InfoHub Logo

قاسيەتتى قازاق دالاسى تالاي ۇلى عۇلامالاردى دۇنيەگە الىپ كەلدى. قازاق توپىراعىنىڭ كوكىرەگى وياۋ، كوزى اشىق، ويشىل ازاماتتارى بۇكىل شىعىس اراب-پارسى مادەنيەتىن مەڭگەرىپ، ءوز شىعارمالارىن كوپكە ورتاق تىلدە جازىپ، كەيىنگى ۇرپاقتارىنا مۇرا ەتىپ قالدىرا ءبىلدى. ولاردىڭ ىشىندە اتى الەمگە جايىلعاندارى دا از ەمەس. سولاردىڭ ءبىرى ءارى بىرەگەيى – كۇللى الەمگە تانىمال ۇلى جەرلەسىمىز — ءابۋ ناسىر ءال-فارابي.

مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ وتكەن جىلعى قىركۇيەكتەگى قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا 2020 جىلى اتالىپ وتەتىن ماڭىزدى مەرەيتويلار مەن ەلەۋلى وقيعالارعا، سونىڭ ىشىندە ءال-فارابيدىڭ 1150 جىلدىق مەرەيتويىنىڭ اتالىپ وتەتىنىنە توقتالدى. وسى عۇلاما تۇلعامىزدىڭ ەڭبەكتەرىن حالىق اراسىندا دارىپتەۋ ماسەلەسىن كوتەردى. ەل ومىرىندەگى وسىنداي ەلەۋلى وقيعانىڭ جاس ۇرپاقتى ناعىز وتانشىلدىققا تاربيەلەۋگە جول اشاتىنىنا سەنىم ءبىلدىردى.

بۇگىندە ۇلى دالانىڭ ۇلى تۇلعاسى، ۇلتىمىزدىڭ ماقتانىشى ءابۋ ناسىر ءال-فارابي بابامىزدىڭ 1150 جىل مەرەيتويىن يۋنەسكو، يسەسكو، تۇركسوي، يسلام ىنتىماقتاستىق ۇيىمى سىندى حالىقارالىق ۇيىمدار الەمدىك دەڭگەيدە اتاپ ءوتىپ جاتىر. وسىعان وراي، ۇلى عۇلامانىڭ ەڭ تانىمال «قايىرىمدى قالا تۇرعىندارى» اتتى ەڭبەگىنە توقتالىپ، قازىرگى ۋاقىتتا قايىرىمدى قالا تۇرعىندارى اتانۋ ءۇشىن نە ىستەپ، نەنى مەڭگەرۋىمىز كەرەك دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپتى ەڭبەكتەن ىزدەپ، ءوزىمىزدىڭ ويىمىزبەن بولىسكەندى ءجون كورىپ وتىرمىز.

دانىشپان بابامىزدىڭ ەڭ ايگىلى ەڭبەگى – «قايىرىمدى قالا تۇرعىندارى» اتتى تراكتاتى. ول عالىمنىڭ شوقتىعى بيىك شىعارمالارىنىڭ قاتارىنا جاتادى. «قايىرىمدى قالا تۇرعىندارىنىڭ كوزقاراستارى تۋرالى تراكتات» – 948 جىلى مىسىردا جازىلدى. 942 جىلعى ءماتىننىڭ ءبىرىنشى ۇلگىسى «كيتاب اس-سيياسا ال-مادانيييا» جەكە شىعارما رەتىندە تانىمال بولدى.

ءال-فارابي بۇل كىتابىندا ءبىرقاتار قوعامدىق-الەۋمەتتىك، ەتيكالىق ماسەلەلەردى ءسوز ەتەدى. مۇنداعى قالا دەپ وتىرعانى — مەملەكەت. عالىم بۇل شىعارماسىندا مەملەكەتتىڭ پايدا بولۋى، ونداعى تەڭسىزدىكتىڭ ومىرگە كەلۋى، يدەال قالا حالقىنىڭ مورالدىق بەينەسى، مۇنداي قالا اكىمدەرىنە قاجەتتى ادامگەرشىلىك قاسيەتتەر، ءاربىر ادامنىڭ باقىتقا جەتۋى ءۇشىن بۇكىل قوعام بولىپ، بىرىگىپ تىرشىلىك ەتۋى كەرەكتىگى، ت. ب. ماسەلەلەر جايىنداعى ءوز پىكىرىن ورتاعا سالادى. ول حالىق باقىتتى ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن ەلدى جاقسى اكىم باسقارۋى كەرەك دەپ ءتۇسىندى. ال، جاقسى اكىم — ءادىل، يناباتتى، مەيىرىمدى، جان-جاقتى ءبىلىمدى، جاقسىلىققا جانى قۇمار، جاماندىقتان جيىركەنەتىن، باتىل، جومارت، ونەر مەن ادەبيەتتى سۇيەتىن ادام بولۋى ءتيىس. ياعني، ول مەملەكەت باسقاراتىن ادامعا وسىنداي بيىك تالاپتار قويعان. 

ءال-فارابي تراكتاتىندا بىلاي دەدى: ادام تولىعىمەن جەتىلۋى ءۇشىن ول كوپتەگەن ماسەلەلەرگە تاۋەلدى بولادى. سەبەبى، ول بارلىق قاجەتتى نارسەلەردى جالعىز ءوزى جاساي المايدى ءارى قول جەتكىزە المايدى. سوندىقتان ادام وزىنەن باسقا دا ادامداردىڭ قوعامداستىعىندا ءومىر ءسۇرۋى كەرەك جانە سوندا عانا ول تولىق جەتىلىپ، باقىتقا قول جەتكىزە الادى. ءبىراق، ول باسقا ادامدارعا قاتىستى دا قوعامداستىقتىڭ قۇراۋشىسى بولىپ تابىلادى. وسىلايشا، قوعامداستىقتىڭ ءاربىر مۇشەسىنىڭ ىس-ارەكەتى ونىڭ ءاربىر مۇشەسىنە قاجەتتى نارسەلەردىڭ بارلىعىن تاۋىپ بەرەدى دەيدى. قاۋىم ادامدارى بىر-بىرىنە كومەك كورسەتۋلەرى ارقىلى عانا كەمەلدىلىككە جەتىپ، تىنىشتىعىن ساقتايدى جانە ۇيلەسىمدى ءومىر سۇرەدى. ءبىراق ولاردىڭ بارلىعى تولىق مانگە يە بولا المايدى جانە قوعامنىڭ دا تۇرلەرى كوپ.  وسىلايشا، ۇلى عۇلاما تولىق ءماندى قوعامدى ۇشكە بولەدى: ۇلى، ورتاشا، شاعىن جانە ولاردى بارشا ادامزات بالاسى قوعامدارىنىڭ تۇتاس جيىنتىعى دەيدى. يگىلىك پەن كەمەلدىلىك دارەجەسىنە ەڭ ءبىرىنشى قالا جەتپەك. 

ءال-فارابي قايىرىمدى قالا دەگەن ساۋ ءارى ەشبىر ءمىنسىز ادام مىنەزىنە ۇقساتادى. سەبەبى، ونىڭ ءاربىر مۇشەسى دەنساۋلىقتى ساقتاۋ ءۇشىن بىر-بىرىنە كومەكتەسىپ ءومىر سۇرەدى. ءبىراق ادام دەنەسىندەگى مۇشەلەر بىر-بىرىنە تابيعاتى، اتقاراتىن قىزمەتىنە بايلانىستى ايىرماشىلىق جاسايتىندىعى سياقتى، قالا تۇرعىندارى دا وزدەرىنىڭ قىزمەتى مەن قوعامداعى ورنى بويىنشا ايىرماشىلىق جاسايدى. قالادا ءبىر باسشىسى بولادى، ول وزىنە ءبىر ساتى تومەندەگىلەردەن بەلگىلى ءبىر ءىستىڭ اتقارىلۋىن تالاپ ەتەدى، ال تالاپ ەتىلگەندەر ءوز كەزەگىندە وزدەرىنەن كەيىن تۇرعانداردان تالاپ ەتەدى، وسىلايشا ەڭ تومەنگى تالاپ ەتە المايتىن ساتىلارداعىلارعا دا جەتەتىنىن كورۋىمىزگە بولادى.

قورىتىندىلاي كەلە، ءبىز وسى ەڭبەكتەن ءال-فارابيدىڭ يدەالدى قوعام جاساۋعا ۇسىنىسىن كورە الامىز. مەنىڭ ويىمشا، ونىڭ بۇل ەڭبەكتى جازۋداعى باستى ماقساتى ادامداردى يدەالدى قوعامعا، ياعني  باقىتقا قالاي جەتۋگە بولاتىنىن جانە ەڭ باستىسى سول جولدا بارلىق ادام جەتكەن عىلىمداردىڭ، ونىڭ ونەرلەرى مەن مۇمكىندىكتەرىنىڭ قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەنىن كورسەتۋ دەپ بىلەمىن. سوندىقتان، ول تراكتاتتى ماتەريا مەن فورمادان باستاپ، بارلىق باعىتتا مالىمەت بەرە وتىرىپ باقىت پەن ونەر كاتەگوريالارىنان اياقتاعان. سەبەبى، ول وسىنىڭ بارلىعىن ءبىر جۇيەگە، ءبىر ۇعىمعا بىرىكتىرۋگە تىرىسقان سەكىلدى دەپ ويلايمىز. ءسويتىپ، ول بارلىق نارسەنىڭ بىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستا ەكەنىن كورسەتكەن. ءسوز سوڭىندا، ءال-فارابي وسى تراكتاتىندا ءقازىر ءوزىمىز سونشا كەرەك قىلىپ جۇرگەن ءومىر فيلوسوفياسىن جاساۋعا، ناعىز قايىرىمدى قالا تۇرعىنىنىڭ بەينەسىن ناقتى كورسەتۋگە، قازىرگى ءبىز ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قوعامعا قاجەتتى قۇندىلىقتاردى بىزگە جەتكىزۋگە تىرىسقان دەگىمىز كەلەدى.

جالپى، بيىل ءال-فارابي جىلى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنەن باستاۋ الدى. ەلىمىزدىڭ الدىڭعى قاتارلى وسى ۋنيۆەرسيتەتى، ىرگەلى ءبىلىم مەن عىلىم ورداسى ءال-فارابي ەسىمىمەن  اتالادى. ۇلى فيلوسوف ءارى ەنسيكلوپەديست عالىم ءابۋ ناسىر ءال-فارابيدىڭ تۋعانىنا 1150 جىل تولۋ مەرەيتويىنىڭ الەمدە ونىڭ ەسىمىمەن اتالاتىن بىردەن-بىر ۋنيۆەرسيتەتتەن باستالاتىندىعى بىزدەر ءۇشىن زور قۋانىش، ۇلكەن مارتەبە. ۋنيۆەرسيتەت ءوز قىزمەتىندە تانىمدىق ماسەلەلەرگە نازار اۋدارىپ، ادامنىڭ مۇمكىندىكتەرىن اشۋ مەن قابىلەتتەرىن دامىتۋعا ۇمتىلادى.

ءاليا ماراتوۆا،تاريح، ارحەولوگيا جانە ەتنولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ 3-كۋرس ستۋدەنتى

عىلىمي جەتەكشىسى - سابىرحان سماعۇلوۆ، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى قازاقستان تاريحى كافەدراسىنىڭ وقىتۋشىسى

---