ءالىبي جانكەلدين توقجان ۇلى
«كىتاپ - سارقىلماس قازىنا» اتتى كىتاپ اپتالىعى
ءالىبي جانكەلدين توقجان ۇلى
1884 جىلى بۇرىنعى تورعاي ۋەزىنىڭ قازىرگى قوستاناي وبلىسىنىڭ قايداۋىل دەگەن جەرىندە تۋىلعان.
اتا انالارى كەدەي تۇردى. سەمياسى ۇلكەن ەدى - تەك بالالاردىڭ ءوزى سەگىز بولاتىن. اكەسى جالشى ەدى. جازدا بايعا باقتاشى بولىپ جالدانىپ، مالمەن بىرگە جۇزدەگەن كيلومەتر جەرگە كوشىپ - قونىپ ءجۇردى. سەگىز جاسار كەزىمدە اكەمنىڭ بىرگە بايدىڭ قويىن باقتىم.
ول جەتى جاسىنان اتقا ءمىنىپ، ون جاسىنان اڭشىلىقپەن اينالىستى. كوكتەمدە اكەسىنىڭ ەسكى قۇس مىلتىعىمەن قۇر اتتى. ءبىرتىن كەلە ەسەيگەندە اق بوكەن اۋلايتىن بولدى.
ءالىبي اتاسى تاڭىربەرگەن جانكەلديننىڭ فاميلياسىن العان. ول جاس كەزىنەن وقۋعا تالپىندى. تورعايدان كەلگەن قازاق مۇعالىممەن اڭگىمەلەسۋ ءالىبيدىڭ وقۋعا دەگەن ىنتاسىن وياتتى. وقۋ قاي جەردە بار ەكەنىن، وعان قالاي تۇسۋگە بولاتىنىن بولاتىندىعىن ايتىپ بەردى.
مەكتەپ جايلى ءوز ويىن جانە وقيمىن دەگەن تالابىن ايتىپ، اكەسىمەن اقىلداسقاندا، ول ءالىبيدى تىڭداعىسى كەلمەدى. كورشى اۋىلدان تورعايعا جۇرەتىن كەرۋەنگە ەرىپ، اكەسىنە ايتپاي كەتىپ قالادى.
مال ايداۋشى بولىپ جالدانىپ، مال كۇزەتەدى. تورعايدا اۋىلعا كەلىپ جۇرەتىن ءمۇعالىمدى تاۋىپ الادى. ول قولونەرشىلەر مەكتەبىن باسقارادى ەكەن. مەكتەپتە ساۋاتىن اشتى، اعاش ىسكەرلىگىن، ۇستالىق ۇيرەندى. ءبىر جىل وقىعاننان كەيىن اكەسى كەلىپ اۋىلىنا الىپ كەتەدى. ءبىر جارىم جىلدان كەيىن ۇيىنەن كەتىپ، قوستانايداعى ەكى كلاستىق ورىس - قىرعىز مەكتەبىنە، حالىق ۋچيليششەسىنىڭ ينسپەكتورى الەكتوروۆتىڭ كومەگىمەن تۇسەدى.
بۇدان ەكى جىلدان كەيىن وقۋىما اكەم بوگەت جاساي الماۋ ءۇشىن ورىنبورداعى جارتىلاي جابىق وقۋ ورنى - دىندارلىك مەكتەپكە كوشەدى. وندا ەسكى ءدىني مەكتەپ ءتارتىبى ۇستەمدىك ەتەتىن. ول جەردە ورىس بالاسى
پەتروۆپەن دوستاستى. ارادان جارتى جىل وتكەندە اكەسى كەلىپ تاعىدا اۋىلعا الىپ كەتپەك بولادى. ول باس تارتتى. ۋچيليششەنى 1903 جىلى ءبىتىردى. ودان كەيىن قازانداعى مۇعالىمدەر سەمينارياسىنا تۇسەدى. تاريح ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى ءاشماريننىڭ شاراپاتى مول ءتيدى. ول وتە ءبىلىمدى، وزىق كوزقاراستى ادام ەدى. بىرنەشە ءتىل، ونىڭ ىشىندە اراب تىلىندە ءبىلدى. ۇزاققا سوزىلاتىن كەشكى قىزىقتى اڭگىمە كەزىندە ءمۇعالىم ونى شىعىس تاريحىمەن جانە پاتشا ۇكىمەتىنىڭ شەتكەرى ۇلت ايماقتارىن وتارلاۋ تاريحىمەن تانىستىردى. بۇل اڭگىمەلەر ونىڭ كوزقاراسىنىڭ قالىپتاسۋىنا زور ىقپال جاسادى.
1905 جىلى 17 قازانداعى مانيفەست تۋرالى ءمالىم بولدى. مۇعالىممەن بىرگە دەمونستراسياعا شىقتى. وسى جەردە تۇتقىندالىپ ءبىر اپتا تەرگەۋدە بولادى. سەمينارياداعى وقۋدان شىعارىلادى، كەيىن موسكۆا ءدىن اكادەمياسىنىڭ تاريح فاكۋلتەتىنە بارىپ ءتۇستى. ول جەردە سوڭىنا تىڭشى قويىلدى، دىننەن بەزگەن قۇدايسىز دەگەن ايدار تاعىلدى. وعان جاردەم بەرۋدەن باس تارتتى، ستۋدەنت اقى بەرمەدى، كۇن كورۋ قيىنعا سوعادى.
وقۋ جىلى اياقتالعاننان كەيىن اراعا 12 جىل سالىپ ۇيىنە ورالادى. كەلگەننەن كەيىن ءبىر ايدان كەيىن شەشەسى قايتىس بولادى.
اۋىلدا وعان جۇرتتىڭ كوزقاراسى وزگەردى. ول بارلىق قيىندىقتارعا جانە اكەسىنىڭ نارازىلىعىنا قاراماستان وقىعان، ءومىر جولىن تۇسىنۋگە ءوز بەتىمەن تىرىسقان ساناۋلى قازاقتاردىڭ ءبىرى ەدى.
موسكۆاعا قايتا ورالىپ، وقۋ مەن قاتار جەكە ساباق بەرۋ - ءبىر بالانى وقىتىپ كۇنەلتتى. بۇل كەزدە ءالىبي موسكۆا وقۋ ورىندارىنىڭ ستۋدەنتتەرىمەن تانىستى، ستۋدەنتتەردىڭ جاسىرىن ۇيىرمەسىندە جۇمىس ىستەدى.
سول كەزدە ءوز بەتىمەن ءبىلىمىن كوتەرۋمەن شۇعىلدانادى. گونچاروۆتىڭ «شىڭىراۋىن»، «وبلوموۆىن»، دوستويەۆسكييدىڭ « اعايىندى كارامازوۆتارىن»، «ناقۇرىسىن»، نەكراسوۆتىڭ ولەڭدەرى مەن پوەمالارىن تۋرگەنيەۆتىڭ «اكەلەرى مەن بالالارىن»، «دۆورياندار ۇياسىن»، «اڭشىلىق جازبالارىن»، تولستويدىڭ «اننا كارەنيناسىن» «ارىلۋىن» جانە اۋدارما ادەبيەتتى – شەكسپيردى، ۆالتەر سكوتتى جانە باسقالارىن وقىدى.
اكادەميا تۇلەكتەرى اراسىندا وزدەرىنىڭ وقىعان كىتاپتارى جايلى قىزۋ ايتىستار بولىپ تۇراتىن. اكادەميادا وقىتىلاتىن عىلىمداردى جەك كورە باستادى.
ءبىر كۇنى تۇندە پاتەرىنە پوليسيا باسا - كوكتەپ كىرىپ، ءتىنتۋ جۇرگىزەدى. ۇكىمەتكە قارسى پيعىلدا دەپ ايىپتالىپ 1906 جىلعى 16 قازاندا كەشكى ساعات 6 - دا ونى سوتتاۋ ءۇشىن اكادەميادا ءدىني سينكليت جينالادى.
سينكليت بىلاي دەپ قاۋلى شىعاردى:
موسكۆاداعى اكادەميانىڭ ستۋدەنتى جانكەلدينگە قارعىس ايتىلسىن. ول دىنگە سەنبەيتىن بولعاندىقتان سايتاندىققا بوي ۇرعاندىقتان پاراساتتى حريستيانين دەگەن اتتى الىپ جۇرۋگە لايىقسىز ادام رەتىندە ءدىني اكادەميادان شىعارىلادى. ونىڭ «ءدىني» قىزمەتى وسىلاي اياقتالادى.
اكادەميادان شىعىن قالعاننان كەيىن ول «ۋترو روسسيي» گازەتىندە حابارلاندىرۋلار جيناۋشى بولىپ جۇمىس ىستەدى. سول جۇمىسىندا دا پوليسيا قۋدالاۋمەن بولدى.
ءالىبي جانكەلدين توقجان ۇلى
1884 جىلى بۇرىنعى تورعاي ۋەزىنىڭ قازىرگى قوستاناي وبلىسىنىڭ قايداۋىل دەگەن جەرىندە تۋىلعان.
اتا انالارى كەدەي تۇردى. سەمياسى ۇلكەن ەدى - تەك بالالاردىڭ ءوزى سەگىز بولاتىن. اكەسى جالشى ەدى. جازدا بايعا باقتاشى بولىپ جالدانىپ، مالمەن بىرگە جۇزدەگەن كيلومەتر جەرگە كوشىپ - قونىپ ءجۇردى. سەگىز جاسار كەزىمدە اكەمنىڭ بىرگە بايدىڭ قويىن باقتىم.
ول جەتى جاسىنان اتقا ءمىنىپ، ون جاسىنان اڭشىلىقپەن اينالىستى. كوكتەمدە اكەسىنىڭ ەسكى قۇس مىلتىعىمەن قۇر اتتى. ءبىرتىن كەلە ەسەيگەندە اق بوكەن اۋلايتىن بولدى.
ءالىبي اتاسى تاڭىربەرگەن جانكەلديننىڭ فاميلياسىن العان. ول جاس كەزىنەن وقۋعا تالپىندى. تورعايدان كەلگەن قازاق مۇعالىممەن اڭگىمەلەسۋ ءالىبيدىڭ وقۋعا دەگەن ىنتاسىن وياتتى. وقۋ قاي جەردە بار ەكەنىن، وعان قالاي تۇسۋگە بولاتىنىن بولاتىندىعىن ايتىپ بەردى.
مەكتەپ جايلى ءوز ويىن جانە وقيمىن دەگەن تالابىن ايتىپ، اكەسىمەن اقىلداسقاندا، ول ءالىبيدى تىڭداعىسى كەلمەدى. كورشى اۋىلدان تورعايعا جۇرەتىن كەرۋەنگە ەرىپ، اكەسىنە ايتپاي كەتىپ قالادى.
مال ايداۋشى بولىپ جالدانىپ، مال كۇزەتەدى. تورعايدا اۋىلعا كەلىپ جۇرەتىن ءمۇعالىمدى تاۋىپ الادى. ول قولونەرشىلەر مەكتەبىن باسقارادى ەكەن. مەكتەپتە ساۋاتىن اشتى، اعاش ىسكەرلىگىن، ۇستالىق ۇيرەندى. ءبىر جىل وقىعاننان كەيىن اكەسى كەلىپ اۋىلىنا الىپ كەتەدى. ءبىر جارىم جىلدان كەيىن ۇيىنەن كەتىپ، قوستانايداعى ەكى كلاستىق ورىس - قىرعىز مەكتەبىنە، حالىق ۋچيليششەسىنىڭ ينسپەكتورى الەكتوروۆتىڭ كومەگىمەن تۇسەدى.
بۇدان ەكى جىلدان كەيىن وقۋىما اكەم بوگەت جاساي الماۋ ءۇشىن ورىنبورداعى جارتىلاي جابىق وقۋ ورنى - دىندارلىك مەكتەپكە كوشەدى. وندا ەسكى ءدىني مەكتەپ ءتارتىبى ۇستەمدىك ەتەتىن. ول جەردە ورىس بالاسى
پەتروۆپەن دوستاستى. ارادان جارتى جىل وتكەندە اكەسى كەلىپ تاعىدا اۋىلعا الىپ كەتپەك بولادى. ول باس تارتتى. ۋچيليششەنى 1903 جىلى ءبىتىردى. ودان كەيىن قازانداعى مۇعالىمدەر سەمينارياسىنا تۇسەدى. تاريح ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى ءاشماريننىڭ شاراپاتى مول ءتيدى. ول وتە ءبىلىمدى، وزىق كوزقاراستى ادام ەدى. بىرنەشە ءتىل، ونىڭ ىشىندە اراب تىلىندە ءبىلدى. ۇزاققا سوزىلاتىن كەشكى قىزىقتى اڭگىمە كەزىندە ءمۇعالىم ونى شىعىس تاريحىمەن جانە پاتشا ۇكىمەتىنىڭ شەتكەرى ۇلت ايماقتارىن وتارلاۋ تاريحىمەن تانىستىردى. بۇل اڭگىمەلەر ونىڭ كوزقاراسىنىڭ قالىپتاسۋىنا زور ىقپال جاسادى.
1905 جىلى 17 قازانداعى مانيفەست تۋرالى ءمالىم بولدى. مۇعالىممەن بىرگە دەمونستراسياعا شىقتى. وسى جەردە تۇتقىندالىپ ءبىر اپتا تەرگەۋدە بولادى. سەمينارياداعى وقۋدان شىعارىلادى، كەيىن موسكۆا ءدىن اكادەمياسىنىڭ تاريح فاكۋلتەتىنە بارىپ ءتۇستى. ول جەردە سوڭىنا تىڭشى قويىلدى، دىننەن بەزگەن قۇدايسىز دەگەن ايدار تاعىلدى. وعان جاردەم بەرۋدەن باس تارتتى، ستۋدەنت اقى بەرمەدى، كۇن كورۋ قيىنعا سوعادى.
وقۋ جىلى اياقتالعاننان كەيىن اراعا 12 جىل سالىپ ۇيىنە ورالادى. كەلگەننەن كەيىن ءبىر ايدان كەيىن شەشەسى قايتىس بولادى.
اۋىلدا وعان جۇرتتىڭ كوزقاراسى وزگەردى. ول بارلىق قيىندىقتارعا جانە اكەسىنىڭ نارازىلىعىنا قاراماستان وقىعان، ءومىر جولىن تۇسىنۋگە ءوز بەتىمەن تىرىسقان ساناۋلى قازاقتاردىڭ ءبىرى ەدى.
موسكۆاعا قايتا ورالىپ، وقۋ مەن قاتار جەكە ساباق بەرۋ - ءبىر بالانى وقىتىپ كۇنەلتتى. بۇل كەزدە ءالىبي موسكۆا وقۋ ورىندارىنىڭ ستۋدەنتتەرىمەن تانىستى، ستۋدەنتتەردىڭ جاسىرىن ۇيىرمەسىندە جۇمىس ىستەدى.
سول كەزدە ءوز بەتىمەن ءبىلىمىن كوتەرۋمەن شۇعىلدانادى. گونچاروۆتىڭ «شىڭىراۋىن»، «وبلوموۆىن»، دوستويەۆسكييدىڭ « اعايىندى كارامازوۆتارىن»، «ناقۇرىسىن»، نەكراسوۆتىڭ ولەڭدەرى مەن پوەمالارىن تۋرگەنيەۆتىڭ «اكەلەرى مەن بالالارىن»، «دۆورياندار ۇياسىن»، «اڭشىلىق جازبالارىن»، تولستويدىڭ «اننا كارەنيناسىن» «ارىلۋىن» جانە اۋدارما ادەبيەتتى – شەكسپيردى، ۆالتەر سكوتتى جانە باسقالارىن وقىدى.
اكادەميا تۇلەكتەرى اراسىندا وزدەرىنىڭ وقىعان كىتاپتارى جايلى قىزۋ ايتىستار بولىپ تۇراتىن. اكادەميادا وقىتىلاتىن عىلىمداردى جەك كورە باستادى.
ءبىر كۇنى تۇندە پاتەرىنە پوليسيا باسا - كوكتەپ كىرىپ، ءتىنتۋ جۇرگىزەدى. ۇكىمەتكە قارسى پيعىلدا دەپ ايىپتالىپ 1906 جىلعى 16 قازاندا كەشكى ساعات 6 - دا ونى سوتتاۋ ءۇشىن اكادەميادا ءدىني سينكليت جينالادى.
سينكليت بىلاي دەپ قاۋلى شىعاردى:
موسكۆاداعى اكادەميانىڭ ستۋدەنتى جانكەلدينگە قارعىس ايتىلسىن. ول دىنگە سەنبەيتىن بولعاندىقتان سايتاندىققا بوي ۇرعاندىقتان پاراساتتى حريستيانين دەگەن اتتى الىپ جۇرۋگە لايىقسىز ادام رەتىندە ءدىني اكادەميادان شىعارىلادى. ونىڭ «ءدىني» قىزمەتى وسىلاي اياقتالادى.
اكادەميادان شىعىن قالعاننان كەيىن ول «ۋترو روسسيي» گازەتىندە حابارلاندىرۋلار جيناۋشى بولىپ جۇمىس ىستەدى. سول جۇمىسىندا دا پوليسيا قۋدالاۋمەن بولدى.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
