سوڭعى جاڭارتۋ

(وزگەرتىلگەن ۋاقىتى 1 كۇن بۇرىن)
الداردىڭ ەلۋ ات الۋى

شالدىڭ كەنجە بالاسى قولىنا تاياق ۇستاپ، بەلىن بەلبەۋمەن قىستاپ، كۇن-تۇن ءجۇرىپ، ايلار-جىلدار ءجۇرىپ، ءبىر زاڭعار تاۋعا كەلەدى.

نارداي شوككەن زاڭعار تاۋ الدىن بوگەيدى. تاۋدىڭ باسى بۇلتتان اسقان ەكەن. باسىنا شىعا الماس، مۇنداي تاۋ كەزدەسكەنگە الدار قايعىلانادى.

— ەبىن تاۋىپ ادامدى دا، اللانى دا، جىن-شايتاندى دا الداۋعا كەتىپ بارا جاتىرمىن. سونداي تاۋداي تالاپتى ارقالاپ كەلە جاتقاندا، بۇل تاۋ ماعان بۇيىم بولا ما؟ قالاي دا بولسا وسى تاۋدىڭ باسىنا شىعىپ، اسامىن، — دەيدى.

قونا جاتىپ، قىستاپ جاتىپ، تاۋدىڭ تاسىن قاجاپ، ساتى جاسايدى. ءولدىم-تالدىم دەگەندە، دىمىم قۇرىدى دەگەندە، كۇندەردە ءبىر كۇن ازار دەپ تاۋدىڭ باسىنا شىعادى. باسىنا شىعادى دا، تالىپ قۇلايدى.

ءبىر ۋاقىتتاردا ەسىن جيىپ، كوزىن اشسا، ءبىر بايعىز قۇس شوقيىپ، جاتقان كىسىنى تاس دەپ ءبىلىپ كەۋدەسىنە قونىپ وتىر ەكەن. شاپ بەرىپ ۇستاي الادى. اياعىنا ءجىپ بايلاپ، قولىنا قوندىرىپ الادى.

— جارار دەيدى، كەرەككە،

— اۋەلگى بايعىز ولجا عوي.

— جاراماسا كەرەككە،

— جىبەرەرمىن قولدا عوي،— دەپ جۇرە بەرەدى.

ءجۇرىپ كەلە جاتسا، تاۋدىڭ ارعى ەتەگىندە جۇمىرتقادان دا اق ءبىر ءۇي ءتۇر.

تاڭ-تاماشا جايلارى،
ويلى-قىرلى سايلارى.
تاس باستاۋلى ماڭايى،
گۇلدەنىپتى باۋرايى.
الدار تاڭ-تاماشا قالادى. «نە دە بولسا وسى ۇيگە بارايىن»، — دەپ، تاۋدان تۇسەدى. «دوستىڭ ءۇيى مە، دۇشپاننىڭ ءۇيى مە، ادامنىڭ ءۇيى مە، ءديۋدىڭ ءۇيى مە؟ اۋەلى بايقايىن»، — دەپ ەپتەپ كەلىپ، ءۇيدىڭ جابىعىنان سىعالايدى. سىعالاسا:

ءبىر جىگىت پەن ءبىر ايەل،
سۇيىسەدى جاقىنداپ.
كۇلىسەدى ساقىلداپ،
تەكەشىكتەي باقىلداپ.
«قىزىق تا، توي دا، كاسىپ تە مۇندا ەكەن»، — دەپ، الدار ويلانىپ تۇرىپ-تۇرىپ، «ءاپتىش-اۋ» دەپ قاتتى ءبىر تۇشكىرەدى. جىگىت پەن كەلىنشەك شوشىپ كەتەدى. كەلىنشەك جىگىتتى ءتور الدىنداعى تۇرعان سارى ساندىققا جاتقىزىپ، ەكى بۇراپ كىلتتەپ قويادى. الدەكەڭ ءمان-جايدى بىلە قويادى.

— اسسالاۋماعالەيكۇم! — دەپ، الدەكەڭ جىلت ەتىپ كىرەدى دە، سىرىن ىشىنە ءتۇيىپ، ۇندەمەستەن وتىرا بەرەدى.

«قايدان كەلدىڭ، پەرى» دەگەندەي كەلىنشەك قاباعىن ءتۇيىپ جاقتىرمايدى.

الدار ىشىنەن: «ۇندەمەسەڭ ۇندەمە، كەلىنشەك، سەنىڭ دە، سارى ساندىق، سەنىڭ دە سازايىڭدى بەرەمىن»، — دەپ كۇلىمدەپ وتىرا بەرەدى. ءبىراز وتىرعانسىن كەلىنشەك، كۇلىمدەپ وتىرعان الدارعا ءبىر قاراپ:

— نەگە كۇلىمدەپ وتىرسىڭ؟ — دەيدى.

— انا ساباداعى قىمىزدى كورىپ، كۇلىمدەپ وتىرعانىم عوي، — دەيدى الدار.

— كورسەڭ ءىش، — دەيدى كەلىنشەك.

«ءىشتىڭ» حابارى كەلگەسىن الدەكەڭ قاراي ما، قارا سابانىڭ باسىنا مىنەدى. تويعانشا قىمىز ىشەدى. سابانىڭ قاسىندا تۋراۋلى تۇرعان ءپىسىرۋلى سارى قازىنى دا بىرگە اتتاندىرادى. قازى مەن قىمىزعا تويىپ الىپ، ءتور الدىنا بارىپ جانتايا كەتەدى. الداردىڭ كۇلىمدەۋىنەن قورقىپ: «بىردەڭەنى ءبىلىپ قويدى ما»، — دەپ قيپاڭ قاعىپ وتىرعان كەلىنشەك، جىبەك كىلەمنىڭ ۇستىنە سۇلاعان الدارعا ەشتەڭە ايتا المايدى.

الدەكەڭ قازىنى جەگەنگە، قىمىزدى ىشكەنگە، تورگە اۋناعانعا مىسە تۇتپاي، كەلىنشەكپەن قالجىڭداسۋعا كىرىسەدى. قالجىڭداسىپ وتىرىپ، بۇل ءبىر ساسىق بايدىڭ ءۇيى ەكەنىن، بايدىڭ بالاسى جوق ەكەنىن، كەلىنشەك قىرىق ءبىرىنشى قاتىنى ەكەنىن ءبىلىپ الادى. سوندىقتان جاتقان جىگىتتىڭ كەلىنشەكپەن جاقىن ەكەنىن دە سەزەدى.

«سيىرلارىن وك-وك دەپ،
تۇيەلەرىن شوك-شوك دەپ،
جىلقىلارىن قۇراۋلاپ،
ەشكى مەن قويدى قۇرايلاپ...»
كەشكە تامان باي كەلدى، كەلەدى دە توردە جاتقان الداردى كورىپ:

— تورعايىن قۇشاقتاپ تورىمدە جاتقان بۇل قاي قۇدايىڭ! — دەپ اقىرادى.

— ول مەن قۇدايىڭ! — دەيدى الدار.

— سەنىڭ قۇدايىڭ قاي قۇداي؟

— مەن قۇدايىڭ — بالگەر قۇداي. مىناۋىم — كورىپ كەل، ءبىلىپ كەل، بايعىز قۇداي.

بايدىڭ ءومىر بويى تىلەگەنى ءبىر بالا ەكەن. بالا تاپتىرام دەپ الماعان قاتىنى، قاراتپاعان باقسىسى جوق ەكەن. «بالگەرمىن» دەگەنگە رايدان قايتىپ قالادى. «قۇداي شيپا بەرسە...» — دەگەن ويىنا كەلەدى.

—كىم بولساڭ دا، ءبىر قۋ بولارسىڭ، — دەيدى دە، الا كوزىمەن ءبىر قاراپ، قازان جاققا بارىپ ورنىنا وتىرا كەتەدى.

اس ءىشىپ ءبىراز وتىرعاننان كەيىن باي ءمان-جايىن ايتادى:

— ءتورت تۇلىگىم ساي باي ەدىم، مال دەگەنىڭ ەسەپسىز بولىپ ەدى. ءبىراق سونىڭ ءبارى ءبىر بالاعا تۇرمادى. اللادان بالا تىلەپ، قىرىق قاتىن الدىم.
قىرقىنان دا پايدا بولمادى. اقىرىندا مال-مۇلكىمدى توگىپ، وسى قاتىندى الدىم. ءبىراق ودان دا ىشتەمە بولماي وتىر. جاسىم دا جەتىپ قالدى. سوندا دا اللادان ءۇمىتىم بار. بالگەرمىن دەيسىڭ. بايعىزىم كورىپ كەل دەيسىڭ. كورىپ نە ايتار ەكەن؟ بالىڭدى اشا كور، جانىم، — دەيدى.

— جارايدى، — دەپ، الدار بال اشۋعا، باقسى بولىپ ويناۋعا كىرىسەدى. جىنىن شاقىرىپ، «اق سويلە» دەپ، قۇسىنا اقىرىپ، سارنايدى:

— مىناۋ ناعىز بالگەر ەكەن، — دەپ باي قۋانا تۇسەدى. الدار سارناپ ءجۇرىپ، باياعى جىگىت بار ساندىقتى اينالدىرا بەرەدى.

— ياپىرىم-اي، بايىم قالاي-دى؟
قيىن ەكەن بۇل ءوزى
كورىپ ەدىم تالايدى، —
دەپ ساندىقتى ۇرادى، قۇلاعىن سالىپ تىڭدايدى، شەرتىپ قارايدى.

— ە، بايىم، ءىس جامان ەكەن، — دەي بەرەدى.

اقىرىندا اشقان بالىن ايتادى.

— سارى ساندىق ىشىندە،
قارا پالە جاتىپتى.
جىبەك كورپە ۇستىندە،
قىزىق ىسكە باتىپتى...
قىلمايدى ەكەن قارەكەت،
ىشەدى ەكەن، جەيدى ەكەن.
ارعى زاتىن سۇراساڭ
ەكى اياقتى ديۋ دەيدى ەكەن.

— وسى قارا پالە ايەلىڭە بالا بىتىرمەيدى ەكەن. وسى پالەنى كوشىرمەسە بولمايدى ەكەن، — دەيدى.

باي مۇنىسىنا نانا قويمايدى. «الداپ-سۋلاپ مال تاپقىسى كەلىپ جۇرگەن ءبىر قۋ بولدى عوي». سوندا دا:
«باقىر-ماقىر بەرەرمىن،
كوپ سۇراسا كورەرمىن.
كوشىرسە، كوشىرە قويسىنشى»، — دەپ، ىشىنەن ويلايدى دا: — جارايدى، كوشىرە عوي، — دەيدى.

— مۇنى كوشىرۋ ءۇشىن ىستىق سۋ كەرەك، — دەپ الدار سۋ قايناتتىرادى. باقسى ويناپ جاتىر دەگەنگە: «مۇندايدىڭ تالايىن كورگەنبىز»، — دەپ، مىسقىل ەتىپ، كەلىنشەك تە سىرتتان ۇيگە كىرىپ تۇرادى.
كەلىنشەك تۇر كۇلتىلدەپ،
كۇلىم-كۇلىم جاسارىپ.
جىگىت جاتىر سەلكىلدەپ،
قايدا بارسىن قاشا الىپ.
كەلىنشەك تۇر قۋانىپ،
«ديۋ» دەگەن جونىنەن:
جىگىت جاتىر قۋارىپ،
«ديۋ» دەگەن جونىنەن.

الدار ءۇي ءىشىن اينالىپ ءجۇرىپ، كەلىنشەكتىڭ شاشباۋىنداعى كىلتىن كەسىپ الادى.

سۇيتەدى دە ءبىر باقىراش سۋدى قولىنا الىپ، سارى ساندىققا جۇگىرىپ بارىپ، اۋزىن اشىپ:

— كوش، پەرى، كوش! — دەپ، ىستىق سۋدى جىگىتتىڭ باسىنا قۇيا سالادى.

اتىپ كەتتى ءبىر ادام،
ءبىر ادىمى ون قادام...
پالە كەتتى ۇيىنەن،
اسقان سۇلۋ جىگىت بوپ،
ءتۇسى كەتتى كەلىننىڭ،
كوڭىلى سۋىق مۇزداق بوپ.
سيقىرى قۇرسىن ماسقارا!
ولە المايدى ۇياتتان،
بار ما لاجى، جوق شارا،
ابدەن بولدى ءجۇزى قارا.

سونىمەن باسى كۇيىپ جىگىت كەتتى. ءىشى كۇيىپ كەلىنشەك كەتتى. جۇرەگى ۇشىپ، تالىپ باي جاتىر. كۇلكىسىن جيا الماي الدار جاتىر. ءبىرازدان كەيىن باي ەسىن جيىپ، ورنىنان تۇرادى.

— مىڭ راقمەت، شىراعىم، بالەنى ۇيىمنەن قۋدىڭ. ايتپەسە ولگەن ەكەنبىز. ەندى اللادان ءۇمىتىم كۇشەيدى... ءارى ساداقا بولسىن، ءارى ەڭبەگىڭ بولسىن. ايۋ ات دەيتىن اتىم بار. سونى ال. سونىمەن بىرگە، ول پالەنىڭ قايتىپ كەلمەسىن كىم ءبىلىپتى. وسى بالگەر قۇسىڭدى ماعان سات. باعاسىن ايت، — دەيدى.

— ومىرلىك جولداسىم ەدى، مەنىڭ كۇنىم قاراڭ ەدى. بايعىزىمدى ساتپايمىن، — دەپ، الدار ءبىراز شالقايادى. باي جالىنىپ بولمايدى.

اقىرىندا:

— ءسىز ءۇشىن عانا، ايتپەسە قۇسىمنىڭ كوزىن قيمان، — دەپ ساتپاق بولادى.

— ءبىر وتىرىگى جوق، وسى قۇسىمدى مەن يەسىنەن قىرىق جىلقىعا ساتىپ العانىمدا، يەسى ەكى كۇن وكىنگەن. مەن دە وكىنەرمىن، ەلۋ جىلقى بەرىڭىز، — دەيدى.

— مۇنىڭ كوپ. جىلقىنىڭ قۇنى دا از ەمەس قوي. امال جوق، سول بەرگەن جىلقىڭدى مەن دە بەرەيىن، — دەيدى باي.

— جوق، بولمايدى. وللاھي تەگىن، قىرىققا بەرسەم، ومىرىمدە ەسىمنەن كەتپەيدى، — دەپ،

الدار كونبەيدى.

— وللاھي باعاسى، — دەپ، باي كونبەيدى.

ەكى قۋ ءبىرىن-بىرى تەزدىكپەن جەڭىسكەن بە! ازايتىپ ايتقاندا ءبىر جۇما، كوبەيتىپ ايتقاندا، ءبىر جىل ەكەۋى ساۋدالاسىپ، الاقان ۇرۋمەن بولادى. اقىرىندا الداردىڭ قۋلىعى اسىپ، ەلۋ جىلقى الىپ، بايعىزىن ساتىپ:

«قاڭعىپ قالدى، بۇل باسىم،
ەش بولماسا قۇسىما،
قوش ايتىسىپ جىلايىن،
جىلاماي نە امال قىلايىن»، —

دەپ ءبىر جۇما قۇسىمەن قوشتاسقان بوپ تاعى جاتىپ، قازى-قارتا جەپ، قىمىز ءىشىپ تويىنىپ الىپ، جونىنە كەتىپتى.

جالعاسى: الداردىڭ الدانۋى


You Might Also Like

جاڭالىقتار

جارناما