الاش الىبى ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ – 155 جىلدىعى
«ءتۇزۋ قالام - قيسايعان، وتكىر قالام - مۇجىلگەن زامان» - دەپ ءوزى ءومىر سۇرگەن قازاق دالاسىنىڭ باستان وتكەرگەن قيىن زامانىن جىرلاي كەتكەن الاش كوسەمى، قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى، عالىم، حالقىمىزدىڭ ارداقتى ۇلى ءاليحان بوكەيحاننىڭ بيىل 155 جىلدىق مەرەيتويى. بۇل ءبىز ءۇشىن ايتۋلى مەرەكەلەردىڭ ءبىرى.
ءاليحان نۇرمۇحامەد ۇلى بوكەيحانوۆ (05.03.1866 - 27.09.1937) - سوڭعى حان-سۇلتانداردىڭ ءبىرى - بوكەيدىڭ تىكەلەي ۇرپاعى. بوكەيدىڭ 1816 جىلى حان تاعىنا وتىرۋىنان تۋرا 50 جىل وتكەن 1866 جىلى 5 ناۋرىزدا دۇنيەگە كەلگەن. اتا تەگى شىڭعىس حاننىڭ ۇلكەن ۇلى جوشىدان تارايتىن تورە تۇقىمى. ءاليحاندى اكەسى توعىز جاسىندا قارقارالىعا اپارىپ، جەرگىلىكتى مولدانىڭ قولىنا وقۋعا بەرەدى. ءبىراق زەردەلى بالا مولدادان وقىعانداردان گورى وسىنداعى مەكتەپتە وقىپ جۇرگەندەردىڭ ساۋاتتىلىعىن اڭعارىپ، قالاداعى ءۇش كلاستىق باستاۋىش مەكتەپكە ءوز ەركىمەن اۋىسىپ الادى. ونى بىتىرگەننەن كەيىن 1879-1886 جىلدارى قارقارالى قالاسىنداعى قازاق بالالارىنا ارنالعان مەكتەپتە وقيدى. 1886-1890 جىلدار ارالىعىندا ومبىداعى تەحنيكالىق ۋچيليششەدە وقىپ، ونى "تەحنيك" ماماندىعى بويىنشا ءبىتىرىپ شىقتى. ومبى تەحنيكالىق ۋچيليششەسىن اياقتاعان ءاليحان سول كەزدەرى جۇرت جاپا-تارماعاي ۇمتىلاتىن زاڭگەر نەمەسە اسكەري كاسىپتى تاڭداماي، سانكت-پەتەربۋرگتەگى ورمان ينستيتۋتىنا ءتۇسىپ، ورمانتانۋشى عالىم ديپلومىن الىپ شىقتى. كەيىننەن سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىنە توتەنشە ەمتيحان تاپسىرىپ، زاڭگەر ديپلومىنا دا يە بولدى.
ءوزىنىڭ العاشقى ماقالالارىندا-اق قازاق قوعامىنىڭ جاعىمسىز جاقتارى مەن قارا حالىقتى قاتىگەزدىكپەن قاناپ جۇرگەن نادان مولدا، بولىس پەن ستارشىندى، تويىمسىز بايدىڭ سويىلىن سوعىپ جۇرگەن ەكىجۇزدى اقىندار مەن وقىعان قازاقتاردى اياۋسىز سىنعا الدى. پاتشا وكىمەتىنە قارسى شىعىپ، قاراپايىم حالىقتىڭ جاعىندا بولعان ءا. بوكەيحانوۆ سىرتتان تاڭىلعان جات زاڭدارمەن ەمەس، قازاق حالقىنىڭ ءسالت-داستۇرى مەن ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىنە ساي كەلەتىن جوسىن-جورالعىلار بويىنشا ۇكىم شىعاراتىن قازاقتىڭ بايىرعى بيلەر سوتىن قالپىنا كەلتىرۋدى ۇسىندى.
1905-1907 جىلدارداعى بiرiنشi ورىس ريەۆوليۋسياسىنىڭ قازاق دالاسىندا ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستىڭ بەل الىپ ءورiستەۋiنە ايتارلىقتاي ىقپالىن تيگiزگەن الاساپىران جىلدار بولدى. ناتيجەسiندە، 1905 جىلى سەمەي گۋبەرنياسىنا قاراستى قارقارالى قالاسىنا تاياۋ قوياندى جارمەڭكەسiندە الاش كوسەمi ءا.بوكەيحانوۆتىڭ باسشىلىعىمەن تۇڭعىش قازاق سەزi بولىپ ءوتتi. وندا پاتشالىق رەسەيدiڭ وتارلىق ەزگiسiنە قارسى كۇشتi نارازىلىق بiلدiرگەن قازاق قوعامىنىڭ بiرنەشە باپتاردان تۇراتىن باستى ساياسي تالاپ-تiلەكتەرi ايتىلدى. ال، «قارقارالى پەتيسياسى» دەپ اتالاتىن بۇل ساياسي قۇجاتتىڭ اۆتورلارى ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، جاقىپ اقپايەۆ سىندى ۇلت زيالىلارى بولدى. وسى ورايدا، «قارقارالى پەتيسياسىنا» قاتىسى بار» دەگەن كۇدiكپەن ءا.بوكەيحانوۆ العاشقىدا كەرەكۋ، ودان كەيiن ومبى تۇرمەلەرiنە قامالعان ەدi. الايدا، ول 1906 جىلى پاتشالىق رەسەيدەگi I مەملەكەتتiك دۋماعا سايلاۋ ناۋقانى كەزiندە سەمەي وبلىسى قازاقتارى اتىنان دەپۋتات بولىپ ۇسىنىلادى. ءسويتiپ، دەپۋتاتتىق مانداتقا يە بولعان ءا.بوكەيحانوۆ تۇرمەدەن بوساتىلىپ، سەمەيدە ءوز سايلاۋشىلارىمەن كەزدەسۋ جيىنىن وتكiزەدi.
1905-1907 جىلدارداعى ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ سەمەي ءوڭiرiندەگi قوعامدىق-ساياسي قىزمەتi ونىڭ حالىق دەپۋتاتى، قازاق كادەت پارتياسى باسشىلارىنىڭ بiرi رەتiندە پەتەربورعا I مەملەكەتتiك دۋمانىڭ جيىنىنا اتتانۋىمەن اياقتالىپ، ودان ارى قاراي جاڭاعى مەملەكەتتiك دۋمانىڭ تاراۋى جانە فينليانديانىڭ ۆىبورگ قالاسىنداعى «ۆىبورگسكوە ۆوززۆانيە» دەگەن ۇلكەن ساياسي وقيعالارعا قاتىسۋىمەن جالعاسادى. الايدا، ەل ءومiرiندەگi وسىنداي كۇشتi ساياسي تولقۋلاردى باسىپ-جانىشتاۋعا بايلانىستى جەرگiلiكتi پاتشا وكiمەتi ورگاندارى تاراپىنان الاش ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى قايراتكەرلەرiن قايتا قۋعىنداۋ باستالادى. 1908 جىلى ءاليحان بوكەيحانوۆ ەكiنشi رەت تۇتقىندالىپ، سەمەي تۇرمەسiنە قامالادى.
ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ جەر تاعدىرى ءۇشىن الاڭداپ ايتقان كەلەسى ءبىر پىكىرى بۇگىنگى ءداۋىر شىندىعىمەن ۇندەسىپ تۇرعانداي. ول: «ءبىزدىڭ قازاق جەردى مەنشىكتى قىلىپ السا - باشقۇرتشا كورىپ مۇجىققا ساتىپ، ءبىراز جىلدا سىپىرىلىپ جالاڭاش شىعا كەلەدى». جەر انانى ساتۋ جايىندا ايتىلعان جانايقاي ءالى شەشىمىن تاپقان جوق. كەلىمسەكتەردىڭ مەنشىگىنە اينالىپ كەتكەن قانشا جەرىمىز بار ەكەنىن ەشكىم تاپ باسىپ ايتا المايدى، ال ەندى مەنشىگىندەگى جەرىن ساۋداعا سالىپ، بيزنەس كوزىنە اينالدىرىپ جاتقاندار قانشاما، ءبىر سوزبەن ايتقاندا باشقۇرتتار جاساعان قاتەلىك ءالى دە بولسا اندىزداپ الدىمىزدان شىعىپ تۇر. ءا.بوكەيحانوۆتىڭ جەر تۋرالى ايتقان قاعيداتتارىنىڭ ءتۇيىنى تومەندەگىدەي: «ءبىزدىڭ قازاق ۇلتىنىڭ اۆتونومياسى جەرگە بايلاۋلى اۆتونوميا بولماق». ءا.بوكەيحانوۆ، ا.بايتۇرسىنوۆ، م.دۋلات ۇلى، م.جۇمابايەۆ، س.سەيفۋللين، ت.ب. ۇلت زيالىلارى 1920 جىلى قازاق حالقىنا العاشقى اۆتونوميانى الىپ بەردى، بۇل جەڭىس 1936 جىلعى رەسپۋبليكا ستاتۋسىن الۋىمىزعا ايتارلىقتاي سەپتىگىن تيگىزدى، ال باستى جەمىسىن ءبىز كورىپ وتىرمىز، بابالارىمىزدىڭ قاسىق قانى قالعانشا كۇرەسىپ الىپ بەرگەن سول اۆتونومياسى 1991 جىلى تاۋەلسىزدىكتىڭ قارلىعاشى بولىپ قولىمىزعا قوندى. ءاليحان بوكەيحان قاراپايىم ءومىر ءسۇردى. ول تۇتقىنعا الىنىپ، 1937 جىلى اتىلىپ، قايتىس بولادى. الايدا، ءبىر وكىنىشتىسى ءاليحان بوكەيحانوۆتاي كيەلى قازاق ازاماتىنا دا، ونىڭ قىزدارى مەن نەمەرەسى ەسكەندىرگە دە اتا-بابا جەرىنەن توپىراق بۇيىرمادى. بارلىعى ماسكەۋدە جەرلەندى.
وسىنداي ۇلى زيالىلارىمىزدىڭ ەرەڭ ەڭبەگىن ۇمىتپاي، ولاردىڭ بويىندا بولعان باتىرلىق، پاتريوتتىق قاسيەتتەرىڭ ءوزىمىزدىڭ دە، وزىمىزدەن كەيىنگە ۇرپاقتىڭ بويىنا دا ءسىڭىرۋىمىز قاجەت.
ۋ. م. دجولدىبايەۆا ءال-فارابي اتىنداعى ءقازۇۋ-نىڭ قازاقستان تاريحى كافەدراسىنىڭ دوسەنتى
ج. ن. الياسقار ءال-فارابي اتىنداعى ءقازۇۋ-نىڭ شىعىستانۋ فاكۋلتەتىنىڭ 1-كۋرس ستۋدەنتى
You Might Also Like
-
وزگە وقىعان زامانداستارى ءوز باستارىنىڭ پايداسىن عانا ىزدەپ، ار ءھام يماندارىن ساتىپ جۇرگەندە، احمەت حالىقتىڭ ارىن ىزدەپ، ءوزىنىڭ ويعا العان ءىسى ءۇشىن ءبىر باسىن بايگەگە تىككەن. احمەت بايتۇرسىن ۇلى ۇلتىن...
-
سول ەسكەرتكىش بەينەلەپ اشتىق جىلىن. ەسكە سالار اشتىقتىڭ قۇرباندىعىن. اق تاڭداقتىڭ ايقارا بەتىن اشىپ، قارا ءجۇزىن اياردىڭ ەتەر جىرىم. ءولىسىن تىرىسىندەي ارداقتاعان، ەلىمە اللا ءوزى توككەي نۇرىن.
