ەل باسقارۋ بىلگەنگە – مەحنات، بىلمەگەنگە قاناعات
نۇرتاس ءداندىباي ۇلى 1904 جىلى 26 قازاندا تۇركىستاننىڭ ماڭىندا، جايىلما دەگەن جەردە دۇنيەگە كەلگەن. جانۇياسىندا ەكى قىزدان كەيىن نۇرتاستىڭ دۇنيەگە كەلۋىن قاتتى كۇتكەن. قۋانىشقا بولەنگەن اتا-اناسى بىردەن مولدا شاقىرىپ، ازان شاقىرىپ بالانىڭ اتىن «نۇرمۇحاممەد» دەپ قويادى، ءبىراق جاقىندارى ونى ەركەلەتىپ نۇرتاس دەپ اتاپ كەتكەن. بالالىق شاعىندا اۋىل مولداسى كەرىمقۇلدان ارابشا توتە جازۋدان ءدارىس الادى. جاستاي اكەسى مەن شەسەسىنەن ايىرىلىپ، 1920 جىلى تاشكەنتتەگى №14 مەكتەپ-ينتەرناتىندا 1922 جىلعا دەيىن تاربيەلەۋگە قامقورلىققا الىنعان. وندا الاش زيالىسى ءسادۋاقاس وسپانوۆ باسشىلىق جاساعان. ورىس تىلىنەن عاني مۇراتبايەۆ، اراب تىلىنەن ءامين جۇسىپوۆتەن ءدارىس العان.
نەبارى 34 جاسىندا شىعىس قازاقستان اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى قىزمەتىن اتقارىپ، جىلدىڭ ورتاسىندا سوۆناركوم ءتوراعاسى بولىپ تاعايىندالدى. قازاقستان ۇكىمەتىن باسقارعان 13 جىل ءىشىندڭ ەلدىڭ دامۋىنا كوپتەگەن ۇلەس قوسقان. شالعاي اۋدانىندا مۇعالىمدەر دايارلايتىن ۋچيليششە، وبلىس ورتالىقتارىندا مۇعالىمدەر ينستيتۋتىن اشىپ، وك ساياساتىنىڭ جۇزەگە اسۋىنا زور كۇش سالعان. سونىمەن قاتار قىزدار پەداگوگيكالىق ينستيتۋتى، ۇلتتىق كونسەرۆاتوريا، دەنە شىنىقتىرۋ ينستيتۋتى، پوليتەحنيكالىق تەحنولوگيا ينستيتۋتىن اشىپ، كوپتەگەن جاڭا فاكۋلتەتتەردي ەنگىزگەن. وپەرا جانە بالەت تەاتورى قۇرىلىسىنىڭ جەدەل اياقتالۋىن تىكەلەي باقىلاپ، وبلىستاردا تەاترلاردىڭ اشىلىپ، فيلارمونيا، ءان-بي انسامبلدەرىنىڭ ۇيىمداسۋىنا دا ۇيىتقى بولعان.
نۇرتاس ءداندىباي ۇلى كادر تاڭداۋعا، ءار ادامنىڭ قابىلەتىن تانىپ، بىلۋگە شەبەر ەدى. مال سوڭىندا بەلگىسىز جۇرگەن حاكىمجان ناۋرىزبايەۆتىڭ دارىنىن دا بايقاي بىلگەن. 1943 جىلى ۇزىنكول اۋدانىنا ىسساپارمەن كەلگەن نۇرتاس، شالعاي اۋىلىندا ورانالاسقان ۇيدەگى سازبالشىقتان جاسالعان مۇسىندەردى كورەدى، سۇراستىرا كەلە بۇل مۇسىندەردى 16 جاسار مال قوراسىن تازالاپ جۇرگەن شەبەر بالانىڭ جاساعانىن بىلەدى. 3-4 ايدان كەيىن دارىندى بالادى الماتىعا وقۋعا شاقىرتىپ، كابينەتىنە كىرگەندە: «ورىندارىڭىزدان تۇرىڭىزدار، قازاقستاننىڭ اتاقتى ءمۇسىنشىسى حاكىمجان ناۋرىزبايەۆ»- دەپتى نۇرتاس.
قازاق دالاسىندا عىلىمنىڭ دامىماي وتىرعانىنا قاتتى ۋايىمداعاندىقتان، الماتىدا سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ فيليالىنا بارعان. «فيليالدى قاراسام تۇك جوق. ادام جوق. بازا جوق. جەدەل كادر ىزدەۋ كەرەك قوي. سوندا ەسىمە ساتپايەۆ ءتۇستى»- دەيدى نۇرتاس وڭداسىنوۆ. جەزقازعاندا ۇلتشىل جارعىسى تاعىلعان، كەنىشتە جۇرگەن ساتپايەۆتى تاۋىپ الىپ، جەتەكتەپ موسكۆاعا بارىپ، كوموروۆتان «بىزگە فيليال اشىپ بەرىڭىزدەر، بىزگە عىلىمي زەرتتەۋلەرگە ينستيتۋت اشىڭىزدار»- دەپ سۇراعان. سول جەردە ساتپايەۆتى سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ كوررەسپوندەنت مۇشەلىگىنە سايلادى، 2-3 جىلدان كەيىن سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگىنە سايلاتىپ، قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى ەتىپ تاعايىندايدى.
نۇرتاس وڭداسىنوۆ ۇكىمەت باسىندا ءجۇرىپ، حرۋششيەۆپەن ءجيى سوزگە كەلىپ قالاتىن بولعان. داۋدىڭ باستى ماسەلەسى-جەر. حرۋششيەۆ شىرايلى ماقتاارال، كيروۆ، بوستاندىق اۋداندارىن وزبەكتەرگە بەرۋگە ۇگىتتەيدى، ءبىراق نۇرتاس بۇعان قارسى بولادى:«…- سوعىس ءبىتىپ، ەل ءالى ەسىن جيىپ ۇلگەرمەگەن جىلدار. ماسكەۋدەگى وتەتىن جينالىستارعا ءجيى بارامىز. ءبىر جولى سونداي ءبىر جيىندى ۋكراينانىڭ سول كەزدەگى باسشىسى ن.س.حرۋششيەۆ جۇرگىزدى. ونىڭ قاسىنا وزبەكستاننىڭ جەتەكشىسى وسمان يۋسۋپوۆ جايعاسىپتى. ءماجىلىس زالىنا كىرگەنىمدە ەكەۋى سىبىرلاسىپ وتىر ەكەن. شىنىمدى ايتسام، ەكەۋىن دە اسا ۇناتا قويمايتىن ەدىم، سوندىقتان كوزدەرىنە تۇسپەي-اق قويايىن دەپ ارت جاققا وتىرا بەرىپ ەدىم، حرۋششيەۆ كورىپ قالدى دا:
- وڭداسىنوۆ، تۇر ورنىڭنان! سەن نەگە وزبەكتەرگە انا ءۇش اۋداندى بەرگىڭ كەلمەيدى، وزبەكتەر ماقتانى جاقسى ەگەدى! – دەدى دىڭكىلدەپ. مىنا ءسوز مەنىڭ شىمبايىما باتىپ كەتتى:
- ول ءۇش اۋدان مەنىڭ جەرىم ەمەس، ونى بەرۋ-بەرمەۋدى حالىق شەشەدى! ال ماقتانى ءبىز دە جاقسى وسىرەمىز، وتكەن جىلى جوسپاردى اسىرا ورىندادىق! – دەدىم.
حرۋششيەۆ قىپ-قىزىل بولىپ كەتتى، اشۋلى ۇنمەن «وتىر!» دەدى. وعان ايتقىزىپ وتىرعان وسمان يۋسۋپوۆ ەكەنى داۋسىز. ويتكەنى ونىڭ ءوزى ماعان ءبىر مارتە شىعىپ، وسى وسى ءۇش اۋداندى سۇراعان بولاتىن، سوندا مەن: «ءسىز دە ءبىر رەسپۋبليكانى باسقارىپ وتىرسىز، سىزدەن قىرعىزدار نەمەسە الدە تۇركىمەندەر ءۇش ەمەس، ءبىر اۋدانىڭىزدى سۇراسا بەرەر مە ەدىڭىز؟!» دەدىم. ءۋاج ايتا الماي قالعان بولاتىن. ءوزىنىڭ ءسوزى وتپەگەن سوڭ داڭعوي حرۋششيەۆتى ايتاقتاپ سالىپ وتىرعان ءتۇرى عوي!». ءبىراق حرۋششيەۆ ءوز دەگەنىنە جەتەدى، جەر وزبەكتەرگە بەرىلەدى. نۇرتاس وڭداسىنوۆ 13 جىل جۇمىس ىستەگەن ورنىنان كەتەدى.
نۇرتاس ءداندىباي ۇلىنىڭ «ءۇش تازالىق دانا» ءسوزى: «بىرىنشىدەن، قانشاما جىل قولىمدا بيلىك بولسا دا، بىرەۋدەن ءبىر تيىن دا پارا المادىم – قولىم تازا! ەكىنشىدەن، ۇشتىكتىڭ ءبىرى بولىپ، بىرەۋدىڭ سىرتىنان قول قويعان ەمەسپىن، ياعني، ەشكىمنىڭ قانى مويىنىمدا جوق – ارىم تازا! ۇشىنشىدەن، ادامداردى اتاعا، رۋعا، جۇزگە بولگەن دە، تىپتەن ەشكىمنىڭ ەشقاشان ءجۇزىن سۇراعان دا ەمەسپىن – ءجۇزىم تازا!»
ۋ.م.دجولدىبايەۆا- تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، ءال-فارابي اتىنداعى ءقازۇۋ-نىڭ دوسەنتى
ەركەنوۆا ا.ك.- شىعىستانۋ فاكۋلتەتى، شەتەل فيلولوگياسى ماماندىعىنىڭ 1-كۋرس ستۋدەنتى
You Might Also Like
-
قازىرگى زامان - وتە كۇردەلى، تەحنيكالىق پروگرەسپەن، اقشامەن، بيلىكتى جاۋلاپ الۋمەن تىعىز بايلانىستى. كۇندەلىكتى ومىردە: «ادامنىڭ قازىرگى الەمدە ءومىر ءسۇرۋى قانداي؟»، «ۋاقىت وتە كەل...
-
وراسان كۇش يەسى، قازاق حالقىنىڭ تاريحىنداعى تۇڭعىش كاسىپقوي بالۋان، جاۋىرىنى جەر يىسكەمەگەن الىپ كۇش يەسى قاجىمۇقان مۇڭايتپاس ۇلى 1871 جىلعى 7 ساۋىردە اقمولا ۋەزىنە قاراستى سارىتەرەك بولىسىنىڭ جادىك...
