InfoHub Logo

كۇللى الەمنىڭ ادەبيەتى مەن مادەنيەتىنىڭ، ونەرى مەن ءبىلىمىنىڭ – بۇكىل رۋحاني جان دۇنيەنىڭ دامۋى، جالپى ادامزاتتىق وركەنيەتكە ۇمتىلىسى – سول حالىقتىڭ ومىرىنە، ۇلت رەتىندە ادامي بولمىسى مەن رۋحىنا ىرگەلى بەتبۇرىس جاساۋشى ۇلى دارىنداردىڭ تاريحي ەڭبەگىمەن، قايتالانباس قايراتكەرلىك تۇلعاسىمەن تىعىز بايلانىستى بولىپ جاتادى. قازاق حالقى ءۇشىن سونداي دارا تۇلعا، ءاربىر ءسوزى دانالىقتىڭ ۇلگىسىندەي بولعان اباي قۇنانباي ۇلى. اباي - قازاق ادەبيەتىنىڭ تۇڭعىش كلاسسيگى، ۇلى اقىن، اعارتۋشى، سازگەر، ويشىل، قوعام قايراتكەرى. 

مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ وتكەن جىلعى قىركۇيەكتەگى قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا 2020 جىلى اتالىپ وتەتىن ماڭىزدى مەرەيتويلار مەن ەلەۋلى وقيعالارعا، سونىڭ ىشىندە اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ 175 جىلدىق مەرەيتويىنىڭ اتالىپ وتەتىنىنە توقتالدى. وسى عۇلاما تۇلعامىزدىڭ ەڭبەكتەرىن حالىق اراسىندا دارىپتەۋ ماسەلەسىن كوتەردى. ەل ومىرىندەگى وسىنداي ەلەۋلى وقيعانىڭ جاس ۇرپاقتى ناعىز وتانشىلدىققا تاربيەلەۋگە جول اشاتىنىنا سەنىم ءبىلدىردى.

ابايدىڭ شىعارماشىلىق پەن پوەزياعا دەگەن قىزىعۋشىلىعى ەرتە ويانعان، وعان اجەسى مەن اناسى سەبەپشى بولدى. اباي فەودالدىق جانە وتارلىق ەزگىنىڭ كۇشەيۋىمەن، حاندىقتاردىڭ جويىلۋىمەن جانە جاڭا ۇكىمەتتىڭ ورناۋىمەن ەرەكشەلەنەتىن وتە قيىن جانە الاساپىران ۋاقىتتا ءومىر ءسۇردى. قازاق حالقى - جاس ابايدىڭ تاماشا ۇستازى جانە تاربيەشىسى بولدى. جەرگىلىكتى جانە وتارشىل بيلىكتىڭ بارلىق كۇش-جىگەرىنە قاراماستان، قازاق كوركەم ادەبيەتى مەن پروگرەسسيۆتى قوعامدىق ويى قارقىندى دامىدى. ابايدىڭ دۇنيەتانىمىنىڭ قالىپتاسۋىنا گۋمانيستىك يدەيالاردى ۇستانعان شىعىستىڭ اقىندارى مەن عالىمدارى، ورىس كلاسسيكتەرىنىڭ شىعارمالارى جانە ولار ارقىلى جالپى باتىس ادەبيەتى اسەر ەتتى. وسى كەزدە ۇلتتىق رەاليستىك ادەبيەت دۇنيەگە كەلدى، ونىڭ باستاۋى اباي قۇنانباي ۇلى بولدى. ونىڭ شىعارمالارىندا حالىق شىعارماشىلىعى داستۇرلەرى جانە قوعام ماسەلەلەرىن ءتۇسىنۋ بارىنشا كورىنىس تاپقان. 

اباي قۇنانباي ۇلى كوزى تىرىسىندە-اق، ءبىر جاعىنان، تانىمال، قۇرمەتتەلگەن، حالىق سۇيگەن قايراتكەر بولسا، ەكىنشى جاعىنان، فەودالدىق ەليتا مەن پاتشا شەنەۋنىكتەرىنىڭ قىسپاعىنا ءتۇستى. ءبىراق بۇعان قاراماستان، ونىڭ شىعارمالارى باسپا تۇرىندە جاريالانعان تىزىمدەردە تاراتىلدى. ول تۋرالى ماقالالار دا جاريالاندى. بۇل اقىن شىعارماشىلىعىن زەرتتەۋدىڭ نەگىزىن قالادى. ابايدىڭ ءبىرقاتار ولەڭدەرى "دالا ءۋالاياتى گازەتى" باسىلىمىندا كوكباي دوسىنىڭ قولىمەن ولەڭ رەتىندە جاريالانعان. 1900 جىلعى شىعارىلىمدا ابايدىڭ «ورتا قىرعىز ورداسى رۋلارىنىڭ شىعۋ تەگى تۋرالى جازبالار» ماقالاسى جاريالاندى. 

ابايدىڭ جاستاردى ادامگەرشىلىككە تاربيەلەۋ تۋرالى كوپتەگەن ويلارى قازىرگى كەزدە دە وزەكتىلىگىن جوعالتقان جوق. اباي ءوز عۇمىرىنىڭ اقىرىنا دەيىن قازاق بالالارىن وقۋعا، بىلىم-عىلىممەن اينالىسۋعا، رۋحاني دامۋعا جانە الەمدىك مادەنيەتتىڭ قۇندىلىقتارىن بويعا جيناۋعا شاقىرعانىن بىلەمىز. ۇلى دالا فيلوسوفى جانە اعارتۋشىسىنىڭ ومىردەن وزعانىنا عاسىردان استام ۋاقىت وتسە دە، ونىڭ بەينەسى تۋعان حالقىنا، تۋعان ۇلتىنا جاقىنداي تۇسۋدە. ەلىمىز ەگەمەندىك الىپ، تاۋەلسىزدىك تۋى توبەمىزدە جەلبىرەگەن كەزەڭدە ۇلى ويشىلدىڭ جاۋھار جىرلارى مەن مازمۇنى تەرەڭ وي-تانىمدارىنىڭ قۇندىلىعى ارتىپ كەلەدى. بۇل بۇگىنگى جاپپاي جاھاندانۋ داۋىرىندە دە وتە وزەكتى. 

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆ ۇلى اقىن مۇراسى جونىندە «اباي جانە ءححى عاسىرداعى قازاقستان» ماقالاسىندا ايتىپ ءوتتى. مەملەكەت باسشىسىنىڭ سوزىنە سۇيەنسەك: «ابايدى ءبىلۋ – ءوزىڭدى تانۋ. ءوزىن-وزى تانۋ جانە ادامنىڭ تۇراقتى دامۋى، عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ باسىمدىعى – جەتىلۋدىڭ كورىنىسى». اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ 175 جىلدىق مەرەيتويىن بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ ءبىلىم، عىلىم جانە مادەنيەت ماسەلەلەرى جونىندەگى ۇيىمى (يۋنەسكو) مەن حالىقارالىق تۇركى مادەنيەتى ۇيىمى (تۇركسوي) اياسىندا اتاپ ءوتىلدى. اباي ءحىح عاسىردا عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ءححى عاسىردا دا قازاقتىڭ الەۋمەتتىك ويى مەن كوركەم ادەبيەتىن كوتەردى.

ابايدىڭ ولەڭدەرى مەن اندەرىن، فيلوسوفيالىق كوزقاراستارىن، قارا سوزدەرى مەن ويلارىن زەردەلەي وتىرىپ، ولاردىڭ ادامدار جۇرەگىندە ءوزىنىڭ ادامگەرشىلىگىمەن، سۇيىسپەنشىلىگىمەن، تەرەڭدىگىمەن ۇندەسەتىنىن كورەمىز. ۇلى اباي تاۋەلسىزدىك تاڭىن تاپپادى، ءبىراق ونىڭ ۇرپاقتارى بۇگىندە ەگەمەندى مەملەكەت قۇرۋى ءۇشىن ەڭبەك ەتتى. ابايدىڭ شىعارمالارى قازاقتىڭ جاس ۇرپاعىن ءوز حالقىنا قىزمەت ەتۋگە شابىتتاندىرادى، بىلىمگە، عىلىمعا دەگەن ۇمتىلىسىنا قانات بىتىرەدى جانە مادەنيەت ارقىلى ۇلتتاردىڭ دامۋىنا ىقپال ەتەدى. ولار ءارقاشان وزەكتى بولىپ تابىلادى. اباي ءومىرى - ۇرپاق ءۇشىن اقيقات پەن ادىلدىكتى تاباندىلىقپەن ىزدەۋدىڭ ۇلگىسى بولدى. اباي وتاندىق تاريحىمىز بەن ادەبيەتىمىزدە اسا كورنەكتى ورىن الادى. اباي قازاقتىڭ ۇلتتىق جازبا ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن قالادى. اباي ەسىمى دۇنيە ءجۇزى حالىقتارى ادەبيەتىندە شەكسپير، پۋشكين، گەتەلەرمەن قاتار تۇرادى. اباي شىعارماشىلىعى تەك قازاق حالقىنىڭ عانا مۇراسى ەمەس. شەتەلدىكتەر قازاقتى اباي ارقىلى تانيدى، اقىننىڭ تۋىندىلارى ارقىلى باعالايدى. ونىڭ جالپىادامزاتتىق قۇندىلىقتاردى ناسيحاتتاۋعا تولى شىعارمالارى بۇكىل حالىقارالىق قاۋىمداستىققا جاتادى، الەمدىك مادەنيەتتىڭ ءبىر بولىگى بولىپ تابىلادى. اقىننىڭ مول ادەبي مۇراسى تەك ءبىر حالىقتىڭ عانا ەمەس، بۇكىل ادامزاتتىڭ رۋحاني قازىناسى سانالادى.

قازاقتىڭ باس اقىنى ابايدىڭ 175 جىلدىعىنا ارنالعان ءارتۇرلى ءىس-شارالار قازاقستاننىڭ جەتەكشى جوعارى وقۋ ورنى، ەلدىڭ ءبىلىمى مەن عىلىمىنىڭ الدىڭعى شەبىندە ورنالاسقان ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە دە اتالىپ ءوتىپ جاتىر. ۇلى اباي ارمان ەتكەن، العا قويعان ماقسات-مۇراتتارعا جەتۋ ءۇشىن ەندى تەك ۇمتىلىس كەرەك، ەڭبەك پەن قابىلەت كەرەك، ەڭ باستىسى، وتانعا دەگەن شەكسىز سۇيىسپەنشىلىگىمىز كەرەك.    

الۋا ۋزبەحان، تاريح، ارحەولوگيا جانە ەتنولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ 3-كۋرس ستۋدەنتى 

عىلىمي جەتەكشىسى – سابىرحان سماعۇلوۆ، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى قازاقستان تاريحى كافەدراسىنىڭ وقىتۋشىسى

---