InfoHub Logo

1917جىل 21 شىلدە قازاق حالقى ءۇشىن تاريحي كۇن بولدى سەبەبى ءدال سول كۇنى قازاق ماسەلەسىن تۇڭعىش رەت زاماناۋي ساياسي دەڭگەيدە قارالسا ، ەكىنشىدەن “الاش”  پارتياسىن قۇرۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانادى. 1906جىلى 10 ماىسىمدا سەمەي قالاسىندا مەملەكەتتىك دۋماعا قازاقتاردان دەپۋتات سايلاۋ ءۇشىن وكىلدەر جينالىسى ءوتتى. جالپى سول جينالىستا ءاليحان بوكەيحانوۆ  “حالىق ەركىندىگى ”اتتى باعدارلاماسىمەن تانىستىرادى.  قازاق كادەتتەرىنىڭ باعدارلاماسىندا قويىلعان  تالاپتار مىناداي بولدى . قازاق جەرىن بۇتىندەي قازاق ەلىنىڭ مەنشىگى ەتىپپ جاريالايتىن زاڭ قابىلداۋ،رەسەيدەن كوشىپ كەلۋشىلەردىڭ لەگىنە تەجەۋ قويۋ،قازاق جۇمىسشىلارىنا ەركىندىك ،تەڭدىك بەرۋ ،ولاردىڭ مۇددەسىن قورعايتىن زاڭدار شىعارۋ،قازاق بالالارى ءۇشىن مەكتەپ ،مەدرەسە اشۋ،(“فيكەر ”،1905،25 جەلتوقسان).1905 ج جازدا ومىرگە كەلگەن قارقارالى قۇزىرحاتىنىڭ دا تالاپتارى وسى مازمۇنداس بولادى دەلىنگەن. الاش پارتياسىنىڭ دا ۇستانىمى دا وسى ىسپەتتەس بولدى . ولاردى قازاقستاندا تاۋەلسىزدىك ورناعانىن ، ەلدە تەڭدىك بولعانىن قالادى. حالىقتى قانداي جاعىداي بولسا دا قورعاپ قالۋدى كوزدەدى .  رەسەي يمپەرياسىنىڭ  قازاقستانعا جۇرگىزگەن ساياساتىنا كوڭىلى تولمادى. قازاقستاندى ەكونميكالىق بولسىن رۋحاني بولسىن جاعىداي جاسايتىن پارتيا قۇرۋ كەرەك بولدى سول زاماندا ،سونىڭ ناتيجەسىندە الاش پارتياسىنىڭ نەگىزى قالانعان بولاتىن .    جوعارىدا ايتىپ وتكەندەي سەزدە الاش پارتياسىن قۇرۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانسادا ، سول كەزدەگى قۇجاتتار جايلى ەش دەرەك جوق ەكەن . ونى تاريحشى ، الاشتانۋشى عالىم مامبەت قويگەلدى جالپىقازاق سەزىنىڭ قۇجاتتارى ساقتالماعانىن ايتادى. ءبىراق الاش پارتياسىنىڭ جەر ماسەلەسى جايلى كوتەرگەن ماسەلەلەرى ءالى دە كۇشىن جويعان جوق. سەبەبى قازىرگى تاڭدا جەر ماسەلەسىنە بايلانىستى كوپتەگەن شەشىمىن تاپپاي كەلە جاتقان جايتتار وتە كوپ دەسەم وتىرىك بولماس...       ال سەزدە بولعان جەر ماسەلەسى جايلى مامبەت قويگەلدى بىلاي ايتقان: «قازاق» گازەتىنىڭ 1917 جىلعى 31 شىلدە كۇنگى سانىندا جاريالانعان سەزدىڭ قاۋلىسىندا قازاق حالقى وزىنە ەنشىلى جەرگە ورنالاسىپ بولعانشا، جەر بولعاندىقتان، قازاق پايداسىنان دۆورياندىق، مال ءوسىرۋ، ساۋدا-ونەركاسىپ، كۋرورت، موناستىر ءۇشىن دەپ الىنعان جەرلەر تۇگەلدەي قازاقتاردىڭ وزدەرىنە قايتارىلىپ بەرىلسىن دەدى» سەزگە دەيىن گازەت بەتتەرىنە كوپتەگەن ماقالالار ارقىلى حالىققا ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلگەن. “قازاق”گازەتىنە ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ ماقالا جازادى. وندا ول ماقالادا “رەسەيدە نەشە ءتۇرلى پارتيا بار ءبىراق ولاردىڭ ماقسات مۇددەلەرى قازاق حالقىنا مۇلدە ساي كەلمەيدى” . ال ،1917جىلى 21-26شىلدە كۇندەرى ياعني بەسكۇنگە ۇلاسقان 1 جالپىقازاق سەزىندە اۆتونوميا الۋ مەن قاتار تاۋەلسىزدىكتى قوسا الۋ كەرەك دەگەن پىكىر قىزۋ تالقىعا تۇسەدى. احمەت بايتۇرسىن ۇلى مەن ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى قازاق رەسپۋبليكاسى تولىق تاۋەلسىزدىگىن الۋى كەرەك دەگەن تالاپ قويادى .  الايدا وعان ءاليحان بوكەيحانوۆ تۇبەگەيلى قارسى بولادى.بۇل جايلى “االاشوردا” ءفيلمىنىڭ سەنارييىنىڭ اۆتورى بولات ءمۇسىرالى اعامىز ايتقان ەكەن. وسى تۇستا جوعارىدا اتى اتالىپ وتكەن تاريحشى مامبەت قويلىگەلدى ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ايتقان توقتاۋ ءسوزىن نەگىزگە الادى . ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ايتقان ءسوزىنىڭ قىسقاشا مازمۇنى بىلاي بولاتىن  '' ورىس حالقىنان تاۋەلسىزدىك الۋ ءۇشىن ولاردى وزىمىزگە تارتۋىمىز كەرەك، سودان كەيىن عانا تاۋەلسىزدىك جاريالاساق بولادى '' دەلىنگەن.وسى تۇستا ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ايتقانى دۇرىس ەكەندىگىن تاريح دالەلدەپ جاتىر. كەيبىر دەرەكتەردە الاش پارتياسىنىڭ ۇستانىمى مۇلدە بولەك بەرىلگەن.ياعني ولار رەسەي يمپەرياسىن جاقتاۋشى رەتىندە قاراستىرىلعان.   الاش پارتياسى جايلى جالپى كوپتەگەن زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلگەن . اسىرەسە مەنىڭ ماقالامدا  ەڭ كوپ اتى اتالعان مامبەت قويگەلدى مەن بولات  ءمۇرسالىم   بولدى . جالپى ول كىسىلەردىڭ كەلتىرگەن دەرەكتەرى كوڭىلىمنەن شىقتى.   قازىرگى قازاقستانعا  ورالاساق  ،وتكەن كەزەڭدەر مەن سالىستىرعاندا قازاقستان كوپتەگەن وزگەرىستەرگە ۇشىرادى. الاش پارتياسى قۇلاعاننان كەيىن دە ودان الدىن دا قازاق حالقى نە كورمەدى دەسەڭىزشى. بارلىق اۋىرتپالىققا توزە وتىرىپ ، تاباندىلىق تابىن سوندىرمەي وسى ازاتتىق كۇنگە جەتكىزدى. قازىرگى ەكونوميكانى دامىتۋ ءۇشىن الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى دامىتۋ ءۇشىن سوناۋ ءاليحان بوكەيحانوۆ  اتامىز باستاعان ۇلت زيالىلار قاجەت سەكىلدى. ولار سول زاماندا مىقتى ساياساتكەر ، عۇلاما عالىمدا بولا ءبىلدى. وسى تۇستا تىلگە تيەك ەتەر جان  ول ءاليحان بوكەيحانوۆ اعامىز  بولاتىن. تاريحتان وقىپ ءبىلىپ ءجۇرمىزعوي ، سوناۋ 1916 جىلعى كوتەرىلىستە دە حالىقتى سابىرلىققا شاقىرىپ، بوسقا قان توگىلەدى دەگەن بولاتىن . سول ءسوزىنىڭ دۇرىس ەكەندىگىن تاريح بەتتەر دالەلدەپ جاتىر ەمەس پە؟! ول كىسىلەر ءبىر حالىق مۇددەسى ءۇشىن ءومىر ءسۇردى. ال قازىرشە؟ ءقازىر قارا باسىڭنىڭ قامىن ويلاپ كۇن كورەتىن باستىق سىماقتار كوبەيمەسە ازايعان جوق. سەبەبى  ونداي ادامدار قوعامداعى زيانكەستەر سەكىلدى، تەك زيانىن تيگىزەدى تۇككە دە پايداسى جوق. مىنە سونداي قوعامدا ەكونوميكا، الەۋمەتتىك جاعىداي قالاي جاقسارماق ءوزىڭىز ويلاپ كورىڭىزشى... وسىنىڭ ءبارى سايىپ كەلگەندە ەلدەگى ەكونوميكالىق جاعىدايىنىڭ دۇرىس بولمايتىنى مەن ايقىندالادى. ەگەر ءبىز سول زيانكەستەردەن دەر كەزىندە  قۇتىلماساق كەيىن ولار قاپتاپ كەتەرى ءسوزسىز. سوندىقتان ەل ەكونميكاسىن دامىتۋدا الاش پارتيچسى سەكىلدى بەلگىلى تالاپتار قويۋدى ۇسىنار ەدىم. سونىمەن قاتار سول تالاپتار جايلى حالىققا دا ۇندەۋ تاستاۋ كەرەك. الاش پارتياسى ءبىرىنشى جەر ماسەلەسىن نىساناعا السا ەكىنشى ءسوز بوستاندىعىن اتاپ ايتقان بولاتىن . ءبىز دەموكراتيالى مەملەكەت بولساق تا ويىمىز دا اشىق جەتكىزۋگە باتىلىمىز جەتپەيدى. ياعني ەل ەكونوميكاسى جايلى پىكىرىمىزدى، جوعارىدا وتىرعان اعالارىمىز جايلى اششى شىندىق سايىپ كەلگەندە ايتا المايمىز. حالىق بيلىكتەن قورقادى. ال ونداي قوعام كىمگە كەرەك. ايتقىم كەلگەنى حالىققا ءسوز بوستاندىعى بەرىلۋى كەرەك. حالىقتىڭ دا وي پىكىرى ەسكەرىلۋى مىندەتتى. قورىتا كەلگەندە، الاش پارتياسى جايلى ءالى دە اشىلماعان شىندىقتار جەتەرلىك. ال ءبىز ونىڭ ءبىر پاراسىن عانا وقىپ ۇلگەردىك . ءبىز بەن ءسىز بىلمەيتىن شىندىق قانشاما؟! الاش پارتياسىنىڭ سول كەزدە ۇستانعان ساياساتتىن ءدال ءقازىر قازاقستانعا ورناتۋ قاجەت دەپ سانايمىن.

---