اشارشىلىق كەزەڭى
سول ەسكەرتكىش بەينەلەپ اشتىق جىلىن.
ەسكە سالار اشتىقتىڭ قۇرباندىعىن.
اق تاڭداقتىڭ ايقارا بەتىن اشىپ،
قارا ءجۇزىن اياردىڭ ەتەر جىرىم.
ءولىسىن تىرىسىندەي ارداقتاعان،
ەلىمە اللا ءوزى توككەي نۇرىن.
- دەگەن سۇلەيمەن بايازيتوۆتىڭ اشتىق كەزىنە بايلانىستى جازىلعان ولەڭ جولدارىمەن باستاعىم كەلەدى. ءبىزدىڭ حالقىمىز باستان كوپتەنگەن اۋىر وقيعالاردى كەشىرگەن، سولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ احۋال العانى اشارشىلىق بولدى. اشارشىلىق كەزىندە ميلليونداعان ادامدار قازا تاپتى،قازاق حالقى كۇرت ازايدى. جاريالانعان دەرەكتەردە كەڭەستiك بيلiكتiڭ العاشقى 1920- 1930-جىلدارىندا قازاقتار 4-4،5 ملن. ادامىنان ايىرىلعان. 1921-1922-جىلدارداعى اشتىق كەزiندە 1 ملن. 700 مىڭ ادام قايتىس بولدى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ مالىمەتى بويىنشا، 1932-1933-جىلدارى 2 ملن. 300 مىڭعا جۋىق ادام قۇربان بولعان. سوڭعى مالىمەتتەردە، «1920 جىلدارداعى اشارشىلىقتان قايتىس بولعانداردىڭ سانى 2،3 ملن. ادامعا جەتكەنى» دەپ جازىلعان.
ءتىپتى بۇل وقيعا تۋرالى شەت ەل تاريحشىسى ر.كونكۆەست مىنانداي تۇجىرىمداما جاساعان«قازاقستانداعى اشارشىلىق قولدان جاسالدى، باسقاشا ايتقاندا 1921 جىلعى تاسىلمەن قايتالانعانىن، تازا يدەولوگيالىق قىسىممەن، ويلاستىرىلماي جۇرگىزىلگەن ۇجىمداستىرۋ ساياساتىنىڭ ءناتيجەسىندە تۋىنداعان. ءبىراق، قازاقستانداعى اشارشىلىق ۋكراينامەن سالىستىرعاندا ادەيى ۇيىمداستىرىلدى دەۋگە بولمايدى. ويتكەنى، كەڭەس وكىمەتىنىڭ قوعامنىڭ بارلىق سالاسىنداعى ارەكەتى، ءوزارا بايلانىستى: كۋلاكتاردى تاركىلەۋ، ۇجىمداستىرۋ جانە اۋىلداعى جاساندى اشارشىلىق» دەگەن ايتتى.
تاريحشى ا.ن.الەكسەەنكونىڭ ايتۋىنشا «...ءارتۇرلى ەسەپتەۋلەر مەن تۇزەتۋلەرگە سۇيەنگەندە 1930 جىلعى قازاق حالقىنىڭ قىرىلۋى 1 ملن. 840 مىڭ ادام نەمەسە جالپى قازاقتىڭ 47،3 پايىزىن قۇرايدى. بارىنەن ەڭ كوپ قىرىلعان رەسپۋبليكانىڭ شىعىسىنىڭ قازاقتارى بولدى. بۇل جاقتا 379،4 مىڭ ادام نەمەسە 1930 جىلعى حالىقتىڭ 64،5 پايىزىن قۇرادى. بۇل ايماقتىڭ حالقى كورشى ەلدەرگە رەسەي مەن قىتايعا جاپپاي اۋىپ كوشە باستادى. سولتۇستىك قازاقستان ايماعى قازاقتاردىڭ جارتىسىنىڭ كوبىنەن - 410،1 مىڭنان نەمەسە 52،3 پايىزىنان ايرىلدى. باتىس قازاقستان 394،7 مىڭ نەمەسە 45،0 پايىز، وڭتۇستىك - 632،7 نەمەسە 42،9 پايىز قازاقتان ايرىلدى. ازداۋ ءولىم ورتالىق قازاقستاندا - 22،5 مىڭ نەمەسە وسى ايماقتىڭ 15،6 پايىزى ورىن الدى. باسقا حالىقتاردا دا شىعىن از بولعان جوق: ۋكرايندەر - 200 مىڭ (23 پايىز)، وزبەكتەر - 125 مىڭ (54 پايىز)، ۇيعىرلار - 27 مىڭ (43 پايىز). تەك قانا 1931 جىلدا 1 ملن. 30 مىڭ اداپ كوشىپ كەتتى، ونىڭ 616 مىڭى قايتقان جوق. جۇزدەگەن مىڭ قازاق جۇڭگو جاعىنا قاشتى. ولاردىڭ كوپ كوشكەندىگى سونشا قىتايدا 1954 جىلى ىلە-قازاق اۆتونوميالىق وكرۋگى قۇرىلىپ، ورتالىعى بولىپ قۇلجا قالاسى بەلگىلەندى.
حح عاسىردىڭ 20-شى جانە 30-جىلدارىنىڭ العاشقى جارتىسىنداعى قازاقستاننىڭ ساياسي-ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك ءومىرى تۋرالى، سونداي-اق وسى تاريحي كەزەڭنىڭ حالىق تاريحىندا الاتىن ورنى جونىندە جارىقۆكورگەنافيلمدەرااز ەمەس. ول فيلمدەر سول ۋاقىتتا ءومىر سۇرگەن جانە وسى قيىن ۋاقىتتى ءوز باسىنىن وتكىزگەن وتباسىلار مەن جەكە ادامدار تۋرالى. سونداي فيلمدەرىڭ ءبىرى بەس بولىمنەن تۇراتىن "زۇلمات" دەرەكتى فيلمىندە قازاقستاندىق تاريحشىلاردىڭ 1921-1922 جانە 1931-1933 جىلدارداعى ەكى اشارشىلىق جانە ونىڭ سەبەپتەرى جايلى ناقتى دەرەكتەرى رەت-رەتىمەن كورسەتىلگەن. فيلم ادەبيەتتانۋشى مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆتىڭ ەستەلىگىنەن باستالادى. ول اشتىق بەلەڭ العان كەزدە يت-قۇس كوبەيىپ، ادامعا شابۋىل جاساعانىن، سونداي كەزدەردىڭ بىرىندە ءسابي قارىنداسىن تاستاپ، ءوزىن الىپ كەتۋگە ءماجبۇر بولعان اناسى جايلى ەستەلىگىن ايتادى. فيلمدە 1931-1933 جىلدارداعى اشارشىلىق كەزىندە قازاقستاندى باسقارعان فيليپ گولوششەكيننىڭ ورنىنا تاعايىندالعان ليەۆون ميرزوياننىڭ ماسكەۋگە جازعان قۇپيا حاتى دا كەلتىرىلگەن. وسى قۇجاتتاعى "ميرزوياننىڭ قازاقستانداعى جاعدايدىڭ اۋىر ەكەنىن ءبىلىپ كەلگەنى، ءبىراق احۋالدىڭ ءدال وسىنداي قيىن ەكەنىن بىلمەگەنى، جەرگىلىكتى جەرلەردەگى لاۋازىمدى قىزمەتكەرلەر ازىق-تۇلىكتى حالىققا بەرمەي، تالان-تاراجعا سالۋعا" تىرىسقانى جايلى دەرەك تە نازار اۋدارتادى.
سونىمەن قاتار 2017 جىلدىڭ قاراشاسىندا «اشارشىلىق» ءفيلمىننىڭ ءتۇسىرىلىمى باستالىپ، 2018 جىلدىڭ اقپان ايىندا اياقتالدى. بۇل فيلمدە اشارشىلىقتان زارداپ شەككەن وتباسىنىڭ وقيعاسى باياندالادى. 12 ادامنان تۇراتىن ءبىر ۇلكەن وتباسى جۇت كەزىندە تولىعىمەن قىرىلىپ قالادى ەكەن. وتباسى جەۋگە جارامدى دەگەن دۇنيەنىڭ بارلىعىن جەدى. جانۋارلاردىڭ ەسكى تەرىسىنەن باستاپ، سۇيەكتەرىنە دەيىن قايناتقان. ال ۇيدە مۇلدەم ەش قورەك قالماعان كەزدە اناسى قازانعا قۇر سۋ قۇيىپ،بالالارىن سورپا ءپىسىرىپ جاتىرمىن دەپ الداعان. بالالارى جاقىندا تاماق دايىن بولادى دەپ ۇيقىعا كەتە بەرگەن، ال اناسى بولسا بالالارىنىڭ قايتا ويانبايتىنىن بىلە تۇرا تاڭدى كۇتەدى.
1931-1933 جىلدارداعى اشارشىلىق — بۇل ادام قولىمەن قاساقانا جاسالعان ەڭ ۇلكەن قىلمىستاردىڭ ءبىرى. اشارشىلىق سالدارىنان قازاق حالقىنىڭ 70 پايىزدايى قىرىلىپ، 1،5 ميليوننان استام ادام تۋعان جەرىنەن قاشىپ، شەكارا اسۋعا ءماجبۇر بولدى. بۇل نە ءۇشىن جاسالدى دەگەن سۇراق بولسا، قازاق حالقىنىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ءداستۇرلى ءومىر سالتىنان كۇشتەپ اجىراتۋ جانە ماجبۇرلەپ وتىرىقشىلاندىرۋ دەگەن جاۋاپ الامىز.دەگەنمەن وسىنداي قيىنشىلىقتارعا قاراماستان، ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز بارلىق قيىنشىلىقتاردى جەڭە بىلگەن.
ۋ.م.دجولدىبايەۆا- تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، ءال-فارابي اتىنداعى ءقازۇۋ-نىڭ دوسەنتى
ەركەنوۆا ا.ك.- شىعىستانۋ فاكۋلتەتى، شەتەل فيلولوگياسى ماماندىعىنىڭ 1-كۋرس ستۋدەنتى
You Might Also Like
-
«ءتۇزۋ قالام - قيسايعان، وتكىر قالام - مۇجىلگەن زامان» - دەپ ءوزى ءومىر سۇرگەن قازاق دالاسىنىڭ باستان وتكەرگەن قيىن زامانىن جىرلاي كەتكەن الاش كوسەمى، قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى، عالىم...
-
كەڭەس ءداۋىرى كەزىندە قازاقستاندا الاپات اشارشىلىقتار بولىپ، حالقىمىزدى جەر بەتىنەن ءبىرجولاتا قۇرتىپ جىبەرە جازدادى. سونىڭ ىشىندە ەكى ۇلكەن الەۋمەتتىك اپات ەلىمىزدىڭ ماڭگى ەسىندە ساقتالىپ قالدى. مۇن...
