InfoHub Logo

تاريح بىزگە كوپتەگەن جۇمباق دۇنيەنى قالدىرىپ كەتتى، دەگەنمەن قازىرگى زاماناۋي تەحنولوگيالار مەن ءبىلىم دەڭگەيىنىڭ ارقاسىندا كوبىنىڭ جاۋابى تابىلىپ، تۇسىنىك بەرىلدى. ءبىراق جاۋابى تابىلماعان ارتەفاكتار ءالى دە بار.

تابىلعان كەزىنەن كوپتەگەن سۇراق تۋدىراتىن جۇمباق زاتتار تۋرالى Bilim-all.kz اڭگىمەلەيدى.

انتاركتيداداعى پيراميدا

^{© sevzirfo}

انتاركتيداداعى جۇمباق پيراميدا Google Earthء-تىڭ ارقاسىندا تابىلدى. جەردىڭ وڭتۇستىك پوليۋسىندەگى پيراميدالار جايلى دەرەك 1910-1913 جىلدار ارالىعىندا پايدا بولعان ەدى. سول كەزدەرى بريتان انتاركتيكالىق ەكسپەديسياسىنىڭ زەرتتەۋشىلەرى ولاردىڭ ءبىرىن انىقتاعان بولاتىن. سودان بەرى الەمنىڭ عالىمدارى پىكىرتالاسىپ كەلەدى، بۇل نە: ءتۇپ-تۇزۋ نۋنتاكي-تاۋلارى ما، الدە ەجەلگى وركەنيەت ءىزى مە؟ سەبەبى، عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، وسىدان 100 ميلليون جىل بۇرىن انتاركتيدا تروپيكالىق ورماندى جەر بولعان.

 

فەستتىك ديسك

^{© Aserakov}

كريتتىق فەست قالاسىنىڭ سارايىندا قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزۋ بارىسىندا 1908 جىلى جاسىرىن قويمادان ديسك تابىلدى، جانە بۇل زات الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرىنىڭ عالىمدارىن قىزىقتىردى. بۇل ادامزات تاريحىنداعى تۇڭعىش باسىلىپ جازىلعان ءماتىنى بار زات. ديسكتىڭ جازبالىق ەرەكشەلىگى كريتتە ب.ز.د. 1600 جىلى بولعان جازبادان تولىقتاي ەرەكشەلەنەدى، ال جازبا ءدال وسى ارالىقتا جازىلعان دەگەن بولجام بار. زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرتالاسى ءالى دە جالعاسىپ كەلەدى: بىرەۋلەر ارتەفاكتى ارالعا بىرەۋلەر الىپ كەلگەن دەسە، ەكىنشىلەرى — ءدال سوندا جاسالعان دەگەندى ايتادى. ۇشىنشىلەرى بۇنىڭ شيفر ەكەنىنە سەنىمدى، تورتىنشىلەرى مۇنىڭ جالپى قانداي دا ءبىر ءتىلدى بىلدىرەتىنىنە كۇماندى. عالىمدار ديسكتىڭ قۇپياسىن شەشۋ ءۇشىن ءالى دە ەڭبەكتەنىپ كەلەدى جانە ونى ەجەلگى جەرورتا تەڭىزىنىڭ ەڭ تاماشا قۇپيا ەسكەرتكىشى دەپ ەسەپتەيدى.

 

بەيل كريپتوگراممالارى

^{© Historicair}

بۇل كريپتوگراممالار جايلى تۇڭعىش 1865 جىلى ايتىلا باستادى. ءدال سول كەزدە توماس دجەففەرسون بەيلدىڭ باسشىلىعىمەن التىن ىزدەۋشىلەردىڭ $ 30 ملن (قازىرگى باعام بويىنشا) قويما تىققانى جايلى اقپارات پايدا بولدى. ونىڭ ورنالاسقان جەرى بەلگىسىز اۆتوردىڭ بروشيۋراسىنىڭ ارقاسىندا قولجەتىمدى بولعان ءۇش حابارلامانىڭ ىشىندە شيفرلانعان بولاتىن. وندا بۇل شيفرلاردىڭ پايدا بولۋى جايلى شىنايى بولا الاتىن وقيعا جازىلعان. بۇل ەجەلگى ميستيفيكاسيا ما، الدە شىن بەلدەۋلەر مە — ءالى كۇنگە دەيىن قۇپيا اشىلعان جوق. الايدا كىلتتى تانىمال ماماندار دا، قاراپايىم التىن ىزدەۋشىلەر دە ءالى تابا العان جوق. ايتپاقشى، كەز كەلگەن ادام شيفر شەشۋدە ءوز باعىن سىناپ كورە الادى — جەلىدە كودتتىڭ بارلىق ءۇش بەتى ۇسىنىلعان. ال بروشيۋرانىڭ ءتۇپنۇسقاسى بۇرىنعىداي كونگرەسس كىتاپحاناسىندا ساقتاۋلى.

 

ريمدىق دودەكاەدرلەر

^{© itub}

كولەمى 4-11 سم قۇرايتىن بۇل كىشىگىرىم زاتتار شامامەن ب.ز.د. II–III عاسىرعا تيەسىلى. ءبارى بىر-بىرىنە ۇقساس — 12 جالپاق بەسجۇلدىزدى قىرلارى مەن ديامەترى ءارتۇرلى ساڭىلاۋلارى بار. شامامەن جۇزدەگەن وسىنداي قولا، تەمىر جانە ءتىپتى التىن دودەكاەدرلەردى ارحەولوگتار كوپتەگەن ەلدەردەن تاپتى، ءبىراق كوبىنەسە ريم يمپەرياسىنىڭ تاريحي تەرريتورياسىنان تابىلدى. ءار تابىلعان سايىن مۇنىڭ نە ەكەنىن بىلدىرەتىن جاڭا گيپوتەزالار جارىق كورەدى. ءتۇرلى بولجامدار بار: ويىن سۇيەكتەرى، بال اشۋ زاتتارى، اشەكەيلەر، سۋ قۇبىرلارىن كاليبرلەۋ قۇرىلعىسى جانە ءتىپتى ساۋساقتاردىڭ ءارتۇرلى پىشىنىنە ارنالعان پەرچاتكالاردى توقۋدىڭ تەمىرى دەيتىندەر دە بار. ءبىر قىزىعى، ەجەلگى ريمدىكتەر قولجازبالارىندا بۇل فيگۋرالار جايلى جازباعان.

 

پيري-رەيس كارتاسى

^{© wikipedia}

1513 جىلى جاسالعان الەم كارتاسىندا رەسمي تۇردە 1820 جىلى عانا اشىلعان انتاركتيدا قايدان ءجۇر؟ بۇل تاڭعاجايىپ دەرەك جانە سول كەزەڭ ءۇشىن كارتانىڭ دالدىگى عالىمداردىڭ باسىن ءالى دە قاتىرىپ كەلەدى. ارتەفاكتى زەرتتەگەننەن كەيىن عالىمداردىڭ ءبىرى مۇنداي ءدال كارتا جاساۋدىڭ ءبىر عانا جولى بار — ول اەروتۇسىرۋ دەپ بولجادى. كارتانى جاساۋشى — تانىمال تۇرىك ادميرالى پيري رەيس قانداي قۇپيا قۇرىلعىلاردى پايدالانعانى بەلگىسىز. قولجازبالارىندا جالپىلاي كورسەتكەنىن جانە كوپتەگەن باسقا كارتالارداعى، ونىڭ ىشىندەگى ەجەلگى مالىمەتتەردى كوشىرگەنىن ايتقان. ءبىراق ءبىر انىعى، ادميرالدىڭ كارتاسىنان زەرتتەۋشىلەر انتاركتيدانىڭ مۇز قاباتىنسىز كەسكىنىن كورگەن. ول مۇنداي قالىپتا ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى كوپتەگەن جىل بۇرىن بولعان.

 

سابۋ ديسكى

^{© Tropican}

1936 جىلى ارحەولوگتارمەن ەگيپەتتە تابىلعان ديسك تابىلعالى بەرى كوپتەگەن بولجام تۋدىرىپ كەلەدى. شامامەن ب.ز.د. 3000 جىلدارى پايدا بولعان 70-سانتيمەترلىك تاس «تارەلكە» نە ءۇشىن پايدالانىلۋى مۇمكىن ەدى؟ ىدىس ءۇشىن تىم ىڭعايسىز. دوڭگەلەك ءبىر جارىم مىڭ جىلدان كەيىن پايدا بولدى. ديسك حيميالىق پروسەسستەرگە ارنالعان زاماناۋي قۇرىلعىلاردى ەسكە سالادى، ءبىراق ولاي بولسا كورروزيا ىزدەرى قايدا؟ پروپەللەر نەمەسە ەلەكترگەنەراتورىنىڭ ءبىر بولشەگىنە ۇقساس بولعانىمەن، ول كەزدەگى تەحنيكالىق دامۋ كەزەڭىنە ساي ەمەس. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ءالى كۇنگە دەيىن دالەلدى پىكىر جوقتىڭ قاسى.

 

ناسكا گەوگليفتەرى

^{© Paul Williams   © CC BY-SA}

پەرۋدەگى ناسكا ۇستىرتىندەگى الىپ بەينەلەر حح عاسىردىڭ باسىندا ۇشاق بورتىنان كورىندى، الايدا ينكتەردىڭ توپىراق بەتىندەگى بەلگىلەرى بار ۇلكەن جول جايلى XVI عاسىردىڭ دەرەككوزدەرىندە ايتىلادى. شامامەن 30 جۇمباق سۋرەت جارتىلاي ءشولدالا كليماتىنىڭ ارقاسىندا جەر بەتىنەن جاقسى كورىنەدى. بۇلاردى كىم، قاشان، نە ءۇشىن جانە قالاي جاسادى — جاۋابى تابىلماعان سۇراقتار. عالىمداردىڭ كەلىسەتىن ءبىر تۇسى — بۇلار ءشول دالاعا ينكتەر كەلمەي تۇرىپ جاسالعان.

188 مەتر بولاتىن كەسىرتكە، 50 مەترلىك كوليبري جانە تاعى باسقا كوپتەگەن جۇمباق سيمۆولدار — ءارقايسى ءبىر عانا ۇزدىكسىز جولاقپەن جاسالعان. جۇمباق بەلگىلەردى قۇس ۇشىم بيىكتىكتەن نەمەسە Google Earth-تەن 14°41’18.0"S 75°07’22.0"W كوورديناتالارى بويىنشا مۇقيات قاراۋ ارقىلى كورۋگە بولادى.

---