءابۋ ناسىر ءال-فارابي  – دۋالى اۋىز تۇلعا. ويشىل ادام ماقساتىنا ءوزىن-وزى جەتىلدىرۋ ارقىلى جەتەرىن باسا ايتادى. عالىم ادام رۋحاني جاعىنان ۇنەمى ءوزىن-وزى جەتىلدىرىپ وتىرۋعا تيىستىلىگىن بولجاپ، ادام تەك اقيقاتتى، اينالاداعى دۇنيەنى تانىپ ءبىلۋ ارقىلى جەتىلەرىنە ارقا سۇيەيدى. بۇل تۇجىرىمدى ويعا يمانداي سەنەسىڭ، سەبەبى ءابۋ ناسىردىڭ ءوزى دە ءومىر بويى تاپ وسى قاعيداتتى باستى كرەدو ەتتى ەمەس پە. ناتيجەدە تەلەگەي تابىسقا، كەمەل پاراساتقا جەتتى ەمەس پە. وكىنىشتىسى، تاپ وسى ءتۇيىندى تەزيسكە ەكىنىڭ ءبىرى مۇلدەم ءمان بەرمەيدى، باستاپقىدا ءتىپتى تۇسىنبەيدى، كەشتەۋ ۇعىنىپ جاتامىز. ادام ساناسىنىڭ جاڭعىرۋى ناتيجەلى جاڭالىققا اكەلمەك. شىن ءبىلىمدى اقيقات، انىق ءبىلىم دەپ ۇققان  عالىم ءبىلىم قۋعان جاننىڭ ويى كۇندەلىكتى كۇيبەڭنەن كوپ الىستا جاتارىن باعدارلاي كەلە، ءبىلىمدى بولۋدى جاڭالىق اشۋعا قابىلەتتى بولۋ تۇرعىسىندا پايىمدايدى. وسى تۇستا دا ويشىل باقىتتىڭ ءمانى پاراساتتىلىقتا، اركىمنىڭ ءوز الدىنا يگىلىكتى ماقسات قويا بىلۋىندە، ادامنىڭ ءوز مىنەز-قۇلقىن، ىس-ارەكەتىن ەرىكتى تۇردە وزگەرتىپ، يگىلىككە باعىتتاپ وتىرۋىندا ەكەندىگىنە اكسەنت بەرەدى. وسىدان كەيىن بىلىمگە، بىلۋگە ۇمتىلماي گور! ءوز كەۋدەڭدە وزىڭە امەريكا اشقىڭ كەلسە، ءوز-وزىڭدى تانىعىڭ كەلسە، تۇبىرىمەن ءوزىڭدى تۇلەتكىڭ كەلسە، بىلىمگە ۇمتىل. وزگە جول جوق. جەتىك ءبىلىمىڭنىڭ ايقىن كورىنىسى – سەنىڭ بىلىگىڭ. تەك ءبىلىم عانا تەلەگەي-تەڭىز بىلىك قالىپتاستىرماق. بىرەگەي بىلىگىڭ – ءسىزدىڭ كۇندەلىكتى الۋان جاعداياتتاعى ۇتىمدى ءسوزىڭىز، سىزگە ەسەلەي قۋانىش سىيلار كۇندەلىكتى قيسىندى دا ماقساتتى ماعىنالى ىس-ارەكەتىڭىز. ادام بالاسىنىڭ مەجەلەگەن ايقىن ماقساتى ارقاسىندا تۇلعا رەتىندە سومدالۋعا سەپتەسەر بىلىك-جۇيە مولايا تۇسپەك. دەمەك، ءبىلىمىڭ –  بىلىگىڭ، ءسوزىڭ – ءوزىڭ. بۇل ساتى عىلىم ورىنە ورلەتپەك.

عۇلامانىڭ ايتۋىنشا، عىلىم ادام ساناسىنا بولمىسى بولەك، ەرەكشە ۇشقىرلى ۇعىمداردى ورنىقتىرۋ ارقىلى عانا تەرەڭ ۇيالاماق. ولاي بولسا، عىلىممەن اينالىسار ادامنىڭ اقىل-ويى ايقىن، ەرىك-جىگەرى زور، تىلەك-ماقساتى اقيقات پەن ادالدىققا قىزمەت ەتۋگە تالاپ جولىندا بولۋى شارت. جاي ءلاززات ىزدەۋ، كاسىپقۇمارلىققا ۇقساس ارەكەت وندا بولماسقا كەرەك. ءتىپتى بۇل رەتتەگى عۇلامانىڭ عىلىم ۇيرەنۋگە كىرىسپەكشى كىسى تاربيەلى، ادامگەرشىلىگى مول، ادال، قۋلىق-سۇمدىقتان جانە باسقا دا اعات مىنەز-قۇلىقتان اۋلاق بولۋى قاجەتتىلىگىن استىن سىزا ايتۋى ويلانتپاي قويمايدى. دەمەك، بۇگىندە قانشاما قاجەت بولعانىمەن عىلىمعا بەت بۇرۋ، عىلىممەن اينالىسۋ ەرىككەننىڭ ەرمەگى ەمەس. بىلىم-تاجىريبە، ءعىلىم-ىلىم ناتيجەسى ادام بويىنا وراسان اقىل-پاراسات سىيلايدى. ءبىلىم-عىلىمنىڭ قۇدىرەتى وسىندا. ال ادامعا عانا ءتان اقىل-پاراسات – ادامنىڭ ويلاۋىنا، پايىمداۋىنا، عىلىم مەن ونەردىڭ قىر-سىرىن ۇعۋىنا، جاقسىلىق پەن جامان قىلىقتىڭ اراجىگىن اشۋىنا بىردەن-بىر جاردەمدەسەر، بىردەن-بىر كومەكتەسەر بىرەگەي قۇدىرەتتى كۇش ىسپەتتى قۇبىلىس. دەمەك، ال-فارابيشە تۇيىندەلەر تەزيس – قوعامداعى بارشا قيىنشىلىقتى جەڭەتىن ادامدى باقىتقا جەتكىزەتىن كۇش – ادامنىڭ اقىل-ويى، اقىل-پاراساتى.

ءابۋ ناسىر ءال-فارابي – شىعىس الەمىنىڭ رۋحاني ۇستازى. عۇلاما ادام بويىنداعى مىنەز-قۇلىق ءمىنىن رۋحاني كەسەلگە بالايدى. مىنەزدى جاننىڭ ايناسى دەۋى دە وسىدان بولسا كەرەك. ادامنىڭ باسىنا قونعان باقىتتىڭ تۇراقتى بولۋى وزگە ەمەس، تەك جاقسى مىنەز-قۇلىققا بايلانىستىلىعى تەگىن ەمەس. قالاي بولعاندا دا مىنەز بەن اقىل جاراسسا، ادامگەرشىلىك ۇتارى داۋسىز. ال-فارابيشە وي ورسەك، رۋحى مىقتى ۇستازدىڭ اركەز ەسكەرەر تۇپكى ماقساتى – شاكىرت مىنەز-قۇلقىنداعى جاعىمسىز مىنەز، جاعىمسىز قىلىقتى بولدىرماۋ، وندا جاقسى سيپاتتاردىڭ قالىپتاسۋىنا مۇمكىندىك بەرۋ.

بۇل عالامدا ءار ادامنىڭ ءوز ورنى بارلىعىن مويىندار بولساق، عۇلاما ار، ادالدىق، ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرىن العى كەزەككە قويادى. اقيقاتتىڭ ادالدىقپەن اعزالاستىعىن ايتا كەلىپ، ار-وجدان الدىنداعى ادالدىق ءوز قادىر-قاسيەتىڭە، ىزگى ىس-ارەكەتىڭە بايلانىستىلىعىن باسا كورسەتەدى، ءتىپتى بۇل رەتتە «وزگەنىڭ پىكىرىن يەمدەنىپ كەتۋدىڭ ناداندىق ءھام نيەتى ارام ادامعا لايىق ءىس» ەكەندىگىنە ناليدى. تاڭعالار تۇس، بۇگىندە كوز مايىڭدى اعىزىپ، ماڭداي تەرىڭدى تامىزىپ، مي اشىتا، جان قيناي، سانسىز سەكۋندىڭدى سارپ ەتە تەرلەپ-تەپشىپ جازعان جازبالارىڭدى ەكىنىڭ ءبىرى مىسقال دا ويلانباستان، ەش شىمىرىكپەستەن سەلت ەتپەي كوشىرىپ الىپ، ءوز اتتارىنان جاريالاي سالارىن كورگەندە عۇلاما ءابۋ ناسىر ءال-فارابيدىڭ ءسوزى ەسكە تۇسەرى كامىل. ءوز بويىندا جوق قاسيەتتەرگە قۇمار كىسىنىڭ كولگىر كەلەرى دە وسىدان بولسا كەرەك-تى.

اركىمنىڭ ءوزى شىعار بيىگى بار دەسەك، ءابۋ ناسىر ءال-فارابي  – وزىندىك شىرقاۋ بيىگىنە شىعا بىلگەن، ءبىر ءوزى-اق ءبىر ۋنيۆەرسيتەت بولا العان زاڭعار تۇلعا. عۇلاما تۇلعا تۇعىرىنىڭ بەرىك بولۋىنا باسا ءمان بەرەدى. مىنا الەمدى اداسۋدان جارتىلاي قۇتقارار تەك تاربيەلى تۇلعالار ەكەندىگىنە كامىل سەنەدى، سەندىرەدى. سايكەسىنشە، تاربيەلەۋدى ادامنىڭ بويىنا بىلىمگە نەگىزدەلگەن ەتيكالىق ىزگىلىكتەر مەن ونەر قۋاتىن دارىتۋ تۇرعىسىندا تارازىلايدى. ۇلى پەداگوگ ءال-فارابي: «تاربيەلەۋ كەزىندە حالىقتار مەن قالا تۇرعىندارىنا بىلىمگە نەگىزدەلگەن قاسيەتتەردەن تۋاتىن ىس-ارەكەت جاساۋ داعدىسى سىڭىرىلەدى، ولار وسىنداي ىس-ارەكەتكە جىگەرلەندىرىلەدى، وسى ارەكەتتى جاساۋ تىلەگى قوزدىرىلادى، وسى قاسيەتتەر جانە بۇلارمەن بايلانىستى ارەكەتتەر ادامداردىڭ جان-دۇنيەسىن باۋراپ الاتىنداي جانە ادامداردى وسىعان جان-تانىمەن قۇشتار ەتەتىندەي بولۋى كوزدەلەدى»،-دەپ جازادى. دەمەك، تاربيە – تولىققاندى تۇلعا قالىپتاسۋىنىڭ باسى. بۇل رەتتە ايگىلى ءال-فارابيدىڭ: «ادامعا ەڭ ءبىرىنشى ءبىلىم ەمەس،  تاربيە بەرىلۋى كەرەك، تاربيەسىز بەرىلگەن ءبىلىم – ادامزاتتىڭ قاس جاۋى»، – دەگەن تۇجىرىمى الەم پەداگوگتارىنىڭ ساناسىندا. بۇل ورايدا عۇلاما ال-فارابيگە سۇيەنە ايتار بولساق، تاربيەگە كونبەيتىن، جوندەۋگە، تۇزەتۋگە بولمايتىن جاس بولمايدى. تەك رەتىن تاۋىپ ۇيرەتۋدەن، باۋلۋدان جالىقپاۋ كەرەك. جامان قىلىق – جان اۋرۋى. بۇل اۋرۋدى كەتىرۋ ءۇشىن ءتان اۋرۋىن ەمدەۋشى دارىگەرگە ۇقساۋىمىز كەرەك. عالىم: «ەڭبەك ەتۋدىڭ ءوزى – ونەر. ەڭبەك تاربيەسى سول ونەردەن تۋىندايدى، ءاربىر ادامدى ەڭبەككە باۋليدى، ەڭبەك شەبەرلىگىنە ۇيرەتەدى. ولاردىڭ ەڭبەك ەتۋ داعدىسىن قالىپتاستىرادى»،-دەپ جازادى. قىسقاسى، پەداگوگ-عالىم ءال-فارابي: «تاربيەشى – ماڭگى نۇردىڭ قىزمەتشىسى. ول – كۇللى وي مەن قيمىل ىس-ارەكەتىنە اقىلدىڭ ءدانىن سەۋىپ، نۇر قۇياتىن تىنىمسىز لاۋلاعان وتتىڭ كوزى»، — دەپ تۇيىندەگەن. ءابۋ ناسىر ال-فارابيشە، ادامنىڭ توقىماشى نە اتبەگى بولىپ تۋمايتىنى ءتارىزدى، قايىرىمدىلىق پەن قايىرىمسىزدىق تا جاراتىلىستان بويعا بىتپەيدى. ەگەر دە ادامنىڭ تاندىك جاراتىلىسى دامۋىنىڭ نەگىزگى كورسەتكىشى دەنەنىڭ ساۋلىعى بولسا دا، ادام اتاۋلى كەز كەلگەن جۇمىسقا جارامدى بولا بەرمەيدى. دەسەك تە، ادامنىڭ جاقسى ارەكەتتەر جاساۋعا دا، جامان ارەكەتتەر جاساۋعا دا ءتۋابىتتى مۇمكىندىگى مەن قابىلەت-قارىمى جەتەرى داۋسىز. تەك دۇرىس ارەكەت ماقساتقا جەتكىزەر جولدى دۇرىس تاڭداۋدان باستالماق. اسىلى، ەڭ تاماشا ارەكەت – باقىتقا قول جەتكىزەتىن ەركىندىك بولسا كەرەك-تى. ال ەركىندىك اياسىندا قول جەتكىزەر باقىت، قۋانىش جانە ءلاززات سەزىمدەرى اسقان سۇلۋ، ەڭ اسەم جانە اسا كوركەم دۇنيەلەردى قولمەن ۇستاعانداي ايقىن جانە كەمەل دۇنيەلەر رەتىندە ءتانىپ-بىلۋ ارقىلى عانا پايدا بولىپ، تولىق بولمىسقا يە بولماق.  دۇرىسى – ىزگى دە قاجەتتى شارۋا اتقارعان ادامنىڭ ءباسى دە جوعارى بولۋى ءتيىس. كەزەكتى قاراپايىم اكسيوما. ۇلى تۇجىرىمدار قاشان دا قاراپايىم بولىپ كەلمەي مە؟ بىزدە سولاي ما؟ وكىنىشكە وراي، بىزدە كوبىنەسە، كەرىسىنشە. ماسەلەن، پەداگوگ مارتەبەسى تۋراسىندا ەندى-ەندى قولعا الۋدامىز. قۋانارلىعى – بۇل باعىتتاعى ىستە وڭدى قوزعالىستىڭ بارلىعى. جالپى ءوز ءىسىڭنىڭ بىلگىرى ءھام شەبەرى اتانۋ ءۇشىن جاقسى جۇمىس ىستەپ، جەتىك بىلۋگە ۇمتىلۋ قاجەت-اق. تەك قانداي ارەكەت جاساپ، قانداي ءىس ىستەر بولساڭىز دا، يگىلىگىن كورىپ، راقاتىنا بولەنۋدى ماقسات تۇتقان ءجون.

اباي الەمى – ماڭگىلىك مۇرا، قىمبات قازىنالار قاتارىنا جاتاتىندىقتان، عاسىردان استام ۋاقىت بويى ءسوز ەتىلىپ، ءار الۋان باعىتتا زەرتتەۋلەر جۇيەسىنە اينالىپ كەلەدى. ابايدىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىق مۇراسىن زەرتتەۋ شىن مانىندە ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىن ۇلى، ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى ماقالالارىنان باستالدى. احمەت بايتۇرسىن ۇلى 1913 جىلى «قازاق» گازەتىندە باسىلعان «اباي – قازاقتىڭ باس اقىنى» اتتى ماقالاسىندا «ودان اسقان بۇرىنعى-سوڭعى زاماندا قازاق بالاسىندا ءبىز بىلەتىن اقىن بولعان جوق» — دەپ ابايدى اسا جوعارى باعالادى.

ابايدىڭ العاشقى جيناعى  1909 جىلى  سانكت-پەتەربۋرگتە باسىلعان. اباي ولەڭدەرىنىڭ جيناعىندا اقىننىڭ ءجۇز قىرىقتاي ولەڭى (اۋدارما ولەڭدەرىن قوسىپ ساناعاندا) مەن «ەسكەندىر»، «ماسعۇت» پوەمالارى باسىلعانى، ياعني وسى كۇنگى بەلگىلى پوەزيالىق شىعارمالارى تۇگەل قامتىلدى.

ھاكىم ابايدىڭ العاشقى جيناعىن كاكىتاي ىسقاق ۇلى مەن ۇلى تۇراعىل باسپاعا دايىندادى. ال 1933 جىلى اباي شىعارمالارىن مۇحتار اۋەزوۆ باسپاعا دايىنداعان. مۇحتار اۋەزوۆ اباي شىعارماشىلىعى تۋرالى «ابايدىڭ تۋىسى مەن ءومىرى» اتتى كولەمدى ماقالا مەن سول تومدا اقىن ولەڭدەرىنە قوسىمشا رەتىندە بەرىلگەن تۇسىنىك كەيىن كولەمدى مونوگرافيالىق زەرتتەۋگە ۇلاستى. 1934 جىلى ءىلياس جانسۇگىروۆ، احمەت جۇبانوۆ سەكىلدى ادەبيەت جانە عىلىم قايراتكەرلەرى اباي شىعارمالارى جونىندە كولەمدى ماقالالار جازدى.

1933–57 جىلدار ارالىعىندا اقىن شىعارمالارىن جاريالاۋدا، ولاردىڭ عىلىمي باسىلىمىن جاساۋدا عالىمدار وراسان زور ەڭبەك ەتتى. اسىرەسە، 1957 جىلى «عىلىم» باسپاسىنان جارىق كورگەن، اۋەزوۆتىڭ باسشىلىعىمەن جانە تىكەلەي قاتىسۋىمەن دايىندالعان اباي شىعارمالارىنىڭ ەكى تومدىق تولىق جيناعى ابايتانۋ عىلىمىنداعى ەلەۋلى تابىس بولدى. اۋەزوۆ ۇزاق جىلدار بويى ىزدەنىپ، سان الۋان دەرەكتەردى زەرتتەپ، جۇيەگە ءتۇسىرىپ، ابايدىڭ عىلىمي ءومىربايانىن جازىپ شىقتى.

سونىمەن قاتار م.اۋەزوۆ ايقىنداپ بەرگەن ابايتانۋدىڭ سەگىز ءتۇرى تاقىرىپتىق زەرتتەۋ اياسىندا قۇندى ەڭبەكتەر جارىق كوردى. ماسەلەن، اباي ءومىربايانىنا قاتىستى ب.بايعالييەۆتىڭ «اباي ءومىرى – مۇراعات دەرەكتەرىندە» مونوگرافياسى، ابايدىڭ شىعىسقا قاتىسى جايلى م.مىرزاحمەت ۇلىنىڭ «مۇحتار اۋەزوۆ جانە ابايتانۋ پروبلەمالارى» مونوگرافياسى، «اباي جانە شىعىس مونوگرافياسى»، ق.ءسالعاريننىڭ «تەرەڭگە تارتقان تامىرلار» زەرتتەۋى، س.ورازالييەۆتىڭ «اباي  جانە داۋاني»، ع.ەسيموۆتىڭ «حاكىم اباي»، ا.ماشانوۆتىڭ «ءال فارابي جانە اباي»، ج.ىسماعۇلوۆتىڭ «ابايدىڭ اقىندىق تاعىلىمى»، م.بەكبوسىنوۆتىڭ «ابايدىڭ بيبليوگرافيالىق كورسەتكىشتەرى» (1965، 1988، 1995)، م.ءالىپحاننىڭ «قازاق ادەبيەتىندەگى ادامگەرشىلىك ءىلىمى» ت.ب. زەرتتەۋشىلەردىڭ زەرتتەۋلەرى جازىلدى.

تاۋەلسىزدىڭ جىلدارىنداعى اباي مۇرالارىن زەرتتەپ جۇرگەن عالىمدار اراسىنان تۇرسىن جۇرتباي، تالاسبەك اسەمقۇلوۆ، تۇرسىنجان شاپايلاردى ەرەكشە اتاپ ءوتۋ كەرەك. ابايدى تانۋ ماسەلەسى ۇلتىمىزدىڭ رۋحاني ومىرىندەگى تولاستامايتىن مادەني ساياستتىڭ مۇددەسى جانە كۇرە تامىرلى باعىتى بولعاندىقتان دا تۇرسىن جۇرتبايدىڭ «كۇيەسىڭ، جۇرەك… سۇيەسىڭ» كىتابىنىڭ ماڭىزى زور. عالىم اتالعان كىتابىندا: «اباي شىندىق ءۇشىن ەشكىمدى دە ايامايتىن وتە قاتال سىنشى. ءتاڭىرىم ونداي ازاپتىڭ بەتىن اۋلاق قىلسىن سىزدەن. تەك ىزدەگەنىڭىزدى تاپپاساڭىز، مۇراتىڭىزعا جەتپەسەڭىز، جالعاننان جالىقساڭىز، ماڭگىلىكتىڭ دە، باقيلىقتىڭ دا بايانسىزدىعىنا كوزىڭىز جەتىپ، كوڭىلىڭىز سەنسە عانا ىشتەگى شەرىڭىز ەرىپ، ويىڭىزعا ءوت قۇيىلسا عانا ابايدىڭ «ءىشى تولعان ۋ مەن دەرت» جان دۇنيەسىن ءتۇسىنۋ ساپارىنا اتتانىڭىز. ول ءسىزدىڭ ءوزىڭىزدىڭ تانىم ساپارىڭىز بولادى. اباي ارقىلى ءوزىڭىزدى تانىساڭىز –  مۇراتقا جەتكەنىڭىز”، — دەيدى.

سوۆەتوۆا مەرۋەرت، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ 1-كۋرس ماگيسترانتى

جاناتايەۆ دانات جاناتاي ۇلى، ءال-فارابي اتىنداعى ءقازۇۋ-نىڭ پروفەسسورى، دوسەنت

---